Załęże (Katowice)

---

Geografia

Położenie

Załęże, oznaczona jako numer 7, jest jedną z 22 dzielnic Katowic, ulokowaną w grupie dzielnic północnych. Jej położenie można znaleźć w północno-zachodniej sekcji miasta. Granice tej dzielnicy są zróżnicowane i ściśle otoczone innymi dzielnicami oraz miastami, co dodaje jej unikalności. Od północy sąsiaduje z Osiedlem Tysiąclecia oraz Dębem, a od zachodu graniczy z Chorzowem – w szczególności z dzielnicą Chorzów-Batory. Od południa sąsiedztwo stanowią Osiedle Witosa oraz Załęska Hałda-Brynowem częścią zachodnią, natomiast wschodnią granicę wyznacza katowickie Śródmieście.

Na podstawie podziału fizycznogeograficznego opracowanego przez Jerzego Kondrackiego, Załęże lokuje się w mezoregionie o nazwie Wyżyna Katowicka, będącej częścią większej Wyżyny Śląskiej, która z kolei jest fragmentem Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Z punktu widzenia historycznego, lokalizacja tej dzielnicy jest ściśle związana z wschodnią częścią Górnego Śląska.

Granice Załęża opisują następujące charakterystyki:

• Od północy: przebiegają środkiem koryta Rawy między ulicą ks. J. Gałeczki w Chorzowie i ulicą F.W. Grundmanna w Katowicach,
• Od wschodu: prowadzą wzdłuż dawnego śladu bocznicy do huty „Baildon” od Rawy, kierując się do stacji kolejowej Katowice. Na wysokości wiaduktu kolejowego, w kierunku ulicy Mikołowskiej, granica skręca w południowo-zachodnim kierunku, mijając lokomotywownię,
• Od południa: granica biegnie od wiaduktu nad ulicą Kochłowicką (autostradą A4) wzdłuż południowej strony dróg, aż do ulicy F. Bocheńskiego, gdzie kieruje się na północ, następnie na wschód wzdłuż tej ulicy aż do linii kolejowej nr 137,
• Od zachodu: granica ta jednocześnie koresponduje z granicą miasta Katowice z Chorzowem, prowadząc na zachód od ulicy J. Piechy w Katowicach i równolegle z ulicą P. Wysockiego w Chorzowie.

Historycznie, gmina Załęże w swojej północnej części graniczyła z Dębem, a od wschodu pierwotnie z Bogucicami, a później z Kuźnicą Bogucką, Katowicami oraz Brynowem. Granice te formowały się przez wieki. Na północy, zgodnie z Rawą i infrastrukturą związana z hutnictwem, na wschodzie w pobliżu śladu huty „Baildon”, na południu przy ulicy Brygadzistów oraz na zachodzie wzdłuż obecnej granicy miasta Katowice z Chorzowem.

Geologia i gleby

Geologiczny układ Załęża jest umiejscowiony w niecce górnośląskiej, charakteryzującej się budową zrębową. W wyniku geologicznych procesów na przełomie dewonu i karbonu, paleozoiczne podłoże Wyżyny Śląskiej uległo zaburzeniu, co doprowadziło do powstania zapadliska, które w okresie karbonu zyskało wypełnienie w postaci zlepieńców, piaskowców oraz ilastych łupków, gdzie można odnaleźć pokłady węgla kamiennego. Narzucający się strop karbonu znajduje się na wysokości 220–240 m n.p.m., a wychodnie pochodzących z górnego karbonu utworów zlokalizowane są w bardziej wyniesionej sekcji Załęża, w rejonie skrzyżowania autostrady A4 z ulicą F. Bocheńskiego. W tejże części można dostrzec iłowce, mułowce oraz węgiel kamienny z tamtejszych warstw.

Pozostałe tereny Załęża są w zasadzie zbudowane z materiałów kenozoicznych. W obszarze dolin Rawy oraz jej dawnego dopływu, potoku Osiek (obecnie Rów Wujek), który biegnie na wschodniej granicy Załęża, odnajdujemy najmłodsze utwory melioracyjne – mułki, piaski oraz żwiry rzeczne, sięgające w głąb do 6 metrów. Pozostałe tereny są natomiast utworzone z plejstoceńskich eluwiów glin zwałowych. W lat 2006–2007 region ten został górniczo uspokojony z uwagi na zaprzestanie eksploatacji węgla kamiennego, co przyczyniło się do wyeliminowania szkod górniczych.

Gleby w Załężu są wynikiem intensywnej antropopresji, której źródłem jest rozwój osadnictwa oraz działalności przemysłowej. Dlatego też znaczny udział mają tu gleby inicjalne, w tym gleby antropogeniczne, które wytworzyły się z glin zwałowych. Klasyfikacja pokazuje, iż gleby na tym obszarze mają IV klasę bonitacyjną, a ich skażenie metalami ciężkimi, takimi jak ołów, kadm oraz cynk, jest efektem emisji z zanieczyszczeń, szczególnie płynącymi z lokalnych zakładów przemysłowych oraz ze spalania węgla.

Rzeźba terenu

W Układzie morfologicznym przeważa, że Załęże leży w Obniżeniu Rawy, rozciągającym się wzdłuż doliny tej rzeki. Jest ono w głębokiej kotlince, przekraczającej 100 m, oddzielonej od utworów karbońskich. Dodatkowo, południowe tereny dzielnicy ulokowane są na Wzgórzach Kochłowickich, które cechują się spłaszczonymi wzniesieniami oraz lokalnie głębokimi dolinami. Cały teren Załęża jest w dużej mierze przekształcony przez działalność człowieka, co przejawia się w licznych hałdach oraz nasypach dróg komunikacyjnych. Wysokość nasypów drogowych sięga około 3,0–4,5 m, z maksymalnym nasypem do 6 m na ulicy Pośpiecha.

Powierzchnia Załęża pochyla się w kierunku północno-wschodnim, zmierzając ku biegu Rawy. Najniżej położonym miejscem jest koryto Rawy z wysokością około 260 m n.p.m., a najwyższa część znajduje się przy ulicy Kochłowickiej na przecięciu z Żeliwną, wynosząc 285 m n.p.m. Średnia wysokość tej dzielnicy to około 265 m n.p.m., w regionach takich jak skrzyżowanie Gliwickiej z P. Pośpiecha, okolice Szkoły Podstawowej nr 20 oraz pałacu załęskiego. W zachodniej części, w pobliżu ul. Gliwickiej oraz Wiśniowej, stosunkowo większe wzniesienie wynosi do 270 m n.p.m., a osiedle Kolonia Mościckiego osiąga 275 m n.p.m.

Najwyższym punktem w historycznych granicach gminy Załęże jest Cisowa Góra (znana także jako Komarzy Szczyt) z wysokością wynoszącą 338,8 m n.p.m., której kulminacja leży w Lesie Załęskim, znajdującym się na zachód od Załęskiej Hałdy. Jest to ostaniec denudacyjny skonstruowany z materiałów górnego karbonu.

Klimat

Klimat Załęża w niewielkim stopniu różni się od warunków panujących na terenie całych Katowic, w głównej mierze modyfikowany przez różne czynniki lokalne oraz działalność ludzką, na przykład przez efekt miejskiej wyspy ciepła. Zasadniczo, klimat tej dzielnicy odznacza się wpływami oceanicznymi, które dominują nad kontynentalnymi, a także sporadycznie dochodzącymi masami powietrza zwrotnikowego z południowego zachodu, poprzez Bramę Morawską. Średnia roczna temperatura według danych z arze katowickiego Muchowca w latach 1961–2005 wynosiła 8,1 °C, z lipcem jako najcieplejszym miesiącem (17,8 °C) oraz styczniem jako najzimniejszym (−2,2 °C).

W tym samym okresie, średnie roczne usłonecznienie wynosiło 1 474 godziny, a średnie roczne opady dochodziły do 713,8 mm. Pokrywa śnieżna trwa zazwyczaj od 60 do 70 dni, a średni czas wegetacyjny sięga od 200 do 220 dni. Dominującym kierunkiem wiatru są zachodnie i południowo-zachodnie wiatry, o średniej prędkości osiągającej 2,4 m/s.

Wody powierzchniowe i podziemne

Cała powierzchnia Załęża leży w zlewni Wisły, a konkretne w dorzeczu Rawy. Rzeka ta, przepływająca przez całą dzielnicę, układa się od zachodu do wschodu, posiadająca całkowicie uregulowany przebieg oraz obwałowania. Stanowi ona pobierak oczyszczonych i surowych ścieków oraz wód opadowych. W latach 1992–2002 niemal 70% wód w Załężu miało charakter obcy, czego skutkiem były istotne zaburzenia naturalnego obiegu wód.

W obrębie Załęża jedynym dopływem Rawy jest Rów Wujek, który przebiega wzdłuż granicy wschodniej. Brakuje natomiast jakichkolwiek zbiorników wodnych oraz osadników. W wyniku trwającej urbanizacji oraz procesów industrializacji nastąpiły duże zmiany w sieci hydrologicznej. Wcześniej istniały różnorodne cieki, m.in. Osiek, który stanowił wschodnią granicę Załęża oraz potok Obrocki, który przepływał przez tereny zakładu wodociągowego „Kleofas” na północny wschód. Już w XVI wieku na Rawie istniały zbiorniki spiętrzeniowe, służące kuźniom i zapobiegające powodziom. Staw załęski, niestety już nieistniejący, powstał w końcu XV wieku.

Jeśli chodzi o warunki hydrogeologiczne, wyróżniamy piętro wodonośne czwartorzędowe oraz karbonowe. Czwartorzędowe piętro związane jest z luźnymi piaszczysto-żwirowymi osadami oraz rzecznymi oraz międzymorenowymi spływami. Jest to piętro nieciągłe, lokalnie rozdzielające się przez osady glin zwałowych. Na obszarze załęża i całych Katowic, z uwagi na wydobycie węgla kamiennego, wody poziomu karbońskiego zostały w dużej mierze obniżone do najgłębszych poziomów eksploatacyjnych.

Przyroda i ochrona środowiska

Naturalna szata roślinna obszaru Załęża kształtowała się od czasów ostatnich zlodowaceń, które miały miejsce 12-16 tys. lat temu. Na jej obecny stan mają wpływ różne czynniki, takie jak rzeźba terenu oraz dostępność wód, lecz zdecydowany wpływ miała działalność człowieka od początku XIX wieku. W dolinie Rawy znajdowały się niegdyś bagna i torfowiska, porośnięte łęgami i olsami, a w dalszej odległości od doliny występowały grądy oraz buczyny na wyżynach południowej części Załęża. Nazwa tej dzielnicy, załęże, jest żywym świadectwem jej leśnej przeszłości. Na przestrzeni wieków, rozwój górnictwa i hutnictwa przyczynił się do znaczącego zmniejszenia powierzchni leśnych.

Obecnie, większość terenu Załęża pokrywa roślinność ruderalna, dostosowana do życia na terenach zurbanizowanych i nieużytkach miejskich. Na zapleczu urbanistycznym rozwijają się również obszary roślinności porolniczej, a w niektórych lokalizacjach wprowadzono roślinność kultywowaną w postaci parków oraz trawników. IX najczęściej pojawiające się gatunki to klon, brzoza, topola oraz lipa. Warto wspomnieć o introdukowanych roślinach, znajdujących się w rejonie ulicy Tokarskiej. Ponadto, na cmentarzu przy ulicy P. Pośpiecha odnaleźć można okazy wiekowego bluszczu.

W Załężu stworzono odpowiednie warunki do życia dla zwierząt synantropijnych, a w szczególności ptaków, takich jak wróbel zwyczajny, gołąb skalny, jerzyki, jaskółki oknówki oraz dymówki. Tereny zielone w Załężu, z uwagi na intensywne urbanizowanie, są w znacznej mierze ograniczone. Ponadto brak jest obszarów chronionych ani pomników przyrody. Do głównych form zieleni w tym rejonie należą: ogrody działkowe i zarówno urządzona, jak i nieurządzona zieleń.

W Załężu znajdują się większe enklawy zieleni, takie jak ogródki działkowe zlokalizowane w regionie ulicy F. Bocheńskiego i autostrady A4, a także rejon Bugli w południowo-wschodniej części dzielnicy. Na granicy północnej z ulicą Bracką i ulicą św. Jana Pawła II miesci się dawny ekologiczny użytki „Stawy na Tysiącleciu”, będący miejscem występowania płazów oraz ptaków wodno-błotnych.

W Załężu wykształciły się parki, place i skwery, takie jak:

• Park Załęski – powstały na terenie ogrodu jordanowskiego, ustanowiony w 1938 roku,
• Plac ks. Józefa Londzina – stanowiący południową część parku przy pałacu załęskiego,
• Skwer Stanisława Barei – skwer przy centrum rozrywki Punkt 44, powstały 21 grudnia 2011 roku,
• Skwer Jerzego Kukuczki – skwer ulokowany między ulicami P. Pośpiecha oraz M. Ledóchowskiego; ustanowiony 30 marca 2017 roku.

W latach 2018–2019 przeprowadzono rewitalizację skweru przy ulicy Gliwickiej pomiędzy numerami 52 a 58, który zagospodarowano na obszarze dawnego pawilonu gastronomicznego. Na tym skwerze zasadzono cisy, graby, oraz śliwy wiśniowe, a także stworzono kwietniki z berberysami. W połowie czerwca 2019 roku, rewitalizacja placu ks. J. Londzina przyniosła nowe ławki, stojaki na rowery, kosze na odpady oraz urządzenia placu zabaw i siłowni na świeżym powietrzu. Zostawiono istniejący starodrzew, a nowym nasadzeniom krzewów oraz pnączy nadano szczególną uwagę.

Na terenie Załęża znajdują się ogrody działkowe, zorganizowane pod Śląski Okręgowy Zarząd Polskiego Związku Działkowców, Delegatura Katowice. Do ogrodów w tej lokalizacji należą m.in.: „Baildon” oraz jego kolonie, które razem z „Chryzantemą” i „Dobrą Nadzieją” zajmują znaczne powierzchnie terenu.

Nazwa

Nazwa Załęże jest przykładem historycznego ujęcia topograficznego, wynikającego z obszaru położonego za łęgiem, który znajduje się na przestrzeni Dębu na południowym brzegu Rawy. Stanowi to odniesienie do zjawisk przyrodniczych, które kształtowały lokalny krajobraz, ponieważ łęg to obszar o podmokłej roślinności, często występujący na terenach zalewowych.

W ciągu swojej historii, nazwa tej dzielnicy była zapisywana w różnych formach. Przełom XVIII i XIX wieku przyniósł zmiany pisowni, gdyż Niemcy, mając trudności z wymową oryginalnej nazwy, zaczęli używać wersji Salensche. Mimo prób ujednolicenia, powracano do pisowni z „Z”, co skutkowało wieloma wariantami, takimi jak: Zaluzy, Załęże, Zalnzie, Zalnzy czy Zoluzi. Historyczne dokumenty zawierające nazwę Załęża wskazują na formy takie jak: Zalanze, Zaluzie, Zaluze, Zaloze, Zalęzie, Zalenze. Miejscowi Ślązacy najczęściej posługiwali się gwarową wersją: Żołyndzie lub Zołynzie.

Jak każda nazwa własna, również Załęże posiada etymologię ludową. Robert Borowy, znawca lokalnej historii górnictwa, wskazuje, że nazwa ta może pochodzić od gwarowej wymowy Żołyndzie, sugerując, że pierwotna forma osady mogła brzmieć Żołędzie. O tym świadczyć może także stara pieczęć gminy, na której przedstawione były trzy gałęzie z żołędziami. W późniejszych wersjach pieczęci oraz w herbie z lat międzywojennych widniała już tylko jedna gałąź z żołędziem. Pierwotna forma, nieudokumentowana, mogła przybrać formę Zołenzie, Zołynzie lub Zołnzie. Powszechnie używana, zniemczona wersja tej nazwy to Zalenze.

W odniesieniu do teorii Borowego, łączącej tę nazwę z herbem gminy, historycy podkreślają, że symbol ten pojawił się dopiero na początku XIX wieku, podczas gdy sama nazwa Załęże została zapisana w dokumentach już w średniowieczu, a jej pierwsza wzmianka datowana jest na rok 1360.

O pochodzeniu tej nazwy w kontekście Żołędzie mówi również Ginter Pierończyk, który przywołuje dokument z 1564 roku, w którym Mikołaj Salamon sprzedaje swoje dobra w Załężu. Zapis ten brzmi: „Ktemu bendzie powinien dacz za siano dwadzieścia groszy polskich, czwiertnię owsa od zolendzia, dwoye kury dziesięć yayec”. Ponadto w obwieszczeniu Królewskiej Regencji w Opolu z 17 maja 1875 roku podano polską nazwę Zołęże.

Historia

Początki i dzieje do XVIII wieku

Załęże, wieś o bogatej historii, została założona w XIII wieku. Ludwik Musioł sugeruje, że datą założenia był rok 1280, kiedy to miejscowość uzyskała prawa magdeburskie. Wówczas pomiędzy zabudowaniami, głównie drewnianymi, pojawił się folwark, którego początki sięgają przełomu XIII i XIV wieku.

Najstarsze wzmianki o Załężu pochodzą z dokumentu wydanego przez księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja II, datowanego na 15 grudnia 1360 roku. Umowa ta potwierdzała własność wsi Jaźwice, Załęże oraz Bogucic i Mysłowic. W dokumencie określono także granice wsi, które ostatecznie ustalone zostały po powodzi w 1734 roku. Warto zaznaczyć, że Załęże administracyjnie przynależało do księstwa raciborskiego, a później do pszczyńskiego państwa stanowego.

W XV wieku wieś ucierpiała w wyniku działań wojennych, ponosząc ogromne straty z rąk księcia Wacława III Rybnickiego. Odbudową zajęli się Salomonowie, którzy byli jej właścicielami między 1536 a 1614 rokiem, skoncentrowując się na mniejszych gospodarstwach. Mimo dominacji rolnictwa, już od XV wieku zaczęły powstawać w Załężu kuźnice żelaza. Z kolei początek kuźnicy przy ulicy Żelaznej datuje się na drugą połowę XV wieku, a wieś kuźnicza powstała w okolicy krzyżujących się ulicy Gliwickiej i Żelaznej.

W roku 1550 zakład nie tylko był kuźnicą, ale przekształcił się w tartak, zanim ponownie uruchomiona kuźnice w 1640 roku. Ostatecznie, zanim przed 1734 rokiem zmieniono ją na młyn, zakład działał jeszcze do 1855 roku.

Po śmierci Katarzyny Salomonowej, Załęże przeszło w ręce Andrzeja Lipskiego, a później przekazano je jego synom. W latach 1641-1650 wieś była w posiadaniu Piotra Gręboszowskiego. Już w roku 1686 sporządzono plan po długich sporach granicznych pomiędzy Janem Krzysztofem Mieroszewskim a Rudolfem Józefem Kamieńskim. Na planie odrysowane zostały między innymi wschodnia część Załęża oraz stawy na Buglowiźnie.

Załęże utrzymywało status wolnego sołectwa aż do XVIII wieku, kiedy to w 1718 roku przestało istnieć jako jednostka administracyjna, a jego grunty włączono do majątku dworskiego. Na początku XVIII wieku według Katastru Karolińskiego w Załężu mieszkało 21 zagrodników, jednak nie było wówczas kmieci. W obszarze Lasów Załęskich powstały dwa folwarki: Obroki w XVIII wieku oraz Owsiska w XIX wieku, gdzie uprawiano zboża. Do końca XVIII wieku w Załężu dominowało rolnictwo, koncentrowano się na uprawie zbóż nieprzywiązujących do gleby jak żyto, owies oraz jęczmień.

W 1792 roku ustanowiono pierwszą kopalnię węgla kamiennego „Charlotte” w Załęskiej Hałdzie, której właścicielami byli Karol Wachowski oraz Daniel Freytag.

XIX i początek XX wieku

W XIX wieku właścicielami Załęża byli Loebel Freund (lata 1839-1845), Karol Neumann (od 1845) oraz Ernest Georges de la Tour. Prawdopodobnie później przejęła je spółka Georg von Giesches Erben, której centralna administracja została zlokalizowana w pałacu przy ulicy Gliwickiej 159. Teren Załęża znajduje się w granicach księstwa pszczyńskiego do 1816 roku, kiedy to powstała gmina oddzielona od obszaru dworskiego. W 1873 roku gmina została włączona do powiatu katowickiego.

W dniu 3 października 1846 roku uruchomiono linię kolejową ze Świętochłowic do Mysłowic, bez budowy stacji kolejowej w Załężu. Poza tym, w 1841 roku powstała niewielka kopalnia węgla kamiennego „Victor”, która następnie przeszła w ręce Gustava von Kramsty w 1853 roku. Obie kopalnie, „Charlotte” i „Victor”, zostały połączone w 1858 roku. W 1840 roku zainicjowano działalność większej kopalni – „Cleophas”, która niestety w latach 1862-1886 była nieczynna, a wydobycie wznowiono po wykupieniu przez Georg von Giesches Erben.

W 1823 roku John Baildon założył pudlingarnię, która stała się fundamentem huty żelaza „Baildon”. Na początku lat 40. XIX wieku Gustav von Kramsta zainstalował hutę cynku „Victor”. Z kolei Karol Godula wspólnie z Loeblem Freundem utworzyli hutę cynku „Johanna”. W 1867 roku uruchomiono wytwórnię mydła przez Dawida Czwiklitzera, a jego syn Adolf przeniósł ją do Załęża w latach 1922-1925, co dało początek Katowickim Zakładom Chemii Gospodarczej „Pollena-Savona” przy ulicy P. Pośpiecha.

Dzięki szybkiej industrializacji, Załęże przekształciło się w osadę robotniczą, a ziemie rolne zrzutowano do majątku dworskiego. W 1845 roku rolnicy stanowili 45% mieszkańców, zaś w 1861 roku ich liczba spadła do 21%. Na przełomie XIX i XX wieku zbudowano kolonię robotniczą dla pracowników kopalni „Cleophas” przy obecnych ulicach F. Bocheńskiego i Wiśniowej.

Pierwsza szkoła powstała w 1827 roku w wynajętej chałupie, a w latach 30. XIX wieku uczęszczało tam 102 dzieci, z czego regularnie do szkoły uczęszczało około 15. Jej nauczycielem był Franciszek Zarębski. Wspomniane dzieło społeczne rozwijało się, gdy w 1883 roku założono Czytelnię Polską, w której działały m.in. teatr amatorski i organizacje robotnicze, a także Towarzystwo Katolickich Robotników. W 1896 roku erygowano nową rzymskokatolicką parafię, a budowa kościoła pw. św. Józefa rozpoczęła się w 1898 roku po katastrofie w kopalni „Cleophas”, gdzie 104 górników straciło życie.

Od 1895 roku w Załężu funkcjonował urząd pocztowy, a pod koniec XIX wieku powstała wąskotorowa linia tramwajowa łącząca Hajduki Górne z Załężem i Katowicami, uruchomiona 7 września 1899 roku.

Lata międzywojenne i II wojna światowa

W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku wybuchło I powstanie śląskie. Oddział Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska stoczył starcie z Niemcami w rejonie cmentarza przy ulicy Brackiej. W wyniku starć kilku powstańców zostało rannych. W II powstaniu, które miało miejsce w 1920 roku, Załęże było pod kontrolą powstańców, a na budynkach i wieżach kopalni powiewały polskie flagi.

Podczas plebiscytu z 20 marca 1921 roku za pozostaniem w Niemczech opowiedziało się 5,043 osób (54,4% głosów), natomiast za przyłączeniem do Polski zagłosowało 4,223 (45,6% głosów). W czasie III powstania, 3 maja 1921 roku, Załęże także było kontrolowane przez powstańców, a Kompania załęska atakowała Katowice, przebywając przez szlak bojowy na Górę Świętej Anny.

22 czerwca 1922 roku Załęże przyłączono do Polski, witając Wojsko Polskie w atmosferze triumfu. 15 października 1924 roku wzbogaciło się o sąsiednie Bogucice, Brynow, Dąb, Ligota i Zawodzie, stając się częścią Katowic.

W okresie międzywojennym w Załężu ukształtowała się polska prasa katolicka, a także powstały chóry męskie, jak im. Ignacego Paderewskiego oraz „Echo” przy kopalni „Kleofas”. Na nieużytkach po przemyśle powstała kolonia im. Ignacego Mościckiego z 63 domami. Wybudowano także budynek Azylu Miejskiego dla najuboższych mieszkańców Katowic.

Przed wybuchem II wojny światowej Załęże miała strategiczne znaczenie, co doprowadziło do budowy drogi wojskowej, która łączyła Katowice ze składnicą amunicji.

W 1939 roku po złapaniu w dzielnicę przez Niemców, była częścią dzielnicy Kattowitz-West. W czasie II wojny światowej w kopalni „Kleofas” zatrudniano jeńców wojennych oraz Polaków, Rosjan i innych nacji w obozach pracy. 24 stycznia 1945 roku dzielnica została zajęta przez Armię Czerwoną po bombardowaniu, a wielu mieszkańców wysiedlono.

Lata powojenne

9 lutego 1945 roku wznowiono wydobycie węgla kamiennego w kopalni „Kleofas”, a od kwietnia tego roku wznowiono normalną produkcję w hucie „Baildon”. W 1957 roku oddano do użytku przystanek kolejowy Katowice Załęże, a od 1966 działał on na pełnych obrotach.

W latach 60. XX wieku intensyfikowano budownictwo, powstając tam osiedle kopalni „Kleofas” oraz Fabryka Narzędzi Górniczych „Gonar”. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku zbudowano osiedle Janasa-Ondraszka i wybudowano bloki przy ulicy Wiśniowej. Mieszkania zajmowali głównie robotnicy z kopalni.

1 stycznia 1992 roku utworzono 22 Pomocnicze Jednostki Samorządowe, w wyniku czego dawne tereny gminy Załęże podzielono na trzy z nich, m.in. Osiedle Witosa i Załęska Hałda-Brynów.

Przemiany lat 90. XX wieku przyniosły zamknięcie niektórych zakładów przemysłowych, a najwyraźniej potrzeba było rewitalizacji zdegradowanej dzielnicy. Władze Katowic w 1991 roku rozpoczęły projekt „Załęże 2000”. 19 czerwca 1995 roku Rada Miejska Katowic uchwaliła plany regulatora dla Załęża, co prowadziło do modernizacji przestrzennej oraz regeneracji ekonomicznej tej dzielnicy. Niestety realizacja tego projektu była ograniczona, a działania w dużej mierze ograniczały się do renowacji budynków.

W 1995 roku wzdłuż Rawy wybudowano odcinek Drogowej Trasy Średnicowej, która połączyła ulicę F. Bocheńskiego z autostradą A4 i Drogową Trasą Średnicową. Kluczowa ulica w Załężu, ulica Gliwicka, przeszła modernizację, która rozpoczęła się 12 maja 2007 roku, a zakończyła 15 listopada 2008 roku. W wyniku działań zmodernizowano infrastrukturę, a także wznowiono kursowanie tramwajów.

Huta Baildon została ogłoszona upadła w 2001 roku, a działalność w kopalni „Katowice-Kleofas” zakończono w 2004 roku. W obrębie „Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Katowice”, który odbył się w latach 2007-2013, przeprowadzono modernizację kamienic oraz przebudowę infrastruktury przy Szkole Podstawowej nr 22 im. J. Słowackiego i oddano do użytku nową siedzibę Komendy Straży Miejskiej w Katowicach.

W 2010 roku zorganizowano obchody 650-lecia Załęża, które rozpoczęły się mszą świętą oraz wykładami na temat historii wsi. Na fasadzie budynku dawnego urzędu gminy odsłonięto pamiątkową tablicę, a lokalne zespoły artystyczne zaprezentowały swoje umiejętności. Dwa lata później, w 2014 roku, mieszkańcy Załęża postanowili utworzyć Radę Jednostki Pomocniczej nr 7, czego efemerydą stało się zakończone w 2015 roku pierwsze w historii wybory tej jednostki.

Demografia

Demografia Załęża to fascynująca historia, w której rozwój liczby mieszkańców odzwierciedla ważne zmiany społeczne i gospodarcze. W ostatnich kilkuset latach, region ten przeszedł znaczące zmiany w wyniku przemian, stając się miejscem dynamicznego rozwoju.

Struktura płci i wieku ludności Załęża (stan na 31 grudnia 2015 roku)	przedprodukcyjny (0–18 lat)	produkcyjny (18-60/65 lat)	poprodukcyjny (powyżej 60/65 lat)	Razem
Ogółem	1 725	6 154	2 006	9 885
kobiety	823	3 003	1 428	5 254
mężczyźni	902	3 151	578	4 631
Wskaźnik feminizacji	91	95	247	113

W ciągu ostatnich wieków, szczególnie od końca XVIII wieku, liczba ludności w Załężu znacznie wzrosła. Rozkwit ten był głównie efektem rozwoju sektorów przemysłowych, takich jak górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo. Jednakże, w kolejnych latach region ten doświadczył także spadku liczby mieszkańców, zwłaszcza w wyniku II wojny światowej i późniejszej emigracji, która nasiliła się w latach 90. XX wieku.

Kiedy w 1783 roku Załęże liczyło jedynie 189 mieszkańców, w tym 21 chłopów, 20 zagrodników oraz młynarza, znajdowało się na drugim miejscu pod względem liczby ludności wśród wsi Katowic, zaraz po Bogucicach. W miarę upływu lat, liczba ta zaczęła rosnąć w zawrotnym tempie, aż w okresie przełomu XIX i XX wieku przekroczyła 10 tysięcy ludzi, co było ściśle związane z intensyfikacją działalności przemysłowej.

W 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 18 428, z czego aż 1 845 zamieszkiwało obszar dworski. Niestety, tendencja wzrostowa nie utrzymała się i od 1988 roku rozpoczął się stały spadek liczby ludności. W tym roku Załęże zamieszkiwało 15 530 osób, wśród których przeważali młodsi mieszkańcy, zwłaszcza w przedziale wiekowym 15-29 oraz 30-44 lat.

W 1997 roku populacja wynosiła już tylko około 13 200 osób, a gęstość zaludnienia osiągnęła wartość 3 899 osób/km². Z kolei na koniec 2007 roku w Załężu mieszkało 11 569 osób, co stanowiło 3,7% wszystkich mieszkańców Katowic, a gęstość zaludnienia wyniosła 3 417 osób/km², co przewyższało średnią dla całego miasta, która wynosiła 1 916 osób/km².

W strukturze wiekowej społeczności Załęża na przestrzeni lat zauważano pewne zmiany. Na przykład w 2010 roku 18,2% ludności było w wieku przedprodukcyjnym, 64,8% w wieku produkcyjnym, a 17% w wieku poprodukcyjnym. Z kolei według danych z końca grudnia 2015 roku, populacja miejscowości wyniosła już tylko 9 885 osób.

Co ciekawe, wyniki przeprowadzonych w 2011 roku badań ankietowych wśród 44 mieszkańców ujawniły, iż 45,5% z nich zadeklarowało się jako Ślązacy, co stanowi najwyższy odsetek w Katowicach. 36,4% identyfikowało się jako Polacy, a 15,9% zadeklarowało zarówno Ślązaków, jak i Polaków, natomiast 2,3% przyznało się do innej narodowości.

W przyszłości warto dokładnie monitorować te zmiany demograficzne, które z pewnością będą miały wpływ na dalszy rozwój i charakter tego regionu.

Polityka i administracja

Charakterystyka

Dzielnica numer 7, znana jako Załęże, to jedna z 22 dzielnic Katowic, stanowiąca istotny element struktury administracyjnej miasta. Została ona utworzona na mocy uchwały Rady Miejskiej Katowic jako jednostka samorządowa o numerze 7, a jej formalne powołanie miało miejsce 1 stycznia 1992 roku. Zgodnie z Uchwałą nr XLVI/449/97, przyjętą przez Radę Miejską Katowic 29 września 1997 roku, Załęże funkcjonuje jako statutowa dzielnica w obrębie północnych części miasta.

Obowiązujący statut dla tej dzielnicy wszedł w życie 25 listopada 2021 roku, podczas gdy pierwsze wybory do Wojewódzkiej Rady Jednostki Pomocniczej miały miejsce 1 marca 2015 roku. Rada Dzielnicy, składająca się z 15 radnych, jest wybierana na czteroletnie kadencje. Władzę wykonawczą w ramach Rady sprawuje Zarząd Dzielnicy. Miejscem, gdzie znajduje się jej siedziba, jest ulica Gliwicka 150, zlokalizowana w sąsiedztwie skrzyżowania z ulicą Pokoju. Na chwiejącej się pozycji przewodniczy Rady Dzielnicy kadencji 2019–2025 znajduje się Andrzej Karol, natomiast na czele Zarządu stoi Krystian Zybura.

W kontekście wyborów do Rady Miasta Katowice, Załęże wchodzi w skład okręgu nr 4, obejmującego także takie obszary jak Osiedle Tysiąclecia, Załęże, Osiedle Witosa oraz Załęska Hałda-Brynów część zachodnia. W kadencji na lata 2024-2029 ten okręg będzie reprezentowany przez pięciu przedstawicieli w Radzie Miasta. W 2010 roku mieszkańcy Załęża byli zapisani w pięciu okręgach wyborczych (12, 13, 14, 15 i 16), oraz jednym, który obejmował Zakład Opiekuńczo-Leczniczy przy ulicy Gliwickiej 78 (obwód 165). W 2014 roku liczba ludności Załęża wynosiła 8249 osób, z których każda posiadała czynne prawo wyborcze.

Na obszarze Załęża, według danych z listopada 2024 roku, funkcjonuje jedna placówka administracyjna, czyli Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego w Katowicach, której siedziba mieści się przy ulicy Żeliwnej 38.

Historia

Życie społeczne i polityczne na terenach Załęża ma długą historię, sięgającą początków XII wieku, kiedy te ziemie znalazły się w granicach politycznych Śląska. W 1360 roku Mikołaj II dokonał sprzedaży obszarów, w tym współczesnych Katowic, Ottonowi z Pilicy, zachowując nad nimi zwierzchnictwo. Zmiany właścicieli terenów Załęża miały miejsce wielokrotnie, w tym w 1536 roku, kiedy Stanisław Salomon, rajca krakowski, nabył dobra mysłowickie obejmujące m.in. Roździeń, Szopienice, Bogucice i Załęże. Po śmierci Stanisława w 1546 roku, zarządzanie tymi terenami przeszło na jego wdowę, Annę, a następnie na jego brata, Mikołaja Salomona.

W początkach XVIII wieku Załęże wciąż funkcjonowało jako wolne sołectwo. Pierwszym udokumentowanym sołtysem Załęża był Stanisław w 1598 roku, a potem jego synowie, Bartłomiej i Piotr. Tego samego stulecia sołtysem był Grześ Grządziel. Wójtowie tej ziemi pozostawali całkowicie zależni od właścicieli, nawet do czasu uwłaszczenia chłopów. Z końcem XVIII wieku wójtami w Załężu byli, poza wspomnianym wcześniej Stanisławem, także Józef Badura, Jakub Sekuła oraz Mikołaj Kurzeja. Postać dziedzicznych sołtysów w Katowicach była silna aż do XVIII wieku, kiedy to ich dobra wykupili właściciele ziemscy.

W XIX wieku Załęże pozyskało wielu nowych właścicieli. Od 1779 roku terenami tymi zarządzał Karol Wachowski, a w 1807 roku dobra nabył Fryderyk von Wrochem, który mieszkał w Załężu aż do swojej śmierci w 1837 roku. W kolejnych latach właścicielami załęskich dóbr byli: Loebel Freund (lata 1840–1845), Karol Neumann, a następnie Ernest Georges de la Tour, hrabia Magnus von Moltke oraz jego spadkobiercy. W 1883 roku dobra załęskie zakupiła spółka Georg von Giesches Erben.

Po 1742 roku, po zaciętych wojnach śląskich, nastąpiło przekształcenie administracyjne na Górnym Śląsku. Starano się w tym okresie o ustanowienie powiatów, w tym bytomski i pszczyński. Po wojnach napoleońskich, w 1818 roku, granice powiatów uległy zmianie, a Załęże zostało przyłączone do powiatu bytomskiego. Mimo tego, 27 marca 1873 roku, ze względu na znaczny wzrost liczby ludności, w wydzielonym powiecie katowickim powstał obszar obejmujący także Załęże.

Na terenie Załęża gmina została podzielona na trzy części, tworząc specyficzne enklawy osadnicze wewnątrz obszaru dworskiego. W okolicy załęskiego folwarku i na Załęskiej Hałdzie znajdowały się pola dworskie. Głównym miejscem administracyjnym była siedziba w budynku przy ulicy Gliwickiej 102.

W 1856 roku wprowadzono nową ordynację dla gmin wiejskich. W tym czasie naczelnikiem gminy Załęże był Jan Oleś, który został zastąpiony przez kolejnych naczelników: Mateusza Stanisławowskiego, Adolfa Hellera, Józefa Boronowskiego, Józefa Wolnego, Gracjana Laxy, Marcina Knoppa, Brunona Michaelisa oraz Lorenz Widucha. Z początkiem 1874 roku, na Górnym Śląsku powstały nowe jednostki administracyjne, w tym okręgi urzędowe, w skład których weszła również gmina wiejska Załęże oraz obszar dworski.

Po zakończeniu I wojny światowej oraz przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku, gmina jednak pozostała częścią powiatu katowickiego. Po utworzeniu autonomicznego województwa śląskiego podjęto decyzję o włączeniu obszarów dworskich do przyległych gmin. Ostatecznie, 30 czerwca 1924 roku zlikwidowano obszary dworskie, które następnego dnia przeszły pod zarząd gmin. Na mocy ustawy z 15 lipca 1924 roku, gmina Załęże została przyłączona do Katowic, co weszło w życie 15 października 1924 roku. Z przed przyłączeniem miała powierzchnię 8,43 km², co czyniło ją trzecią co do wielkości gminą w Katowicach.

W 1925 roku władze miejskie podzieliły Katowice na nowe dzielnice. Z Załęża pochodził Eugen Franz, znany działacz polityczny i społeczny, a także poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w I, II i III kadencji. Również Franz Johannes Rosumek, również wywodzący się z Załęża, był posłem na Sejm RP w czasie międzywojennym.

W wyniku inwazji na Polskę przez nazistowskie Niemcy, która miała miejsce w 1939 roku, nowi okupanci wprowadzili stary podział administracyjny Katowic. 3 lutego 1942 roku nowa administracja podjęła decyzję o utworzeniu nowego podziału, a Załęże znalazło się w obrębie Kattowitz-West, gdzie wchodziło w skład nowo powstałej dzielnicy. Po zakończeniu wojny władze polskie przywróciły pierwotny stan prawny z dnia 1 września 1939 roku.

Dnia 7 października 1954 roku obszar Załęża przydzielono do nowej dzielnicy Załęże-Śródmieście. Prezydium Dzielnicowej Rady Narodowej miało swoje siedziby w różnych lokalizacjach, w tym początkowo przy ulicy Armii Czerwonej 18, a później przy placu Wolności 2, aż w 1973 roku podział ten został zniesiony.

Godło napieczętne

Najstarsze znane pieczęcie związane z Załężem pochodzą z 1723 roku i są zapisane w Katastrze Karolińskim. Z tej epoki znane jest też pierwsze godło Załęża, które na pieczęci z 1723 roku miało kształt w literze „Z”. Motyw ten jednak szybko stał się nieaktualny, na rzecz nowych godle, ustanowionymi w czasach Królestwa Prus. Od 1816 roku pieczęć zawierała w sobie motyw wyrastającej gałązki z liśćmi dębowymi i żołędziem. W latach 1836–1868 zmodyfikowane godło przedstawiało krzew dębu z trzema żołędziami u szczytu oraz dwoma małymi listkami. W 1873 roku oraz w latach 1875-1920 godło przedstawiało wyrastający krzew dębu z jednym żołędziem u góry oraz dwoma na bokach. Ostatnia pieczęć z lat 1921–1924 przedstawiała ponownie zmodyfikowane godło, w którym nad krzewem dębu znajdował się żołądź, a poniżej cztery liście.

Gospodarka

Załęże, przez długi czas, pełniło kluczową rolę jako ośrodek górnictwa i hutnictwa, a jeszcze przed XIX wiekiem, znane było z działalności kuźniczej. Już w średniowieczu na obszarze Załęża, szczególnie w miejscowości Załęskiej Hałdzie, prowadzono wydobycie rudy żelaza, w postaci limonitów ilastych. Ruda ta była pozyskiwana jeszcze na początku XIX wieku, a w 1840 roku w kopalni rudy pracowało 44 robotników, którzy zgromadzili łącznie 5 tys. ton tego surowca. Oprócz rudy żelaza, w niewielkiej skali eksploatowano także ił ogniotrwały.

Informacje dotyczące istniejącej kuźnicy w Załężu, ulokowanej nad rzeką Rawą, sięgają daty 29 lutego 1524 roku. Wtedy to właściciel wsi sprzedał ją Strzybnickiemu, a w umowie pojawił się mistrz Jan z Załęża, którego tytuł wskazuje na jego zawodowe umiejętności w kuźnictwie. Dokument z 17 sierpnia 1564 roku sugerował, że kuźnica nie była wówczas aktywna, lecz po pewnym czasie, w XVII wieku, została odbudowana. Jeszcze w 1728 roku była odnotowywana w protokołach, a w 1735 roku w jej miejscu zbudowano młyn, który funkcjonował do około 1855 roku.

Pierwszą kopalnią węgla kamiennego w Załężu była kopalnia “Charlotte”, która została nadana 16 marca 1792 roku. Rozpoczęto jej eksploatację w 1789 roku, z kolei działalność w latach 1823-1858 była również bardzo intensywna. W 1858 roku kopalnia ta została włączona do zakładu o nazwie “Victor”, który uzyskał nadanie 24 stycznia 1838 roku.

W 1840 roku, Karol Godula otworzył kopalnię „Cleophas”, późniejszą „Kleofas”, której współwłaścicielem został Loebel Freund. Ta kopalnia była znacznie prawdziwsza niż inne w regionie. Udzielono jej nadania 15 lipca 1840 roku, zatwierdzając jej działalność 21 lipca tego samego roku. Do 1845 roku, Karol Godula stał się jej jedynym właścicielem, a po jego zgonie w 1848 roku, zakład przeszedł w ręce Joanny Gryczik. W 1852 roku zatrudniała ona 136 pracowników, a głównym odbiorcą wydobywanego węgla była kolej, która nabyła 84 tys. ton z wydobycia wynoszącego 150 tys. ton. Na podstawie decyzji Górnośląskiego Urzędu Górniczego połączono kopalnie „Cleophas” i „Eva”. W 1880 roku zakład został zakupiony przez spółkę Georg von Giesches Erben, a nowe szyby “Walter” oraz “Recke” rozpoczęły działalność wydobywczą jeszcze w latach 80. XIX wieku.

W XIX wieku rozwijało się również hutnictwo szkła, żelaza i cynku. W pierwszej połowie tego stulecia powstały huty: cynku “Victor” w 1840 roku oraz “Johanna”, która zbudowana została na terenie dawnej huty szkła “Saeman” założonej w 1820 roku. Huta “Victor” przeszła w ręce Gustawa Kramsty w dniu 19 października 1855 roku. Dodatkowo, w 1823 roku, powstała huta „Baildon”, która miała znaczący wpływ na rozwój lokalnych osad. Zakład zbudowany został przez Johna Baildona koło stawu na Rawie, w miejscu wcześniejszej kuźnicy. Była to nowoczesna hutnia stosująca nowatorskie metody produkcji.

W 1867 roku w Katowicach przy późniejszej ulicy Wawelskiej powstała fabryka mydeł i wód kolońskich założona przez Dawida Czwiklitzera. W kolejnych latach zakład przeniesiono na tereny Załęża, a w 1925 roku zatrudniał 25 pracowników. W 1945 roku fabryka została znacjonalizowana i dołączona do Zjednoczenia Przemysłu Tłuszczowego, a od 1956 roku przemianowano ją na Katowickie Zakłady Przemysłu Tłuszczowego. W 1981 roku przeistoczył się w Katowickie Zakłady Chemii Gospodarczej „Pollena-Savona”, które obecnie są jednym z wiodących krajowych producentów wyrobów chemii gospodarczej.

W 1913 roku przy ulicy Tokarskiej stworzono przedsiębiorstwo zajmujące się produkcją sprzętu górniczego. Przechwycił je Gustaw Różycki w 1933 roku, przemianowując na Fabrykę Maszyn, Odlewnię Żeliwa i Metali Kolorowych – MOJ. W sierpniu 1937 roku rozpoczęto produkcję pierwszego polskiego motocykla – MOJ 130. Fabryka dostarcza sprzęt dla przemysłu wydobywczego do dziś.

W 2012 roku otwarto Centrum Technologiczne Yamazaki Mazak, które zajmuje się nowymi technologiami w obszarze obróbki metalu oraz szkoleniami. W listopadzie 2024 roku na terenie Załęża działały także inne zakłady przemysłowe, takie jak Sandvik Polska przy ul. J. Pukowca i Węgliki Spiekane „Baildonit” przy ul. Bracka, które produkują węgliki spiekane.

Transformacja polskiej gospodarki po 1989 roku doprowadziła do dynamicznego rozwoju sektora usług w Załężu, zwłaszcza na południu dzielnicy. Obszar ten zmienił swoje oblicze, przekształcając się z przemysłowego w handlowo-usługowy. Na terenie Załęża można znaleźć trzy lokalne ośrodki usługowe, różniące się stopniem zagospodarowania. Są to: Ulica Gliwicka, Plac ks. J. Londzina oraz Ulica Gliwicka w różnych odcinkach, gdzie oferowane są usługi handlowe, przedszkola, szkoły oraz obiekty rekreacyjne.

Na północnej części dzielnicy istnieje rozbudowana sieć sklepów, głównie przy ulicy Gliwickiej. Oferuje ona różnice w ofercie, w tym małe sklepy indywidualne oraz sieci wielkopowierzchniowe, jak Centrum Handlowe Auchan Katowice czy Biedronka. W 2013 roku zarejestrowano 1408 podmiotów gospodarczych w Załężu, co stanowiło 3,1% wszystkich firm w Katowicach, z czego większość stanowiły mikrofirmy. W tym samym czasie 589 mieszkańców dzielnicy było zarejestrowanych jako bezrobotni.

Infrastruktura techniczna

Woda z ujęć powierzchniowych na Wiśle, szczególnie z jeziora Goczałkowickiego, oraz z rzeki Sole, z jeziora Czanieckiego, stanowi główne źródło zaopatrzenia mieszkańców Załęża. Woda, po uzdatnieniu w Stacji Uzdatniania Wody, jest dostarczana do domów przez rozwiniętą sieć wodociągów zarówno magistralnych, jak i rozdzielczych. Na terenie tej dzielnicy znajduje się rurociąg przesyłowy magistrali zachodniej, o imponującej średnicy 1400 mm, który łączy zbiorniki „Murcki” i „Bytków” w efektywnym systemie dostarczania wody. Zarządzaniem zaopatrzeniem w wodę zajmują się Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów oraz Katowickie Wodociągi.

Historia wodociągów w Załężu datuje się na czasy budowy kopalni „Cleophas”, która przyczyniła się do pojawienia się sieci wodociągowej w tym regionie. Odkrycie żyły wodnej podczas wiercenia szybu doprowadziło do decyzji o budowie rurociągu, której celem było dostarczenie wody jako rekompensata za obniżony poziom wód gruntowych. Infrastruktura ta była realizowana przez spółkę Georg von Giesches Erben, a sama sieć wodociągowa w Katowicach otwarta została 26 września 1886 roku. W 1901 roku utworzono nowy wodociąg, który prowadził z Bytkowa przez Dąb oraz Załęże, aż do Hajduk.

Ważnym wydarzeniem relacji wodnej było połączenie z zalaną kopalnią kruszców w Dąbrówce Wielkiej, co miało miejsce 25 marca 1895 roku, podczas gdy doprowadzanie wody rozpoczęto 1 stycznia 1896 roku, kończąc jednocześnie współpracę z kopalnią „Cleophas”. Co ciekawe, w Załęże do 1907 roku korzystano z dostaw wody z kopalni, a powiatowa sieć wodociągowa biegła wzdłuż ulicy Żelaznej, nie docierając do Załęskiej Hałdy.

W 1937 roku zrealizowano budowę nitki wodociągowej o średnicy 400/350/300 mm, która łączyła Dąb z Kopalnią „Wujek” oraz innymi lokalizacjami, takimi jak Ligota, Ochojec, i Piotrowice. Ta sieć powiatowa dostarczała wodę z Maczek, czerpiąc ze stacji uzdatniania, umiejscowionej na Białej Przemszy, co podkreśla jej kluczowe znaczenie w systemie zaopatrzenia wodą.

Sieć kanalizacyjna w Załężu podlega spółce Katowickie Wodociągi. Większość tej dzielnicy leży w obszarze zlewni oczyszczalni ścieków „Centrum-Gigablok”, do której wpływają ścieki przez kanalizację ogólnospławna. Na przykład, w rejonie ulicy Gliwickiej stan techniczny jest niezadowalający, podczas gdy Kolonia I. Mościckiego znajduje się w zlewni oczyszczalni „Klimzowiec”. Warto również zaznaczyć, że w dzielnicy funkcjonuje przepompownia ścieków, zarządzana przez Katowickie Wodociągi.

Pierwsze instalacje kanalizacyjne w Załężu powstały w latach 1907-1908. Sieć ta nie obejmowała Załęskiej Hałdy, ale dotarła do Obroków, obsługując osiedle kopalni „Cleophas” oraz budując sieć rozdzielczą z głównym kolektorem wzdłuż obecnej ulicy Gliwickiej. Oczyszczalnia ścieków, utworzona nad Rawą, na wschodniej stronie ulicy Żeliwnej, składała się z trzech osadników.

Energia elektryczna w Załężu dostarczana jest przez sieć wysokiego napięcia 110 kV. Zlokalizowana na granicy Załęża stacja elektroenergetyczna „Załęże” przetwarza energię na poziomie 110/6 kV. Wszystkie operacje energetyczne w regionie są zarządzane przez grupę Tauron. W 2006 roku średnie zużycie energii elektrycznej na jedno gospodarstwo domowe w Katowicach wyniosło 865,7 kWh, co świadczy o ważności sprawnego zasilania energią elektryczną.

W Załężu, system ciepłowniczy obsługuje głównie budynki wzniesione powojenne. Zachodnia część tego obszaru była powiązana z ciepłownią Dalkia, znaną wcześniej jako Zakład Energetyki Cieplnej, która znajdowała się przy ulicy Obroki. W 2007 roku moc tej ciepłowni wynosiła 42,8 MW, jednak działalność operacyjną zakończono w kwietniu 2022 roku. Z kolei wschodnia część Załęża, zwłaszcza osiedle Janasa-Ondraszka, podłączona jest do ciepłowni znajdującej się przy ulicy Siemianowickiej 60, której zarządza Tauron Ciepło.

Ostatnim aspektem infrastruktury technicznej w Załężu jest zasilanie w gaz ziemny, które jest realizowane poprzez gazociągi wysokoprężne oraz podwyższonego ciśnienia. Na terenie Załęża, przy ulicy J. Pukowca 3 znajduje się oddział Polskiej Spółki Gazownictwa – Gazownia w Katowicach, a także stacja redukcyjno-pomiarowa I stopnia, umiejscowiona przy ulicy F. Bocheńskiego, której przepustowość wynosi 6 tys. m³/h, co odgrywa kluczową rolę w zaopatrzeniu w gaz dla lokalnej społeczności.

Transport

Transport drogowy

Obszar Załęża otoczony jest przez trzy kluczowe arterie komunikacyjne, które mają znaczenie dla Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Mowa tu o autostradzie A4, której część położona jest wzdłuż ulicy Kochłowickiej, stanowiącej część południowej granicy tej dzielnicy. Istotnym elementem ruchu drogowego jest również Drogowa Trasa Średnicowa, znana lokalnie jako droga wojewódzka nr 902, popularnie nazywana Trasą im. Nikodema i Józefa Renców, z dobrze znaną estakadą Orląt Lwowskich, która również przebiega przez tereny Załęża. Ostatnim z istotnych odcinków jest droga krajowa nr 79, biegnąca ulicą Chorzowską, chociaż nie znajduje się bezpośrednio w granicach dzielnicy.

Wszystkie te szlaki łączą się w strukturę drogową, do której kluczowe ulice, takie jak F. Bocheńskiego oraz Bracka, tworzą znaczący węzeł komunikacyjny.

Do bardziej prominentnych ulic w ruchu lokalnym w tej części Katowic należą:

• Ulica Bracka – ma charakter drogi powiatowej i biegnie z południa na północ przez Załęże oraz sąsiedni Dąb, krzyżując się z Trasą im. Nikodema i Józefa Renców oraz ulicą Chorzowską,
• Ulica Feliksa Bocheńskiego – łączy Załęże z Załęską Hałdą, a także łączy autostradę A4 z Drogową Trasą Średnicową. Powstaje z nią także linia kolejowa nr 137 Katowice – Wrocław,
• Ulica Gliwicka – główny szlak, który łączy katowickie Śródmieście z Chorzowem przez Załęże; nie jest ona szczególnie znacząca w kontekście transportowym, ze względu na sąsiednie trasy,
• Ulica Wincentego Janasa – biegnąca przez centralną część Załęża, o długości około 260 m, będąca jedną z głównych dróg osiedla Janasa-Ondraszka,
• Ulica Lisa – zlokalizowana w zachodniej części Załęża, ma długość około 190 m i kończy się ślepo przed torami kolejowymi,
• Ulica Pawła Pośpiecha – o długości 1,3 km, łączy główne drogi w tej dzielnicy,
• Ulica Wiśniowa – łącząca ulicę Gliwicką z Obrokami oraz osiedlem W. Witosa,

Historia infrastruktury drogowej sięga czasów średniowiecznych, kiedy to przebiegały przez tereny Załęża drogi handlowe, jak chociażby „via magna”, wzmiankowana w 1360 roku. Łączyła ona szlak handlowy Bytom – Kraków oraz Mikołów, przechodząc przez Bańgów, Dąb, Załęże i Ligotę.

Transport kolejowy

Obecność linii kolejowych przez teren Załęża jest nie do przecenienia. Najważniejsza z nich to linia kolejowa nr 137, prowadząca z Katowic do Legnicy. Jest ona częścią międzynarodowej magistrali kolejowej E 30. Wzdłuż niej znajduje się przystanek osobowy Katowice Załęże, oferujący wiele połączeń regionalnych, z których korzystają Koleje Śląskie.

W 2013/14 roku przystanek ten obsługiwał ponad 85 połączeń, z głównymi kierunkami do Gliwic, Katowic, Częstochowy, Lubliniec oraz, od 2016 roku, również do Oświęcimia.

Linia ta została zainaugurowana w kontekście ówczesnych planów budowy połączenia kolejowego z Wrocławia na Górny Śląsk. Złożono wiele przekształceń od 1835 roku, kiedy to utworzono Spółkę Akcyjną Kolei Górnośląskiej.

Ostatecznie stacja Katowice Załęże została uruchomiona w 1971 roku, a obecnie stanowi ważny punkt w regionalnym transporcie kolejowym.

Transport rowerowy

W dzielnicy Załęże, szczególnie w jej zachodniej części, rozwija się sieć infrastruktury rowerowej. Na podstawie dokumentów Urzędu Miasta Katowice, w lipcu 2022 roku ustalono, że wszystkie trasy rowerowe w dzielnicy są już w pełni rozwinięte.

W połowie 2022 roku, w Załężu dostępne były różnorodne typy dróg rowerowych:

• Drogi dla rowerów, m.in. na ulicach: Brackiej (wyłożona asfaltem), F. Bocheńskiego (od skrzyżowania z ulicą Gliwicką do J. Pukowca) oraz wzdłuż krótkiego odcinka ulicy Gliwickiej,
• Ciągi pieszo-rowerowe – łączące załęski obszar z osiedlem Tysiąclecia, pomiędzy przystankiem tramwajowym Załęże Wiśniowa a stawem Maroko,
• Ciągi z dopuszczalnym ruchem na chodniku, przykładowo na ulicy Wiśniowej oraz części ulicy Gliwickiej i F. Bocheńskiego,

W obrębie projektu „Rowerem po Śląsku” również wyznaczono trasy rowerowe, a jedna z nich, trasa nr 103 (7,1 km), przebiega przez Załęże, łącząc Kokociniec, Załęska Hałda, Osiedle Witosa oraz Park Śląski.

Dodatkowo w tej dzielnicy funkcjonuje sieć miejskich wypożyczalni rowerowych – Metrorower, która zastąpiła wcześniejszy system City by bike. Możliwość wynajmu rowerów istnieje od 2021 roku, z nowymi stacjami dodawanymi systematycznie do siatki wypożyczalni. Na przykład 1 maja 2022 roku otwarto stację przy przystanku tramwajowym Załęże Wiśniowa.

Miejski transport zbiorowy

W Załężu dostępna jest również sieć miejskiego transportu zbiorowego, w tym autobusy i tramwaje, obsługiwane przez Zarząd Transportu Metropolitarnego (ZTM). Na podstawie danych z połowy sierpnia 2020 roku, głównie pod względem komunikacji miejskiej występują dwie główne ulice w tym zakresie:

• Ulica Gliwicka, gdzie odbywa się komunikacja tramwajowa – łącznie 8 par połączeń na godzinę w godzinach szczytu, z kierunkami do Śródmieścia, Zawodzia oraz Chorzowa Batory; część z tych kursów obsługiwana jest przez tramwaje niskopodłogowe,
• Ulice z komunikacją autobusową, takie jak Wiśniowa – Gliwicka – św. Jana Pawła II, gdzie kursują linie: 51, 109, 138 z 6 parami połączeń w godzinach szczytu, kierujące się głównie do Osiedla Tysiąclecia i Ligoty-Panewników.

Na terenie Załęża istnieją także linie autobusowe, takie jak 7 (przebiegająca ulicami Gliwicką i św. Jana Pawła II), 70 (F. Bocheńskiego) oraz 870, która obsługuje Drogową Trasę Średnicową bez przystanku w tej dzielnicy. Przy autostradzie A4 znajduje się przystanek autobusowy Katowice Osiedle Kopalni Wujek, który obsługuje 9 linii, w tym jedną nocną.

Tramwaje w Załężu mają za sobą długą historię. Ich początki sięgają XIX wieku, a kolejny rozwój sieci miał miejsce w XX wieku. Ostatecznie, modernizacja torów tramwajowych w latach 90. przyniosła liczne zmiany, które wydatnie wpłynęły na poprawę komunikacji miejskiej w tej dzielnicy.

Architektura i urbanistyka

Charakterystyka

W sposobie, w jaki zaplanowano przestrzeń Załęża, można dostrzec wyraźny podział na dwie główne części: północną i południową, oddzielone od siebie przez całkowicie prostą linię kolejową nr 137. Północna część dzielnicy wyróżnia się różnorodnością architektoniczną, głównie będącą dziedzictwem XIX i XX wieku, zdominowaną przez zabudowę rozciągającą się wzdłuż krętej ulicy Gliwickiej. Jej kształt pozostaje świadectwem wiejskich tradycji budowlanych sprzed lat, które przetrwały w tej okolicy od XVIII i XIX wieku. Wartość historyczna tej zabudowy jest naprawdę znaczna. W tej samej części dzielnicy znajdują się także historyczne ulice takie jak Żelazna oraz P. Pośpiecha.

Południowa część Załęża, z kolei, rozciągająca się pomiędzy linią kolejową Katowice i Legnicą a autostradą A4, ma zdecydowany charakter przemysłowo-usługowy. W tej lokalizacji urbanistyka jawi się jako chaotyczna i nieprzemyślana, z ulicą F. Bocheńskiego jako kluczową drogą prowadzącą przez tę część dzielnicy. Załęże odznacza się dużym udziałem zabudowy – aż 32% powierzchni jest zagospodarowane, co jest jednym z najwyższych wskaźników w całych Katowicach.

Początki wsi Załęże sięgają czasów, gdy składała się ona z zaledwie kilkunastu drewnianych domów przykrytych gontami i strzechą, osiedlających się wokół dawnego folwarku z okresu XIII-XIV wieku. Folwark ten był zlokalizowany w obszarze ulic Gliwickiej, F. Bocheńskiego oraz T. Szewczenki, a jego dziedzictwo wciąż jest obecne w postaci pałacu otoczonego parkiem. Powstanie kuźnicy w XV wieku przyczyniło się do utworzenia wsi kuźniczej, usytuowanej w okolicach obecnego skrzyżowania ulic Gliwickiej oraz Żelaznej oraz P. Pośpiecha. Wówczas cała zabudowa lokalnej wsi koncentrowała się pomiędzy współczesnymi ulicami Zamułkową i P. Pośpiecha, z przewagą budynków ulokowanych po północnej stronie ulicy Gliwickiej.

Mapa Christiana von Wrede z 1749 roku wskazuje, że wiejska zabudowa była skupiona wzdłuż obecnej ulicy Gliwickiej aż do granic dzisiejszego P. Pośpiecha i F. Bocheńskiego, gdzie występował również folwark. Szybki rozwój przestrzenny w regionie Załęża zainicjowano na skutek ekspansji przemysłu od końca XVIII wieku. Wzrost zabudowy miał miejsce od lat 20. XIX wieku, kierując się w stronę zachodnią w kierunku ulicy Wiśniowej, która wówczas stanowiła część trasy do Johanki w Załęskiej Hałdzie.

W pierwszej połowie XIX wieku na północy Załęża dominowały pola uprawne i staw załęski, gdzie funkcjonowała huta „Baildon”, z którą łączyła grobla stawu droga prowadząca do Dębu.

W połowie XVIII wieku na terenie Katowic, w tym również w Załężu, przeważała zabudowa drewniana. Niedługo później jednak, zaczęto ją zastępować murowaną, głównie z powodu przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej, które zaczęły obowiązywać od połowy XIX wieku. Nowo powstałe budynki budowano z cegły, na ogół pozostawiając je nieotynkowanymi. Do końca XIX wieku w zestawieniu załęskiej części ulicy Gliwickiej zainstalowano m.in. kamienice mieszczańskie, familoki oraz różnorodne obiekty dla pracowników pobliskich zakładów przemysłowych, nie brakowało też dawnych wiejskich chat, z niewielką częścią z nich zachowaną do dziś, jako relikty wiejskiego charakteru Załęża.

Dzięki bogatej architekturze, w szczególności kamienicom i familokom wybudowanym głównie pod koniec XIX i początku XX wieku, Załęże zyskuje na znaczeniu historycznym, dlatego też warto zwrócić uwagę na miejsce przy ulicy Gliwickiej 85, gdzie znajdował się jeden z najstarszych budynków na tym terenie. Ta wiejska chałupa powstała około 1833 roku, a po śmierci ostatniego mieszkańca w 1990 roku zastała opuszczona. Poszczególne momenty w historii doprowadziły do tego, że w 2018 roku, budynek stał się właściwością Zboru Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Katowicach, a historia przyciąga turystów z całego kraju.

Osada robotnicza huty „Baildon”, znana jako kolonia Hegenscheidta, powstała właśnie w rejonie ulicy W. Bogusławskiego około 1870 roku. Z biegiem lat, waśnie do 1936 roku, przy ulicy 18 Sierpnia powstało dziewięć jednopiętrowych familoków, a dla pracowników kopalni „Cleophas” w latach 1890-1914 zbudowano kolejne budynki w rejonie dzisiejszych ulic F. Bocheńskiego, Lisa i Wiśniowej. W skład osiedla robotniczego wchodziły zarówno familoki, jak i kamienice, co czyniło zabudowę tego miejsca różnorodną.

Osiedla i kolonie

Na początku XIX wieku, gmina Załęże obejmowała kilka kolonii, takich jak: Obroki, Johanka (lub Janina) oraz Załęska Hałda. Była ona miejscem, w którym wcześniej istniała kolonia Owsiska, lokująca się na zachód od Załęskiej Hałdy, składająca się z domów powstałych w XIX wieku. Z biegiem lat, obszar ten przeszedł znaczącą ewolucję, w wyniku której powstały nowe osiedla.

Obecnie obszar historycznej gminy obejmuje różne dzielnice Katowic, w tym: Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów część zachodnia i Załęże, jak również inne osiedla oraz kolonie: kolonia Hegenscheidta, kolonia I. Mościckiego, kolonia kopalni „Kleofas”, Obroki, osiedle Janasa-Ondraszka, osiedle W. Witosa oraz Załęska Hałda. Na terenie samego Załęża znajdują się cztery z wymienionych osiedli. Do najpopularniejszych należy:

• Kolonia Hegenscheidta – osada robotnicza huty „Baildon”, powstała około 1870 roku w rejonie dzisiejszej ulicy W. Bogusławskiego,
• Kolonia im. Ignacego Mościckiego – osiedle usytuowane w północno-zachodniej części Załęża, które powstało z inicjatywy władz wojewódzkich w latach 1927–1928; składa się pierwotnie z 44 domów dwurodzinnych z ogrodami, ulokowanych wzdłuż krótkich uliczek,
• Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas” – osiedle patronackie położone w zachodniej części Załęża, pomiędzy ulicami Wiśniową a F. Bocheńskiego; wybudowane w latach 1890–1914, obejmuje głównie familoki 3-4 kondygnacyjne oraz inne wolnostojące obiekty, w tym dom pracowniczy kopalni „Kleofas”,
• Osiedle Janasa-Ondraszka – zespół mieszkaniowy między ulicami W. Janasa a Ondraszka; powstały w latach 70. i 80. XX wieku na zlecenie huty „Baildon”.

Zabytki i obiekty historyczne

Granice Załęża obejmują szereg historycznych oraz zabytkowych obiektów, w których warto wymienić:

• Kościół pw. św. Józefa (ul. Gliwicka) – imponująca świątynia parafialna parafii św. Józefa, zbudowany w latach 1898–1900 w stylu neogotyckim; jego elewacja zdobiona jest fryzami arkadowymi, a wieża sięga wysokości 35 m, cała struktura natomiast wynosi 64 m; architektem był Ludwig Schneider, a kościół wpisany do rejestru zabytków 8 września 1978 roku (nr rej. A-1236/78) oraz 19 lipca 2019 roku (nr rej. A/523/2019),
• Pałac w Załężu (ul. Gliwicka 159) – to neoklasycystyczny dwór z XIX wieku, otoczony parkiem, podzielonym na dwie części; do 1945 roku mieściły się tam regionalne biura spółki Georg von Giesches Erben, a obecnie budynek należy do szpitala; wpisany do rejestru zabytków 8 lipca 1992 roku (nr rej. A/1473/24),
• Ratusz gminy Załęże (ul. Gliwicka 102) – budowla w stylu neogotyckim, wzniesiona w 1897 roku, również wpisana do rejestru zabytków 7 czerwca 2022 roku (nr rej. A/998/2022),
• Kamienice i familoki – dzielnica charakteryzuje się bogatą architekturą, z wieloma zabytkowymi budynkami, w tym przy ulicy Gliwickiej 58 oraz przy ulicy Gliwickiej 146, które są przykładem lokalnej zabudowy z końca XIX i początku XX wieku; styl architektoniczny obejmuje secesję, historyzm a także modernizm,
• Most kolejowy na Rawie (rejon ul. Gliwickiej i ul. F.W. Grundmanna) – niestety, obiekt ten został wyburzony w czerwcu 2022 roku,
• Krzyż przydrożny (róg ul. Gliwickiej i ul. P. Pośpiecha) z lat 80. XIX wieku, zdobiący okolicy figurą Matki Bożej Niepokalanej.

Pomniki i tablice pamiątkowe

Na terenie Załęża można znaleźć liczne pomniki oraz tablice upamiętniające znaczące postacie i wydarzenia:

• Tablica upamiętniająca ks. prał. Józefa Kubisa, pierwszego proboszcza parafii św. Józefa, umieszczona w 65-lecie poświęcenia kościoła pw. św. Józefa,
• Tablice upamiętniające górników, którzy zginęli w katastrofie górniczej w kopalni „Cleophas” w 1896 roku (przy ołtarzu św. Barbary w świątyni),
• Pomnik upamiętniający poległych w walkach o wolność ojczyzny, którzy zginęli w obozach koncentracyjnych, m.in. ks. Karola Kałużę i Jerzego Lisa,
• Tablica upamiętniająca „650. rocznicę powstania Załęża” na fasadzie gmachu dawnego urzędu gminy Załęże,
• Obelisk ku czci mieszkańców Górnego Śląska zamordowanych i deportowanych do pracy przymusowej (na placu ks. J. Londzina).

Kultura

Historia i charakterystyka

Działalność kulturalna w Załężu zyskała nowe oblicze pod koniec dziewiętnastego wieku. W 1883 roku, z inicjatywy Roberta Wojtasa, Ludwika Łabuz oraz Bernarda Szołtysika, została założona Czytelnia Polska. Organizacja ta prowadziła również teatr amatorski, co stanowiło istotny element życia społecznego. Osiem lat później, w 1893 roku, utworzono Komitet Teatralny, a w 1908 roku powstał chór „Halka”, który funkcjonował przez 61 lat. Pierwszym jego prezesem został Kosicki, a wśród dyrygentów znaleźli się m.in. Józef Budzyński, Leon Poniecki i Andrzej Różański.

W 1910 roku, dzięki proboszczowi ks. Józefowi Kubisowi oraz wsparciu Towarzystwa św. Karola Boromeusza, pojawiła się biblioteka parafialna z początkiem 1 tysiącem tomów literatury, w tym 200 przeznaczonych specjalnie dla dzieci. W 1912 roku założono chór załęskich socjalistów „Przyjaźń” pod przewodnictwem Józefa Biniszkiewicza.

Załęskie organizacje, takie jak Towarzystwo Chrześcijańskich Robotników czy Komitet Teatralny, prezentowały swoje spektakle w katowickiej Reichshalle, która teraz jest siedzibą Filharmonii Śląskiej im. Henryka Mikołaja Góreckiego. W okresie międzywojennym w Załężu rozwijały się zespoły śpiewacze, a wiele nowych chórów powstawało w latach 1920–1930, takie jak chór męski im. Ignacego Jana Paderewskiego, chór im. Fryderyka Chopina oraz chór „Echo” przy kopalni „Kleofas”.

Książki z Towarzystwa Czytelni Ludowych cieszyły się dużym zainteresowaniem, a w 1935 roku biblioteka składała się z 1 047 tomów i obsługiwała 147 użytkowników. W tym czasie w Załężu powstało również kino „Raj”, które później zmieniło nazwę na „Apollo” i miało swoją siedzibę przy ulicy Gliwickiej 120. Od momentu inauguracji w 1944 roku do lat 70. XX wieku kino to przyciągnęło dziesiątki tysięcy widzów każdego roku.

Po wojnie, w 1945 roku, utworzono Klub Fabryczny im. Feliksa Dzierżyńskiego, który później przekształcono w Zakładowy Dom Kultury huty „Baildon”. Niebawem zbudowano nową siedzibę klubu przy ulicy Gliwickiej 46, w której prowadzono szereg działań kulturalnych, jak kursy językowe i muzyczne. Po 2000 roku, w wyniku zmian urbanistycznych, budynek dawnego domu kultury został wyburzony.

W roku 1949 w Załężu rozpoczęła działalność Filia nr 3 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach. Jej pierwotna siedziba mieściła się w pawilonie przy ulicy Gliwickiej 88. W latach 1990-1999 filia zmieniała lokalizacje, finalnie w 2000 roku znalazła się w wyremontowanej siedzibie przy ulicy Gliwickiej 93.

W Młodzieżowym Domu Kultury w Katowicach, przy ul. Zarębskiego 2, kontynuowano tradycję ogrodów jordanowskich. Działalność MDK obejmowała liczne sekcje i kluby, co przyciągało młodzież do aktywności. Przeprowadzono także przebudowy obiektu, by dostosować go do współczesnych potrzeb edukacyjnych.

7 lipca 2002 roku otwarto w Załężu pierwszy w Katowicach multipleks – Punkt 44, który zlokalizowany był w miejscu starodawnego boiska klubu Baildon Katowice i domu kultury huty „Baildon”. W historycznym kontekście tej okolicy otwarto także klub Wysoki Zamek w 2002 roku – instytucję profilaktyczną, organizującą różnorodne wydarzenia artystyczne.

W 2009 i 2014 roku, w ramach akcji „Lokal na Kulturę”, zorganizowane zostały lokale do działalności kulturalnej. Wspierały je różne fundacje, takie jak Fundacja Galeria Hyperion wynajmująca lokal przy ulicy Gliwickiej 58.

Wartą uwagi instytucją jest również parafia św. Józefa, która organizuje regularne wydarzenia kulturalne, festyny parafialne oraz koncerty muzyki klasycznej. Stowarzyszenie Zielone Załęże aktywnie uczestniczy w życiu kulturalnym dzielnicy od 2019 roku.

A któż by nie wspomniał o Centrum Aktywności Lokalnej Nasze Załęże, gdzie organizowane są festyny i inne wydarzenia skierowane do mieszkańców? Po 2009 roku miały miejsce takie wydarzenia jak Katowice Street Art Festival, Tour de Załęże oraz Dni Załęża, które skupiały się na tematyce sportowej i artystycznej. Z radością współorganizowano je z Radą Dzielnicy nr 7 Załęże.

W ramach Dzielnicowej Galerii Niepodległości, projekt realizowany przez Katowice Miasto Ogrodów, na murze kamienicy przy ul. G. Narutowicza powstał przejmujący baner z postacią Wiktora Baranka.

Nie zapominajmy o muralach, które zdobią ściany kamienic, przedstawiając zarówno znane osobistości, jak i abstrakcyjne motywy. Znajdują się one m.in. przy ulicy Gliwickiej 58, na której zachwyca lekarka Jerzy Lis, oraz inne lokalizacje, takie jak 146 i 148. Ostatni mural powstał w 2022 roku przy ul. Macieja 3, stworzony przez lwowską artystkę Bogdanę Davydiuk.

W Załężu miały także swoje siedziby dwa teatry. Od 2021 roku otworzył się tam Teatr Żelazny, który przeniósł się do byłego budynku szkolnego przy ulicy Gliwickiej 148a. Natomiast 5 marca 2023 roku w zabytkowym gmachu kina „Apollo” przy Teatru Gry i Ludzie odbyło się otwarcie Sceny Gliwicka 120.

W tej dzielnicy żyło wielu artystów, którzy przyczynili się do rozwoju kultury, jak reżyser Janusz Kidawa oraz pisarze, w tym Ginter Pierończyk i Bernadeta Prandzioch.

Załęże w literaturze i filmie

Motyw Załęża pojawia się w powieści Wilhelma Szewczyka pt. „Ptaki ptakom”, która opisuje pierwsze dni września 1939 roku, kiedy to Katowice stawiły opór niemieckiemu najeźdźcy:

Było to wśród domków Załęża, w tej części miasta, gdzie wszystko jest z sobą pomieszane bez umiaru, dwupiętrowe kamienice wykładane kafelkami – z chałupami krytymi papą i kryjącymi się za talerzami słoneczników, ogrody – z usypiskami żwiru i kamienia, czarna ziemia – z gliną, przejrzyste fontanny w ogródkach działkowych – z kalną wodą w powstających nagle rozpadlinach.

O Załężu wspomina się także w innych utworach oraz w książkach Kazimierza Gołby „Wieża spadochronowa”, a w powieści Arnolda Ulitza „Der grosse Jania” główny bohater podejmuje ciekawe działania na tymże terenie. Ginter Pierończyk, w ramach tzw. „Trylogii załęskiej”, w latach 2014-2017 napisał trzy książki: „Asty kasztana”, „Synek z familoka” oraz „Kleofas w życiorys wpisany”.

W Załężu kręcono również filmy fabularne, tak jak „Grzeszny żywot Franciszka Buły” w reżyserii Janusza Kidawy, w którym przedstawiono m.in. ulicę Lisa.

Oświata

Na dzień listopada 2024 roku w Załężu istnieją różnorodne placówki oświatowe, które mają na celu zapewnienie odpowiednich warunków edukacji dla dzieci w tym rejonie. Zestawienie obiektów edukacyjnych przedstawia się następująco:

• Miejskie Przedszkole nr 39 im. Tajemniczego Ogrodu w Katowicach, mieszczące się przy ulicy Gliwickiej 212,
• Przedszkole Akademia Przedszkolaka – Małe Kroczki, zlokalizowane na ul. Ondraszka 12,
• Szkoła Podstawowa nr 22 im. Juliusza Słowackiego w Katowicach, przy ul. M. Wolskiego 3,
• Społeczna Szkoła Podstawowa „Omega” im. Górnośląskich Noblistów w Katowicach, z siedzibą przy ul. Gliwicka 276,
• Zespół Szkół i Placówek nr 2 w Katowicach, przy ul. J. Zarębskiego 2, zawiera:
• Miejskie Przedszkole nr 26 im. Mariana Mroza w Katowicach,
• Miejskie Przedszkole nr 30 w Katowicach,
• Szkoła Podstawowa nr 20 im. Tadeusza Rejtana w Katowicach.
• Zespół Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza w Katowicach, przy ul. Gliwickiej 228, w tym:
• Technikum nr 7 w Zespole Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza,
• Branżowa Szkoła I Stopnia nr 5 w Zespole Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza.

Warto nadmienić, że w przeszłości, w czasach pruskich, dzieci z Załęża uczęszczały do szkoły wiejskiej znajdującej się w Bogucicach, gdzie edukacja zaczęła się już w XV wieku. W sprawozdaniach z 1793 roku dokumentowano, że do tej szkoły chodziło 15 dzieci z Załęża. Faktyczne początki szkolnictwa w Załężu przypadają na rok 1827, kiedy to na wysokości późniejszej ulicy J. Zarębskiego powstała drewniana, dwuizbowa szkoła, w której mieszkał jej pierwszy nauczyciel, Franciszek Zarębski, pełniący tę rolę do 1834 roku, a jego następcą został Jerzy Cichoń. W latach 30. XIX wieku szkołę uczęszczało już 102 dzieci, z czego tylko około 15 regularnie, co wiązało się z ich wczesnym zatrudnieniem, często już od 10. roku życia w pracach na folwarku.

Intensywny rozwój przemysłu w Załężu przyczynił się do wzrostu liczby mieszkańców, a tym samym do zwiększenia liczby uczniów w lokalnych szkołach. W 1839 roku liczba uczniów wzrosła do 235. Z tego powodu w 1860 roku zbudowano nowy, murowany budynek szkolny, ponieważ dotychczasowy stał się niewystarczający. W tym czasie w załęskiej szkole zatrudniono dwóch nauczycieli – Walentego Kosałę oraz Karola Kammela, którzy uczyli w języku polskim do 1872 roku, po czym działalność edukacji niemieckiej miała miejsce w latach 1873–1922. W 1861 roku w szkole uczyło się już 311 dzieci w dwóch klasach.

W kolejnych latach, w latach 1876-1877, dokonano budowy następnego obiektu szkolnego, a w 1893 roku liczba uczniów w Szkole Powszechnej nr I, znanej później jako Szkoła Podstawowa nr 20, wzrosła do 1 073 w 14 klasach. W tymże roku rozpoczęto budowę nowej szkoły przy ul. M. Wolskiego, która została otwarta 8 listopada 1894 roku przez ks. Ludwika Skowronka z Bogucic. Szkołę tę powołano do życia już w 1887 roku.

Aby rozładować przepełnienie, w 1904 roku oddano do użytku kolejną placówkę – Szkołę Powszechną nr III, która później stała się Szkołą Podstawową nr 22. Dodatkowo, w 1908 roku utworzono dwa nowe budynki, w tym Szkołę Podstawową nr 23 i dwuklasową szkołę ewangelicką z dwoma nauczycielami. Do 1914 roku w Załężu istniało łącznie pięć szkół katolickich oraz jedna ewangelicka.

W okresie międzywojennym miała miejsce polonizacja szkolnictwa, co wiązało się z napływem polskich nauczycieli i nadawaniem szkołom imion polskich patronów. W 1920 roku szkoła nr 22 rozpoczęła nauczanie języka polskiego dwa razy w tygodniu, a w 1922 roku nadano jej imię Juliusza Słowackiego. Kolejne zmiany miały miejsce w 1924 roku, kiedy szkoła nr 20 wznowiła działalność jako polska placówka. Patronem tej szkoły od 21 marca 1925 roku został Tadeusz Rejtan.

W 1925 roku szkole nr 21 nadano imię Józefa Lompy, a w 1928 roku przekształcono ją w placówkę wyłącznie męską. Z kolei w 1932 roku, na skutek przekształcenia, Szkoła Podstawowa nr 22 stała się placówką żeńską. W tymże roku otwarto nową szkołę w kolonii Ignacego Mościckiego, która w kolejnym roku otrzymała patrona księcia Mościckiego. W roku szkolnym 1934/1935 do szkoły uczęszczało już 505 dzieci, a w czasie II wojny światowej nauczanie odbywało się w języku niemieckim.

Po wojnie sytuacja szkolnictwa w Załężu zmieniała się dynamicznie. W 1962 roku Szkole Podstawowej nr 22 nadano imię Anastazego Kowalczyka oraz jako pierwsza w Katowicach otrzymała sztandar. Również w 1961 roku Szkoła Podstawowa nr 24 otrzymała imię Powstańców Śląskich. Z dnia 1 lutego 1962 roku powołano również Szkołę Podstawową Specjalną nr 60 przy ulicy Gliwickiej 148a, która przyjęła pierwsze 84 dzieci.

W 1963 roku otwarto Zasadniczą Szkołę Zawodową dla Pracujących, a kilka lat później jej siedziba przeniosła się przy ulicy Sokolskiej. Nową lokalizację przy ulicy Gliwickiej 228 szkoła otrzymała w 1977 roku, kiedy zmieniła też swoją nazwę na Zespół Szkół Komunikacyjnych w Katowicach. W 1966 roku miała miejsce inauguracja nowego budynku Szkoły Podstawowej nr 20, a w tej samej chwili starsza część została przeznaczona na przedszkole.

W 1972 roku w budynku harcówki przy ul. Gliwickiej 212 uruchomiono przedszkole, natomiast Szkoła Podstawowa nr 21 została zamknięta, a wszyscy uczniowie przenieśli się do nr 22. Budynek po szkole podstawowej został przekazany Specjalnej Szkole Zawodowej im. Janusza Korczaka, podczas gdy numer szkoły przejęła placówka z Podlesia.

Po roku 1989 nastąpiły kolejne reorganizacje w strukturze oświaty w Załężu. W 1993 roku przywrócono Szkole Podstawowej nr 22 imię Juliusza Słowackiego. W 1994 roku Technikum Samochodowe wprowadziło klasy ekonomiczne, a w 1996 roku przemianowano na Zespół Szkół Komunikacyjnych i Ekonomicznych. W 1999 roku w budynku przy ulicy Gliwickiej 276 powstał Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 8, który obejmował Gimnazjum nr 7 oraz Szkołę Podstawową nr 24. W 2004 roku szkoła podstawowa została zlikwidowana, a w 2007 roku Gimnazjum nr 7 przeszło pod skrzydła Zespołu Szkół nr 7 im. Stanisława Mastalerza w Gliwickiej 228.

Wkrótce po tym, w 2011 roku, Gimnazjum nr 7 przeniesiono do siedziby Technikum nr 7, natomiast w dotychczasowym budynku zaczęła funkcjonować Społeczna Szkoła Podstawowa „Omega” im. Górnośląskich Noblistów w Katowicach. W wyniku reformy szkolnictwa, Gimnazjum nr 7 zostało ostatecznie zlikwidowane w 2019 roku.

Religia

Kościół rzymskokatolicki

Najważniejszym centrum religijnym w Załężu jest parafia św. Józefa, która w 2010 roku liczyła około 10,5 tys. wiernych. Parafia ta wchodzi w skład dekanatu Katowice-Załęże w ramach archidiecezji katowickiej. Kościół, kancelaria parafialna oraz probostwo znajdują się przy ulicy Gliwickiej 76 i 78. Dodatkowo, w obrębie parafii działa klasztor Sióstr Jadwiżanek.

Od 2006 roku w Załężu funkcjonuje także dom zakonny Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów, zlokalizowany przy ulicy Gliwickiej 195. Warto zaznaczyć, że cała historia przynależności kościelnej tego obszaru, w tym Załęża, ma swoje korzenie w diecezji krakowskiej, utworzonej w 1000 roku.

W przeszłości, mieszkańcy Załęża, a także innych okolicznych miejscowości takich jak Bogucice, Brynowa, Dąbrówki Małej, Katowice, Ligota czy Zawodzie, przynależeli do najstarszej katowickiej parafii – św. Szczepana w Bogucicach. Także przed utworzeniem bogucickiej parafii w XIV wieku, mieszkańcy ci byli częścią wspólnoty z Mikołowa.

Już w pierwszej połowie XVIII wieku mieszkańcy Załęża dążyli do wybudowania własnego kościoła. W 1855 roku protestant Ernest Georges de la Tour, właściciel Załęża, podjął próbę budowy kościoła, plebanii oraz szkoły w Załęskiej Hałdzie, jednak projekt tej budowy nie został zrealizowany z powodu braku wsparcia finansowego.

W 1860 roku w Katowicach konsekrowano pierwszą rzymskokatolicką świątynię, która cieszyła się dużym zainteresowaniem; wówczas uczęszczało do niej 31% mieszkańców Załęża oraz Załęskiej Hałdy. Ruchy militanckie w Kościele katolickim doprowadziły do wyboru ks. Franza Heidego, który zainicjował projekty materiały do nowego kościoła.

Załęski kościół został wzniesiony w 1900 roku w wyniku katastrofy górniczej, która dotknęła kopalnię „Cleophas”, w której zginęło 104 górników. Podczas ceremonii pogrzebowej duchowny ks. Ludwik Skowronek podjął uroczyste ślubowanie, że zbuduje świątynię ku czci św. Józefa, patrona dobrej śmierci. Poświęcenie kościoła miało miejsce 8 listopada 1900 roku przez proboszcza katowickiego ks. Wiktora Schmidta. Nowa parafia została erygowana 20 kwietnia 1896 roku i obejmowała mieszkańców Załęża oraz dwóch przysiółków: Obroki i Owsiska. Przez 42 lata proboszczem był ks. prałat Józef Kubis.

4 grudnia 1896 roku ks. Ludwik Skowronek uzyskał zgodę biskupa wrocławskiego na sprowadzenie sióstr zakonnych do Załęża. Natomiast 30 kwietnia 1898 roku władze miasta zezwoliły na budowę Domu Sióstr św. Jadwigi, który oficjalnie poświęcono 30 listopada 1899 roku. Pierwsze siostry przybyły 4 kwietnia 1899 roku i zamieszkały w tymczasowych barakach przy ówczesnej ulicy Gminnej.

Postać ks. Władysława Basisty zaznaczyła się szczególnie od 1954 roku korzystnie w życiu parafii. Był to wieloletni wykładowca homiletyki oraz fonetyki, który od 1956 do 1962 roku pełnił funkcję prokuratora w Wyższym Śląskim Seminarium Duchownym, gdzie intensywnie działał na rzecz poprawy współpracy polsko-niemieckiej. W wyniku jego działalności w 2008 roku uhonorowano go Złotą Oznaką Honorową oraz tytułem Honorowego Obywatela Miasta Katowice.

W sierpniu 1987 roku, biskup Damian Zimoń zainicjował utworzenie dekanatu Katowice-Zachód, w skład którego weszła m.in. parafia załęska, a w 1998 roku przemianowano dekanat na Katowice-Załęże. Zgodnie z danymi, w 2010 roku katolicy stanowili około 95% mieszkańców Załęża.

Pozostałe wyznania

W Załężu obecność osób wyznających religie inne niż rzymskokatolicka zaczęła się pojawiać stopniowo od 1741 roku. Na początku XIX wieku niekatolicy stanowili znikomy procent mieszkańców, jednak z intensyfikacją przemysłu wielu imigrantów przybywało do Załęża, w tym katolicy, ewangelicy oraz Żydzi. W 1825 roku liczba Żydów wynosiła 13, co czyniło ich największą grupą w porównaniu do innych dzielnic Katowic.

W roku 1840 w Załężu żyło 839 osób, z czego 791 stanowili katolicy (94%), 68 Żydów oraz 20 protestantów. W 1890 roku katolicy to już niemal 97% mieszkańców, w tym 155 protestantów oraz 40 Żydów. Ostatni wzrost liczby ludności odnotowano po I wojnie światowej, gdy w 1924 roku katolików już było ponad 21 tysięcy (98% mieszkańców), a protestantów 303.

Do czasu powstania pierwszych niekatolickich świątyń na terenie Katowic, ewangelicy z Załęża uczestniczyli w nabożeństwach w pobliskich Mikołowie oraz Królewskiej Hucie, Żydzi natomiast udawali się do Mysłowic. Statut uchwalony przez katowicką parafię ewangelicką w 1857 roku włączył do swojej wspólnoty także wiernych z Załęża. Żydowska gmina w Katowicach powstała w 1872 roku. Z danych wynika, że w 1861 roku mieszkało 53 Żydów, w 1871 roku 45, a w 1936 roku 122 Żydów, druga z wymienionych grup miała takich przedstawicieli jak właściciel załęskich dóbr Loebel Freund i operator kina „Raj”, Dawid Altholz.

W połowie 1946 roku na terenie Załęża zorganizowała się grupa Świadków Jehowy, do której przyłączyło się kilkanaście osób. Natomiast od 1975 roku w Załężu trwa działalność zboru Kościoła Zielonoświątkowego „Betania”. Na początku wierni gromadzili się w miejskim mieszkaniu przy ulicy Gliwickiej 89, a w 1981 roku za zgodą wybudowano kaplicę. Pierwsze nabożeństwa w nowym obiekcie, zaprojektowanym na planie koła o średnicy 40 m, odbyły się w czerwcu 1996 roku.

Cmentarze

W Załężu znajdziemy cmentarz rzymskokatolicki, usytuowany przy ulicy P. Pośpiecha. Powstał on około 1898 roku i ma powierzchnię 2,1 ha. W latach 1943-1945 zarządzany był przez miasto. Zauważyć należy, że przy głównych alejkach znajdują się groby górników z kopalni „Kleofas”, którzy tragicznie zginęli w wyniku katastrof górniczych.

W załęskim rejonie również funkcjonuje rzymskokatolicki cmentarz przy ulicy Gliwickiej, który konsekracja miała miejsce 11 listopada 1860 roku, a w 1871 roku przeszły na starokatolików. Po 1922 roku cmentarz powrócił znów pod opiekę katolicką. W 2011 roku cmentarna kaplica została wpisana do rejestru zabytków. Obecnie funkcjonuje jako cmentarz parafialny parafii Przemienienia Pańskiego.

Sport i rekreacja

Sport w Załężu to nie tylko aktywność fizyczna, ale także element kultury lokalnej, który ma bogate tradycje i silne osadzenie w społeczności. Zorganizowane formy działalności sportowej zadebiutowały tutaj na przełomie XIX wieku, kiedy to pojawiły się pierwsze ruchy turnerskie. W 1898 roku utworzono Männer Turn Verein Zalenze, a zaledwie siedem lat później zaczęły funkcjonować Volks- und Jugendspiele. Na początku XX wieku w miejscowości istniały dwa kluby piłkarskie: Sport Club „06” Zalenze, będący protoplastą Klubu Sportowego 06 Kleofas, oraz Naprzód „1912” Załęże.

Klub „06” Zalenze, później przemianowany na „06” Załęże, a później „06” Katowice, rozpoczął swoją działalność 23 sierpnia 1906 roku pod patronatem kopalni „Cleophas”. Był on pierwszym górniczym klubem sportowym w Polsce. Boisko, na którym odbywały się rozgrywki, powstało w 1907 roku nad Rawą, stanowiąc część górniczego kompleksu sportowo-rekreacyjnego. W początkowym okresie klub działał jedynie w piłce nożnej, jednak od połowy lat 20. XX wieku do programu wprowadzone zostały nowe dyscypliny sportowe. W 1925 roku do klubu dołączyły sekcje bokserska i lekkoatletyczna, a w kolejnych latach funkcjonowały sekcje hokeja na lodzie oraz tenisa.

W odniesieniu do Naprzodu „1912” Załęże, był to klub o jednosekcyjnym profilu, skupiający się na piłce nożnej. W 1923 roku połączył siły z klubem Spiel Freudenschaft Załęże, a w 1937 roku wzbogacił swoją ofertę o sekcję lekkoatletyczną, która w 1939 roku liczyła aż 363 członków. Niestety, w tym samym roku klub został zlikwidowany przez władze wojewódzkie.

W okresie międzywojennym w Załężu działały również dwie niemieckie organizacje sportowe, w tym Spiel- und Eislaufverin, która założona przed 1911 rokiem oferowała szereg dyscyplin, takich jak łyżwiarstwo figurowe, tamburyno, trójbój i pięciobój lekkoatletyczny. Również w 1906 roku z inicjatywy Józefa Sapy powstało Towarzystwo Polsko-Katolickie, które jednak zostało zlikwidowane przez niemiecką policję w 1922 roku. W tym samym roku, 11 kwietnia, z inicjatywySapy oraz kilku członków „Sokoła” w Katowicach, zorganizowano Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Załężu. Aż do 1919 roku, załęski oddział przynależał do I Katowickiego Okręgu Dzielnicy Śląskiej Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce.

Wszystkie obiekty załęskiego „Sokoła”, takie jak hala przy ulicy F. Bocheńskiego czy basen „Bugla”, miały duże znaczenie dla rozwoju sportu w regionie. To właśnie Załęże stało się miejscem, które wydało na świat znakomitych sportowców, w tym Matyldę Ossadnik-Ogiermannową, która w 1938 roku zdobyła brązowy medal na mistrzostwach świata w gimnastyce sportowej, a także brała udział w Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1936 roku.

W latach 1922–1939 w Załężu działały łącznie 14 organizacji sportowo-rekreacyjnych. W roku 1945, na gruzach wojennych, powstał klub Baildon Katowice, który w 1949 roku zyskał wymiar ogólnomiejski, mając boisko do piłki nożnej przy ulicy Gliwickiej. W 1968 roku odbył się tu emocjonujący mecz 1/8 finału Pucharu Polski, w trakcie którego Baildon Katowice pokonał Wisłę Kraków 2:1. Nad tym miejscem obecnie znajduje się kompleks rozrywkowy Punkt 44, a sam klub został ostatecznie rozwiązany w 2001 roku.

Rok 1945 to także początek działalności klubu RKS Kopalnia Kleofas, który od 1949 roku nie istnieje, a także tenisa stołowego w klubie „Zryw” Związek Walki Młodych, który później fuzjonował z Kleofas 06 Katowice. Wiele z tych działań miało miejsce w kontekście prężnie rozwijającej się Fabryki Maszyn Górniczych MOJ, która w 1946 roku przyczyniła się do założenia klubu Sportowego MOJ Katowice, włączonego w 1965 roku do GKS-u Katowice.

Ogromną rolę w historii sportu w Załężu odegrały również inne kluby, takie jak Górnik Załęże-Dąb, który narodził się z połączenia w 1949 roku, oraz klub Kleofas 06 Katowice, zarejestrowany w 1958 roku, działający lokalnie w Domu Górnika.

Dodatkowo, na terenie Załęża z sukcesami funkcjonuje rzymskokatolicka parafia św. Józefa, organizująca parafiady od 1991 roku. Sport w tej dzielnicy był również związany z uczniowskimi klubami, jak Uczniowski Klub Sportowy „Czarni Załęże” oraz „Sokół 22”, które miały znaczący wpływ na rozwój młodzieżowego sportu.

Wśród wybitnych sportowców z Załęża znajduje się wielu znakomitych ludzi, takich jak zapaśnik Jan Adamaszek, piłkarz Ewald Dytko, zapaśnik Jerzy Gryt, gimnastyczka Matylda Ossadnik-Ogiermannowa, tenisista stołowy Jerzy Pierończyk, czy łyżwiarz Franciszek Spitol. A wśród działaczy sportowych wyróżniają się Paweł Chrószcz oraz Wiktor Baranek.

Na zakończenie, w dzielnicy działa Wojewódzkie Stowarzyszenie Sportu i Rehabilitacji Niepełnosprawnych „Start” w Katowicach, które od 2001 roku prowadzi różnorodne sekcje sportowe dla osób z dysfunkcjami narządów ruchu. Na obszarze Załęża znajdziemy również dwa nowoczesne obiekty sportowe, zarządzane przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, w tym Ośrodek rekreacyjno-wypoczynkowy „Bugla” oraz Ośrodek Sportowy Gliwicka. Oba te miejsca oferują liczne atrakcje sportowo-rekreacyjne dla lokalnej społeczności.

Naturalne walory turystyczne regionu podkreślają również liczne szlaki, w tym Szlak Dwudziestopięciolecia PTTK, który przebiega przez Załęże i prowadzi do atrakcji w Parku Śląskim, Czeladzi oraz wielu innych malowniczych miejsc.

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

Załęże, z punktu widzenia bezpieczeństwa publicznego, klasyfikowane jest jako dzielnica o średnim poziomie bezpieczeństwa. W miarę upływu czasu obserwuje się znaczący spadek przestępczości w tej okolicy. W 2004 roku współczynnik przestępczości wynosił 4,79, co oznaczało wyższy poziom przestępstw w porównaniu do całych Katowic o 0,26. Jednak w 2007 roku wartość ta zmniejszyła się do 3,00, co stanowiło różnicę o 0,86 w stosunku do średniej katowickiej.

Najczęściej zgłaszane przypadki przestępstw miały miejsce na ulicach Gliwickiej oraz F. Bocheńskiego. Badania przeprowadzone w 2011 roku wykazały, że 52,3% mieszkańców czuło się bezpiecznie w swojej dzielnicy, podczas gdy 45,4% wyraziło odmienne zdanie, a 2,3% nie miało wyrobionej opinii.

Na terenie Załęża aktywnie działa Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów”. W 1999 roku rozpoczęto działalność Punktu Pracowników Ulicznych, który obecnie realizuje Środowiskowy Program Psychoprofilaktyczny dla dzieci oraz młodzieży zagrożonej marginalizacją społeczną. Ośrodki takie jak Ognisko Wychowawcze czy Świetlice Terapeutyczne mieszczą się pod adresem Gliwicka 148, a Poradnia Rodzinna zlokalizowana jest przy Gliwickiej 150. Warto zaznaczyć, że budynek przy Gliwickiej 148 pierwotnie był szkołą powszechną i w okresie międzywojennym pełnił różne funkcje, w tym siedzib harcerzy.

Aby poprawić sytuację społeczno-ekonomiczną mieszkańców, w 2009 roku powołano Program Centrum Aktywności Lokalnej w Załężu. W ramach tego programu odbyły się różne szkolenia oraz inicjatywy lokalne, takie jak festyny. W 2017 roku rozpoczął działalność projekt Centrum Społecznościowe „Nasze Załęże”, który miał na celu wzrost spójności społecznej oraz integrację mieszkańców. W ramach tego projektu przewidziano szereg działań wspierających reintegrację zawodową oraz organizację lokalnej społeczności.

W Załężu, według danych z listopada 2024 roku, funkcjonuje wiele instytucji zajmujących się opieką społeczną, w tym:

• Chrześcijańska Organizacja Charytatywna „Tabita” (ul. Gliwicka 87),
• Chrześcijańskie Stowarzyszenie Dobroczynne (ul. Gliwicka 89a),
• Dzienny Dom Pomocy Społecznej nr 7 Katowickiego Stowarzyszenia Na Rzecz Osób Starszych, Niepełnosprawnych i Oczekujących Wsparcia „Opoka” (ul. Gliwicka 74a),
• Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, w tym:
• – Świetlica Specjalistyczna nr 3 (ul. Gliwicka 74a),
• – Terenowy Punkt Pomocy Społecznej nr 4 (ul. Gliwicka 96),
• – Miejski Zespół do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności w Katowicach (ul. Gliwicka 102),
• Miejska Izba Wytrzeźwień w Katowicach (ul. Macieja 10),
• Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach (ul. P. Pośpiecha 14).

W przeszłości jednym z kluczowych obiektów służby zdrowia w Załężu był szpital pediatryczny, który powstał w 1943 roku przy ul. ks. Pośpiecha 14, zaledwie chwilę przed zakończeniem II wojny światowej. Szpital ten, odbudowany po wojnie dzięki staraniom dr. Stanisława Roszaka i sióstr jadwiżanek, funkcjonował do końca XX wieku. Dziś budynek ul. Macieja 10 mieści Miejską Izbę Wytrzeźwień, a przy ul. ks. Pośpiecha 14 znajduje się Powiatowy Urząd Pracy.

W 1929 roku przy ul. P. Pośpiecha otwarto nowy gmach Azylu Miejskiego, z przestrzeniami zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet, oraz kuchnią dla ubogich. Do końca lat 60. XX wieku w Katowicach funkcjonowało dziesięć szpitali publicznych, w tym Szpital Dziecięcy nr 3 w Załężu.

Warto wspomnieć, że już w 1919 roku w lokalnej Spółce Brackiej pracował Stanisław Skiba, rodowity mieszkaniec Załęża, znany ze swojej działalności na rzecz niepodległości oraz jako późniejszy ordynator szpitala w Bielszowicach.

Wielkie znaczenie dla lokalnej społeczności miały działania sióstr jadwiżanek, które prowadziły w Załężu wiele placówek, w tym ochronkę i przedszkole oraz dom opieki dla chorych. Po 1945 roku większość kościelnych ośrodków charytatywnych zlikwidowano, a działalność domów opieki przekazano organizacji „Caritas”. Z kolei od 1990 roku w Załężu działa zakład opiekuńczo-leczniczy.

Po zakończeniu II wojny światowej, w budynku załęskiego pałacu utworzono przychodnię, a później Górniczy Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego, który w 2007 roku został przejęty przez spółkę Avimed. Obecnie w tej lokalizacji znajduje się prywatny szpital.

Na dzień listopad 2024 roku, w Załężu znaleźć można następujące placówki ochrony zdrowia:

• Szpital Avimed Katowice (ul. Gliwicka 159),
• Przychodnia CenterMed Katowice (ul. F. Bocheńskiego 38a),
• Zakład Opiekuńczo-Leczniczy prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi (ul. Gliwicka 78).

Ludzie urodzeni w Załężu

W kontekście omawiania tej lokalizacji, warto zwrócić uwagę na osoby, które przyszły na świat w Załężu. W tej kategorii można znaleźć wiele interesujących postaci, które przyczyniły się do historii i kultury tego miejsca.

To obszar, który zasługuje na szczegółowe przedstawienie osiągnięć i wkładu urodzonych tu ludzi w rozwój społeczności lokalnej oraz szerszych dziedzin.

---

Oceń: Załęże (Katowice)

---