Załęska Hałda

---

Geografia

Załęska Hałda znajduje się w zachodniej części Katowic, a dokładniej w granicach takich dzielnic jak Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów oraz Załęże. Na północy sąsiaduje ona z Obrokami oraz Załężem, natomiast od strony wschodniej graniczy z Katowicką Hałdą, która biegnie wzdłuż linii kolejowej nr 139. Od południa teren ten sąsiaduje z Ligotą oraz Kokocińcem w rejonie Szadoka, a zachodnią granicę stanowi miasto Chorzów.

W oparciu o podział fizycznogeograficzny według Jerzego Kondrackiego, Załęska Hałda należy do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13), który stanowi południową część Wyżyny Śląskiej. Obszar ten leży w nagromadzeniu geologicznym niecki górnośląskiej, przynosząc utwory pochodzące z górnego karbonu, gdzie znajdują się pokłady węgla kamiennego. Na podstawie jednostek morfologicznych, główna część Załęskiej Hałdy ulokowana jest na Wzgórzach Kochłowickich, co sprawia, że charakteryzuje się ona znacznym zróżnicowaniem ukształtowania powierzchni, wznoszącym się ku zachodowi.

Wysokości terenu są zróżnicowane, a najwyższe punkty w zachodniej części Załęskiej Hałdy dochodzą do 338,8 m n.p.m. Ten szczyt znany jest jako Cisowa Góra, czasami określana także jako Komarzy Szczyt. Skrzyżowanie ulicy F. Bocheńskiego z ulicą Załęska Hałda kolejno znajduje się na wysokości 303 m n.p.m., podczas gdy północna oraz wschodnia część osady osadzona jest średnio na poziomie 280 m n.p.m.

Klimat Załęskiej Hałdy jest w niewielkim zakresie odmienny od ogólnych warunków klimatycznych występujących w Katowicach. Średnia roczna temperatura wynosi 8,1 °C, a roczna suma opadów osiąga 710 mm. Cały obszar jest włączony w dorzecze Wisły, a konkretnie w zlewnię Rawy. Tereny zielone, zwłaszcza w zachodniej części osady, znacząco dominują, a ich zachowanie zostało zapewnione przez Las Załęski. W tej okolicy spotkać można dorodne dęby oraz, w wyższych partiach, kompleksy brzozowo-sosnowe. Las ten należy do Nadleśnictwa Katowice. Należy również dodać, że część tych kompleksów podlega ochronie prawnej jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”.

Historia

Pierwsze zapisy dotyczące Załęskiej Hałdy pochodzą z lat 1710–1720, kiedy w dokumencie probostwa boguckiego wymieniono osadę znaną jako Załęsko Hołda. W owym czasie, na obszarze Lasów Załęskich, które częściowo były wykarczowane, powstała rolnicza osada stanowiąca kolonię Załęża. Przez koniec XVIII wieku osada ta zaczęła rozkwitać, przyjmując formę podwójnego szeregu kilkunastu zagród, ulokowanych po wschodniej stronie współczesnej ulicy Dobrego Urobku w okolicy ulicy Okrężnej.

W zachodniej części obszaru naszej mowy otworzyła się kolonia Owsiska, w której uprawiano owies. Na początku XIX wieku powstała kolonia Johanka. Do drugiej połowy XIX wieku dominował w tym miejscu charakter rolniczy. Jednak wkrótce po tym, osadę zaczęli zasiedlać robotnicy z hut cynku „Victor”, która prawdopodobnie powstała w 1843 roku, oraz „Johanna”, zorganizowana w byłych budynkach huty szkła „Saeman”, otwartej w 1820 roku, jednak funkcjonującej jedynie przez dwa lata.

Późniejsze zakłady, takie jak kopalnie węgla kamiennego „Kleofas” i „Wujek”, również przyczyniły się do rozwoju tej osady. W centrum osady znaczny obszar stanowili mieszkańcy okolic dzisiejszego węzła autostradowego z ulicą F. Bocheńskiego. W latach 1918–1920 na granicy Załęskiej i Katowickiej Hałdy zbudowano kolonię domów robotniczych dla pracowników kopalni Wujek. Osadzie nadano określenie „Werksiedlung Oheimgrube” lub „Kolonie Zalenderhalde”. W 1890 roku liczba mieszkańców osiągnęła 845 osób.

W XIX wieku w Załęskiej Hałdzie powstały pierwsze instytucje edukacyjne oraz kulturalne. W 1872 roku zbudowano szkołę powszechną, a na początku lat 90. powstał amatorski zespół teatralny. W 1906 roku zorganizowano Towarzystwo Katolickich Robotników, a przed wybuchem I wojny światowej nawiązano także inne organizacje, w tym Zjednoczenie Zawodowe Polskie.

Po zakończeniu I wojny światowej nastąpił rozwój towarzystw lokalnych. W 1919 roku utworzono Chór Męski „Lutnia”, a także Towarzystwo Oświaty na Śląsku oraz Towarzystwo Polek. W 1920 roku powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a także komórka Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. W tym samym roku miały miejsce protesty szkolne dzieci polskich. Na przełomie sierpnia 1920 roku, w czasie II powstania śląskiego, Polska Organizacja Wojskowa zdobyła kontrolę nad Załęską Hałdą. W 1921 roku, podczas III powstania, opanowano dzielnicę.

Rok później, mimo plebiscytu, w którym większość mieszkańców opowiedziała się za pozostaniem w Niemczech, osada została przyłączona do Polski. 26 stycznia 1924 roku urodził się Stanisław Szymecki – przyszły duchowny i arcybiskup metropolita białostocki. 15 października 1924 roku Załęska Hałda oraz gmina Załęże stały się częścią Katowic. W dwudziestoleciu międzywojennym przy ul. Kochłowickiej 6 utworzono Bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych, a w latach 30. XX wieku wzniesiono gmach Szkoły Powszechnej nr 25 przy ulicy F. Bocheńskiego, która nie istnieje już dzisiaj.

Po II wojnie światowej, 11 września 1945 roku biskup katowicki Stanisław Adamski poświęciłkościół św. św. Cyryla i Metodego. W tym okresie wspierało się również budownictwo mieszkaniowe – w 1948 roku w północnej części Załęskiej Hałdy wybudowano kolonię fińskich domków dla górników kopalni „Kleofas”, jednak w latach 70. XX wieku rozpoczęto ich wyburzenie, by w miejsce tego powstało osiedle im. Wincentego Witosa.

W 1992 roku na początku lat 90. XX wieku Załęska Hałda została podzielona na 22 jednostki pomocnicze. Jej tereny od południa włączono do dzielnicy Ligota-Panewniki, a północną część przydzielono do Osiedla Załęska Hałda oraz Załęża. 29 września 1997 roku wprowadzono reformę podziału administracyjnego Katowic, w wyniku której południowe obszary Załęskiej Hałdy przyłączono do nowej dzielnicy: Załęska Hałda-Brynów część zachodnia, a północne tereny trafiły do Osiedla Witosa oraz Załęża. W 2012 roku, ze względu na zły stan techniczny, zdemontowano budynek dawnej Szkoły Podstawowej nr 25 w Katowicach.

Architektura i zabytki

„Zabudowa w obrębie Załęskiej Hałdy reprezentuje różnorodne style architektoniczne oraz okresy historyczne, przy czym szczególnie wyróżnia się zabudowa z przełomu XIX i XX wieku oraz z okresu powojennego. Charakterystyczne dla tej dzielnicy jest szerokie rozproszenie domów, z główną koncentracją wzdłuż ulicy Dobrego Urobku i Załęska Hałda.

Na terytorium Załęskiej Hałdy znajdują się jedne z nielicznych obiektów historycznych, wśród których wyróżnia się kolonia robotnicza kopalni „Wujek”, często mylnie określana mianem kolonii Dwunastu Apostołów. Została ona zbudowana w latach 1918-1920 według projektu Brunona Tauta, który został opracowany w 1915 roku. Budynki te usytuowane są przy ulicach Przekopowej 10-88 oraz Przodowników 10-80 (numery parzyste).

W obrębie tej dzielnicy jedynym symbolem pamięci jest tablica upamiętniająca mieszkańców Załęskiej Hałdy, którzy oddali życie za wolność i demokrację w trakcie II wojny światowej. Znajduje się ona na skrzyżowaniu ulic Bocheńskiego i Załęska Hałda, z uwzględnieniem m.in. Teofila Patalonga, a wcześniej była umieszczona na fasadzie Szkoły Podstawowej Nr 25 w Katowicach.

W dziewiętnastym wieku w granicach Załęskiej Hałdy znajdowały się dwie znaczące kolonie: Johanka (znana również jako Janina) oraz Owsiska, które stanowiły zachodnią część osiedla. Obecnie na terenie historycznych granic tej osady zlokalizowane są następujące osiedla: Kolonia robotnicza kopalni „Wujek” oraz osiedle im. W. Witosa, gdzie niegdyś istniała kolonia domków fińskich.

Gospodarka i instytucje

Na terenie Załęskiej Hałdy działalność gospodarcza ma przewagę nad innymi formami, a osiedle W. Witosa stanowi wyjątek, ponieważ jego obszar jest oddzielony. Kluczowym czynnikiem wpływającym na rozwój tej części regionu jest korzystne położenie komunikacyjne, które zapewnia bliskość do autostrady A4 oraz sąsiedztwo z Drogową Trasą Średnicową. Głównym miejscem aktywności gospodarczej jest ulica F. Bocheńskiego, na której w maju 2014 roku funkcjonowało 136 różnych firm, w przeważającej mierze związanych z handlem hurtowym oraz motoryzacją. Drugim ważnym punktem, gdzie koncentrują się przedsiębiorstwa, jest ulica Dobrego Urobku, wypełniona głównie firmami z branży motoryzacyjnej.

W obszarze tej osady można zauważyć, że instytucji oświatowych i ochrony zdrowia jest najwięcej na osiedlu Wincentego Witosa. W pozostałych częściach Załęskiej Hałdy, do najistotniejszych placówek tego rodzaju należy katolicka parafia św. św. Cyryla i Metodego, która obejmuje swoim zasięgiem całą osadę, z wyjątkiem osiedla W. Witosa. W 2014 roku parafia ta miała około 600 wiernych, a jej kościół mieści się przy ulicy F. Bocheńskiego 147. Warto wspomnieć, że jego historia sięga 1945 roku, kiedy to powstał w budynku starej cegielni, a nowoczesne umeblowanie wnętrz zrealizowano w 1984 roku.

Historia szkolnictwa założonego na Załęskiej Hałdzie sięga aż do 8 sierpnia 1873 roku, kiedy to otwarto dwuklasową szkołę podstawową z 195 uczniami. Budowa budynku szkolnego sięga roku 1872. W 1929 roku, z powodu niewystarczających warunków starego obiektu, szkołę przeniesiono do nowej lokalizacji, znajdującej się przy obecnej ulicy F. Bocheńskiego 149. W 2003 roku utworzono Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 im. Roberta Oszka w Katowicach, który przyjął pod swoje skrzydła Szkołę Podstawową nr 25, ta ostatnia została jednak zlikwidowana 1 września 2006 roku. Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 połączył się później ze Szkołą Podstawową nr 58 im. Marii Dąbrowskiej, znajdującą się na osiedlu Tysiąclecia. W 2012 roku zburzono również budynek byłej Szkoły Podstawowej nr 25 w Katowicach.

Transport

Załęska Hałda charakteryzuje się doskonałymi połączeniami komunikacyjnymi. Na jej terenie przebiega autostrada A4, która wyrusza z lat 50. XX wieku, kiedy to rozpoczęto budowę drogi szybkiego ruchu łączącej Katowice z Kochłowicami. W centralnej części Załęskiej Hałdy, autostrada ta łączy się z inną kluczową arterią komunikacyjną Katowic, mianowicie z ulicą F. Bocheńskiego, która prowadzi do ulicy Brackiej, a stamtąd do Drogowej Trasy Średnicowej.

W kawasanowanych lokalizacji znajdują się inne ważne ulice, takie jak: Dobrego Urobku, Załęska Hałda oraz ulica W. Witosa, która przechodzi przez osiedle W. Witosa.

System połączeń kolejowych na terenie Załęskiej Hałdy ma swoją historię od 1 grudnia 1852 roku. Wtedy to Towarzystwo Kolei Górnośląskiej uruchomiło linię łączącą Katowice z Murckami przez Ligotę, co jest częścią obecnej linii kolejowej nr 139. W latach 50. XX wieku stworzono również linie Południowej Magistrali Piaskowej, która biegnie przez Załęską Hałdę aż do kopalni „Kleofas”, jednak została ona rozebrana w 2009 roku.

Na wschodnich obrzeżach Załęskiej Hałdy, w bliskim sąsiedztwie kolonii robotniczej kopalni „Wujek”, znajduje się przystanek osobowy Katowice Brynów. W lipcu 2021 roku z tej lokalizacji kursowały pociągi w kierunkach takich jak: Bielska-Biała, Bohumin, Częstochowa, Katowice, Rybnik, Tychy Lodowiska, Zakopane oraz Zwardoń. Te połączenia obsługiwały Koleje Śląskie.

Oprócz osiedla W. Witosa, w Załęskiej Hałdzie znajdują się cztery przystanki autobusowe ZTM-u, to znaczy: Załęska Hałda Kolońska, Załęska Hałda Bocheńskiego Autostrada, Załęska Hałda Kościół oraz Katowice Osiedle Kopalni Wujek. Przystanek pod nazwą Załęska Hałda Kościół, umiejscowiony na południowym krańcu ulicy F. Bocheńskiego, obsługuje jedną linię – nr 70 relacji Obroki Elkop – Borki Pętla. Czwarty przystanek, który znajduje się przy autostradzie A4 na wysokości wylotu ulicy Przekopowej, obsługuje 10 linii autobusowych (w tym jedną nocną). Te linie busowe łączą Załęską Hałdę z innymi obrębnami Katowic oraz z Rudą Śląską.

---

Oceń: Załęska Hałda

---