Zawodzie (Katowice)

---

Geografia

Położenie

Zawodzie, jedna z 22 dzielnic Katowic, stanowi istotny element struktury miejskiej i jest jednostką pomocniczą w obrębie gminy nr 3. Ta dzielnica leży w środkowo-wschodniej części miasta i sąsiaduje z różnymi innymi obszarami, co nadaje jej strategiczne znaczenie. Z północnej strony graniczy z Bogucicami oraz Dąbrówką Małą, z wschodu z Szopienicami-Burowcem, od południa z Janowem-Nikiszowcem, a od zachodu z Osiedlem Paderewskiego-Muchowcem. Granice dzielnicy ukształtowane są w następujący sposób:

• od północy – granica przebiega wzdłuż alei W. Roździeńskiego, począwszy od skrzyżowania z ulicą J. Dudy-Gracza do zjazdu między budynkami nr 188 i 190,
• od wschodu – granica biegnie przez tereny przemysłowo-usługowe, okalając Oczyszczalnię Ścieków Gigablok oraz korytem Rawy aż do ulicy Transportowców,
• od południa – granica przebiega pomiędzy terenami zabudowanymi a byłymi obszarami kolonii Amandy, okalając katowicki Centralny Cmentarz Komunalny,
• od zachodu – granica wzdłuż ulicy Murckowskiej do torów kolejowych, z późniejszym kierunkiem równoległym do torów aż do ulicy Granicznej, której biegun przecina ulicę Warszawską i kończy się trójstykiem granic przy Śródmieściu w obrębie alei W. Roździeńskiego.

Historyczne linie graniczne Zawodzia sięgają przez sąsiednie tereny Osiedla Paderewskiego-Muchowca. Z północnej strony graniczy ona z Rawą, a od południa z regionami osiedla I.J. Paderewskiego oraz Doliną Trzech Stawów. W obszarze tym czuć wpływy Górnego Śląska.

Według typologii Jerzego Kondrackiego, Zawodzie znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), co wskazuje na połączenie ze szerszym makroregionem Wyżyny Śląskiej.

Geologia

Tereny Zawodzia leżą w obrębie niecki górnośląskiej, która charakteryzuje się budową zrębową. W okresie przełomu dewonu i karbonu, paleozoiczne podłoże tego regionu zostało w sposób znaczący zaburzone przez zapadlisko, które później, w okresie karbonu, wypełniły zlepieniec oraz piaskowce, w towarzystwie łupków ilastych zawierających złoża węgla kamiennego. Właśnie te formacje geologiczne stanowią podłoże dzielnicy, a południkowo, w rejonie ulicy Murckowskiej, przebiega uskok. Na powierzchni dzielnicy pojawiają się utwory pochodzące z karbonu, które są charakterystyczne dla południowych krańców dzielnicy, a także w okalających terenach dostrzega się wychodnie warstw orzeskich (westfal B).

Wzniesienia i obniżenia enklaw Zawodzia. W złuzy tym dominują warstwy łupków, piaskowców, syderytów i pokładów węgla, których miąższość sięga powyżej 900 m. W czasach trzeciorzędowych uformowały się czołowe cechy rzeźby Zawodzia. W wyniku intensywnych procesów wietrzenia chemicznego oraz denudacji, obszar był dwukrotnie pokryty lądolodem skandynawskim w czwartorzędzie. Osady powstałe po pierwszym zlodowaceniu zostały w przeważającej mierze usunięte w okresie interglacjału. Współczesne zjawiska erozyjne i topograficzne stanowią konsekwencje działania człowieka w kontekście urbanizacji i ddystinguowania.

Rzeźba terenu

Zawodzie leży na Wyżynie Śląskiej, w obrębie Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego, co czyni go częścią mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13). Rzeźba tego obszaru jest zróżnicowana i dynamiczna. Sektor zurbanizowany cechuje się dolinnowym ułożeniem po lleczności z terasami plejstoceńskimi, podczas gdy obszary wzdłuż ulicy Murckowskiej obejmują wysoczyzny płaskie gliniaste. Pozostała część Zawodzia, która jest dotknięta przemysłem i lasami, jest bardziej pagórkowata.

Rzeźba terenu, podlegająca wpływom zlodowacenia południowopolskiego (Sanu) oraz zlodowacenia środkowopolskiego (Odry), jest także wynikiem działalności ludzkiej o charakterze morfogenetycznym. Powstanie licznych form degradacji oraz modyfikacji pamięta procesy osadnictwa jak również górnictwa. Prawie całe Zawodzie tworzy sztuczne zrównania, zlokalizowane w Obniżeniu Rawy, które jest formą dolinną powstałą poprzez głębokie wcięcie utworów karbońskich.

Wyższe części terenu są erozyjno-denudacyjne, co jest widoczne po zlodowaceniach środkowopolskich. Oczywistą cechą jest również płaskowyż Murcek, który obejmuje południową część dzielnicy i plemieni kilka znaczących grzęd, a w jego okolicy zarejestrowano najwyższy punkt Zawodzia, położony w rejonie Mrówczej Górki, osiągający wysokość około 290 m n.p.m., natomiast najniższy punkt wznosi się poniżej 260 m n.p.m. Różnice wysokości są zatem na znacznych 30 m.

Gleby

W obrębie Zawodzia gleby wykształciły się głównie na piaskach słabogliniastych, a w obszarach dolinnych dominują warstwy organiczne. Działalność ludzka doprowadziła do wyraźnych zmian w właściwościach gleb, a urbanizacja znacznie przyczyniła się do wytworzenia gleb antropogenicznych. Z dużą częścią gruntów związana jest eksploatacja górnicza, która spowodowała ich skażenie metalami ciężkimi. Dolina Potoku Leśnego jest obszarem bogatym w gleby płowe, wytworzone przez gliny zwałowe oraz piaski naglinowe. Gleby te mają wiele wspólnego z glebami brunatnymi, a ich odczyny są z reguły kwaśne lub bliskie neutralności.

Natomiast na wschodnich obszarach Zawodzia dominują gleby antropogeniczne, które powstały na bazie piaskowców. W tej materii działalność ludzka jest kluczowym czynnikiem w procesie glebotwórczym.

Wody powierzchniowe i podziemne

Obszar dzielnicy Zawodzie znajduje się w dorzeczu Wisły, włączając dwa ważne zlewy: Potoku Leśnego i Rawy. Zlewnia Rawy obejmuje większość zachodniej, północnej oraz wschodniej części Zawodzia, podczas gdy zlewnia Potoku Leśnego koncentruje się w centralnej części dzielnicy. W rozdziale pomiędzy zlewniami przebiega dział wodny V rzędu.

Potok Leśny wymaga stałego nadzoru i regulacji, w 2012 roku stan wód w tym obszarze był krytycznie zły, czego powody dotyczą zwłaszcza fizykochemicznych aspektów, a także biologicznych. Z kolei Rawa, zasilana głównie wodami deszczowymi oraz ściekami komunalnymi, jest praktycznie otwartym kanałem ściekowym, który ma całkowicie uregulowany przebieg i obwałowane koryto. Już w 1913 roku w celu uregulowania Rawy zlikwidowane zostały nieżyjące niegdyś jazy.

Aktualnie w granicach Zawodzia nie znajdują się żadne znaczące zbiorniki wodne, chociaż w obszarze zawodziańskiej zajezdni tramwajowej znajdowały się wcześniej wody stawu Kaszyca, które były widoczne na dawnych mapach z lat 1916 – 1958. Około 100 lat temu, przez krótki okres w tym rejonie funkcjonowała stacja pomp.

Zgodnie z klasyfikacją Bronisława Paczyńskiego, Zawodzie wchodzi w skład śląsko-krakowskiego regionu hydrogeologicznego, a utwory wodonośne pojawiają się we wszystkich warstwach, ich znaczenie zmienia się w zależności od lokalnych uwarunkowań. Cały obszar dzielnicy położony jest w Jednolitej Części Wód Podziemnych nr 111 (Subregion Środkowej Wisły Wyżynny).

Klimat i topoklimat

Klimat Zawodzia jest zbliżony do średnich warunków dla Katowic, lecz ma wpływ zarówno na czynniki ogólne jak i lokalne. Istotne są oceaniczne wpływy, które przeważają nad kontynentalnymi, w dodatku sporadycznie odczuwalne są również wpływy zwrotnikowe, przybywające z południowego zachodu przez Bramę Morawską.

Średnia roczna temperatura na stacji Muchowiec w latach 1961-2005 wynosiła 8,1 °C. Z danych wynika, że najcieplejszym miesiącem był lipiec, osiągający średnią 17,8 °C, natomiast styczeń był najchłodniejszym miesiącem z średnią -2,2 °C. Średnia roczna liczba godzin nasłonecznienia wyniosła 1474, a średnie zachmurzenie w latach 1966-2005 wyniosło 5,3. Z kolei całkowita suma opadów odnotowana w latach 1951-2005 wynosiła 713,8 mm, a czas leżenia pokrywy śnieżnej wynosił 60-70 dni. W przeciągu roku dominują wiatry zachodnie i południowo-zachodnie (około 20% wszystkich wiatrów), z najmniejszą częstotliwością wiejącymi z kierunku północnego (5,7%). Prędkość wiatru oszacowano wówczas na 2,4 m/s.

Potok i topoklimat w Zawodziu zmieniają się w wyniku lokalnych elementów takich jak struktura pokrycia terenu oraz bliskość dolin rzecznych. Wzdłuż Rawy występują niekorzystne warunki, gdzie dokonuje się frequentnego wypromieniowania ciepła, a wysoka wilgotność sprzyja intensywnemu parowaniu. W zwartym urbanistycznym obrębie duży wpływ na lokalny klimat mają procesy podgrzewania atmosfery wywołane działalnością ludzką. Powierzchnie zabudowane oraz wymnolubliczne obiekty potrafią intensyfikować zmiany temperatury w warstwie przyziemnej atmosfery oraz powodować przyspieszony spadek temperatury nocą.

Przyroda i ochrona środowiska

Przyroda Zawodzia zmieniała się od momentu ostatnich zlodowaceń, mających miejsce 12-16 tysięcy lat temu. W ciągu minionych 200 lat jej natura była pod stałym naciskiem antropopresji. Na początku, wzdłuż doliny Rawy, występowały łęgi oraz olsy, natomiast na wyżej położonych terenach dominowały buczyny i grądy. Przemiany zachodzące w XIX i XX wieku spowodowały niemal całkowity zanik naturalnych ekosystemów. Na terenach zurbanizowanych rozwinęły się zbiorowiska ruderalne, zwłaszcza na obszarach przemysłowych i poprzemysłowych. Można tam spotkać wiele gatunków synantropijnych zwierząt, takich jak wróbel zwyczajny i gołąb skalny, a także rodzime ptaki, takie jak jerzyki i jaskółki.

Obecnie dominującą rolą w strukturze przyrodniczej Zawodzia jest zieleń urządzona, występująca w postaci nasadzeń przyulicznych. Mimo istniejących terenów zielonych, ich łączna powierzchnia wynosi zaledwie 1,49 ha. Nie występują rodzinne ogródki działkowe oraz parki, a liczba skwerów ogranicza się do 1,49 ha. W Zawodziu znajdziemy dwa skwery ustanowione przez Radę Miasta Katowice: skwer Andrzeja Fonfary oraz skwer Niezależnego Zrzeszenia Studentów, znajdujący się w rejonie ulic Bogucickiej i B. Czecha. Zbyt mała powierzchnia terenów zielonych w Zawodziu jest jednym z głównych problemów, z którym boryka się ta dzielnica.

Nazwa

Nazwa „Zawodzie” ma swoje korzenie w charakterystyce terenu, gdzie występują liczne wody oraz grunty podmokłe. Kluczowym akcentem w tej historii jest przepływająca rzeka Rawa, która dawniej znana była jako Roździanka. Interpretacja tej nazwy składa się na obraz miejscowości, która znajduje się „za wodą” względem pobliskich Bogucic.

Rozpowszechnienie nazwy „Zawodzie” miało miejsce mniej więcej od około 1700 roku. Warto również wspomnieć o niemieckim nauczycielu Heinrichu Adamym, który nabił błąd, klasyfikując nazwę jako pochodzącą od imienia rzekomego założyciela tej miejscowości, Zawadzkiego. Tłumaczenie przez niego „Zawodzie” jako „Dorf des Zawadzki”, czyli „Wieś Zawadzkiego”, okazało się nieprecyzyjne.

Historia

Do wybuchu II wojny światowej

W przededniu istnienia Zawodzia, na przełomie XIV i XV wieku w obszarze dzisiejszej dzielnicy funkcjonował młyn wodny, którego istnienie datuje się na około 1390 rok. Młyn, znany pod nazwą Olszowy, zlokalizowany był przy Rawie. Osoby mieszkające w pobliskich zabudowaniach określane były jako Olszówki. Wśród przywilejów, otrzymanych przez plebana z bogucickiej parafii, uwzględnione było prawo do pobierania czynszu z tytułu użytkowania tego młyna. W połowie XVII stulecia uruchomiono drugi młyn, znajdujący się w pobliżu dzisiejszej ulicy S. Żółkiewskiego. Dodatkowo, kolonia Zawodzie powstała na prawym brzegu Rawy, zapewne pod koniec XVII wieku, przy młynie Olszowym. Najstarsza wzmianka o tej osadzie pochodzi z roku 1700.

Początkowe etapy istnienia Zawodzia związane były głównie z rolnictwem, a sama osada rozwijała się równolegle do nurtu rzeki, wzdłuż której znajdują się młyny oraz inne budynki. Na początku XVIII wieku nazwa „Zawodzie” funkcjonowała obok „Karbowa”. Z danych dostępnych z Katastru Karolińskiego, z lat 1723–1725, wynika, że wówczas w tej okolicy nie istniały jeszcze domy, a jedynie pola uprawne. W XVII stuleciu obszary, które obecnie tworzą Zawodzie, zostały przyłączone do dóbr Myslowickich ród Mieroszewskich, a przywilej związany z pobieraniem myta przez plebana z Bogucic został zniesiony.

Właśnie w tym czasie, na jednym z podmokłych terenów powstał drugi młyn. W 1783 roku, w bawarskiej gospodzie Weissenberga, zlokalizowanej w rejonie dzisiejszej ulicy 1 Maja, otwarto pierwszą szkołę publiczną w Zawodziu. Na początku XIX wieku powstała nowa droga, którą obecnie pokrywa ulica 1 Maja. Ten nowy szlak zastąpił krętą ścieżkę wiejską, biegnącą kilkadziesiąt metrów na południe od nowej drogi, łącząc pierwotnie Katowice z Mysłowicami przez Wilhelminę.

Do 1816 roku, Zawodzie funkcjonowało jako przysiółek Bogucic, a po tym czasie stało się częścią gminy Bogucice. Mapy z roku 1827 ukazują skromne zabudowania Zawodzia, koncentrujące się przy ulicy 1 Maja, która wtedy krzyżowała się z obecną ulicą Murckowską. W latach pięćdziesiątych XIX wieku Zawodzie zaczęło przejawiać oznaki rozwoju przemysłowego. W dniu 3 października 1846 roku, kolej dotarła do Zawodzia dzięki trasie wybudowanej przez Towarzystwo Kolei Górnośląskich. W 1861 roku na terenie Zawodzia uruchomiono stację kolejową Katowice Zawodzie.

Jednym z pionierskich zakładów przemysłowych w Zawodziu była huta cynku „Kunegunda”, która zainaugurowała swoją działalność w 1840 roku. W 1871 roku, rozpoczęła działalność fabryka kotłów parowych, znana jako późniejszy „Elewator”, a w latach 1873–1874 uruchomiono odlewnie żelaza, które stały się podstawą późniejszej huty „Ferrum” dostępnej pod tym linkiem.

W latach sześćdziesiątych XIX wieku, wytyczono nową drogę, którą obecnie pokrywa ulica Murckowska. W okolicach roku 1901 nadała ona nazwę Emanuelssegenstrasse, a zmiana nazwy na obecną miała miejsce około 1920 roku. Jak pisze Lech Szarańca, pod koniec XIX wieku Zawodzie uzyskało status samodzielnej gminy, a na początku XX wieku utworzono wspólną gminę z Bogucicami. Zmiany te przyniosły prawdziwy boom architektoniczno-urbanistyczny, a ulica 1 Maja stała się jej głównym punktem, gdzie powstało wiele nowych domów, często o stylowych, secesyjnych fasadach.

Tuż obok późniejszej stacji kolejowej Katowice Zawodzie, przy ulicy P. Chromika, działał najstarszy hotel na tym terenie – Hotel Dworcowy (niem. Bahnhof Hotel), którego pierwsze wzmianki pochodzą z 1899 roku. 7 sierpnia 1899 roku oddano do użytku linię tramwajową łączącą Katowice z Mysłowicami przez Zawodzie. W 1912 roku, na ulicy 1 Maja 50, wzniesiono nowy gmach ratusza gminy Bogucice.

W obrzeżach Zawodzia powstały również kolonie i osady, takie jak Bożego Narodzenia i Drajok. Osiedle Bożego Narodzenia zlokalizowane było na pograniczu współczesnego Zawodzia i Osiedla Paderewskiego-Muchowca, a Drajok w okolicy ulicy Burowieckiej. Współczesna zabudowa Drajoka sięga czasów XIX wieku. W latach powstań śląskich mieszkańcy Zawodzia aktywnie zaangażowali się w walki powstańcze.

W pierwszym powstaniu śląskim, w dniach 17-18 sierpnia 1919 roku, Zawodzie zostało zajęte przez oddział Tomasza Kotlorza z Bogucic. Miejscowość była ostrzeliwana od strony Doliny Trzech Stawów przez oddziały Grenschutzu, co ograniczało działania powstańcze. W wyniku wspierania walki, zginęli bracia Alojzy i Walenty Stawowi, którzy zostali rozstrzelani przez niemieckie bojówki w 1919 roku. 3 maja 1920 roku, na placu sportowym w Zawodziu oraz na rynku katowickim miały miejsce uroczystości z okazji święta 3 Maja, które przyciągnęły około 72 tysięcy uczestników. W tym samym roku miało miejsce II powstanie śląskie, które przyniosło walki w Zawodziu 19 sierpnia, a tego dnia miejscowość przeszła w ręce powstańców, pozostając pod ich kontrolą do końca konfliktu.

Podczas plebiscytu w marcu 1921 roku, przeważająca liczba mieszkańców gminy Bogucice-Zawodzie opowiedziała się za przyłączeniem do Polski. W nocy z 2 na 3 maja 1921 roku, Zawodzie zostało zdobyte przez powstańców bez większego oporu ze strony lokalnych sił. Na polach bitewnych w trakcie III powstania śląskiego zginęli: Franciszek Kuś oraz Rudolf Lanuszny. Wśród najbardziej aktywnych powstańców z Zawodzia był Maksymilian Nędza.

22 czerwca 1922 roku, przez Zawodzie przemaszerowało wojsko polskie, prowadzone przez generała Stanisława Szeptyckiego, które kierowało się do Katowic na uroczystości związane z przyłączeniem części Górnego Śląska do Polski. Lata międzywojenne dla Zawodzia były czasem intensywnego rozwoju, zarówno pod względem sportowym, jak i społecznym. Powstawało wiele organizacji, w tym towarzystwa kobiece, jak Towarzystwo Polek, oraz organizacje kombatanckie, takie jak Oddział Młodzieży Powstańczej czy Zawiązek Powstańców Śląskich.

W tym okresie funkcjonowały również różnorodne przedsiębiorstwa. W 1921 (lub 1920) roku powstała Fabryka Porcelany „Giesche” (później „Bogucice”), z kolei w 1927 roku otworzono Katowicką Fabrykę Maszyn Górniczych „Katomasz” (później znaną jako „Montana”), natomiast w 1931 roku powstała Śląska Fabryka Lamp Żarowych „Helios”. W czasie wielkiego kryzysu, w 1932 roku, na terenie Zawodzia funkcjonowały 86 nielegalnych biedaszybów, gdzie prowadzono nielegalne wydobycie węgla kamiennego.

W 1924 roku Zawodzie, wraz z całą gminą Bogucice-Zawodzie, zostało przyłączone do Katowic, stając się jedną z jej dzielnic. 1 stycznia 1927 roku, z bogucickiej parafii, utworzono lokalną parafię w Zawodziu, która uzyskała status parafii w dniu 20 grudnia 1957 roku. 17 czerwca 1931 roku, w obrębie ulicy Bohaterów Monte Cassino oraz ulicy 1 Maja, miała miejsce demonstracja około 150–180 bezrobotnych, która zakończyła się zamieszkami z policją konną, w wyniku której zginął Emil Dawid, a trzy osoby zostały ranne.

II wojna światowa i okres powojenny

W czasie II wojny światowej oraz niemieckiej okupacji, mieszkańcy Zawodzia byli narażeni na przemoc, wielu z nich zostało uwięzionych i umieszczonych w obozach koncentracyjnych. Paweł Chromik, zastępca szefa Biura Informacji i Propagandy w Inspektoracie Katowickim Armii Krajowej, stracił życie w 1944 roku, zostając ściętym gilotyną. W Zawodzia uruchomiono obozy pracy, w tym trzy na terenie huty „Ferrum”, gdzie pracowali przymusowo zatrudniani.

W dniach 26-27 stycznia 1945 roku, na terenie Zawodzia miały miejsce zacięte walki pomiędzy armią niemiecką a siłami Związku Radzieckiego. W wyniku tych zdarzeń, zniszczony został gmach dawnego ratusza, który został trafiony przez pocisk artyleryjski. W czasach PRL Zawodzie stało się siedzibą niektórych wyższych uczelni katowickich, w tym Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Katowicach, znanej później jako Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach.

W 1949 roku oddano do użytku budynek, w którym mieściła się szkoła podstawowa i średnia Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, obecnie miejsce to zajmuje X Liceum Ogólnokształcące im. I.J. Paderewskiego w Katowicach. W latach pięćdziesiątych XX wieku zrealizowano drogę, którą obecnie władzom Katowic udało się połączyć centrum ze Zagłębiem Dąbrowskim, omijając zabudowę Bogucic, Dąbrówki Małej oraz Zawodzia. Ten odcinek nowoczesnej alei Walentego Roździeńskiego jest aktualnie kluczową arterią komunikacyjną.

Pierwotnie droga była jednokierunkowa, jednak w latach 70-tych przeszła modernizację, a powstały nowe węzły oraz wiadukty, co umożliwiło poszerzenie drogi. Wcześniej, bo w 1962 roku, oddano do użytku zajezdnię tramwajową przy ulicy 1 Maja. W rejonie Zawodzia, na terenach, które obecnie są częścią Osiedla Paderewskiego-Muchowiec, w latach 70. XX wieku rozpoczęto budowę osiedla imienia Ignacego Jana Paderewskiego.

Decyzja w tej sprawie podjęta została w 1965 roku, a pierwsze budynki oddano do użytku w 1974 roku. Na początku lat 70. XX wieku, na podmokłym terenie nad Rawą, ruszyła budowa drugiego osiedla, noszącego nazwę imienia Walentego Roździeńskiego. W 1975 roku, rozpoczęto przebudowę Zawodzia, obejmującą rejon ulic 1 Maja, Murckowskiej, Bohaterów Monte Cassino, Łącznej i P. Chromika, czego efektem było wyburzenie części domów przy ulicy 1 Maja, na odcinku między Murckowską, a Bohaterów Monte Cassino.

W kolejnej dekadzie, z powodu modernizacji sieci drogowej, także Drajok uległ częściowemu wyburzeniu. W latach 80. XX wieku, przy ulicy 1 Maja 3 zainstalowano pierwszy hotel w Zawodziu – „Senator”. W tym czasie, w 1984 roku, na stoku Mrówczej Górki, oddano do użytku Centralny Cmentarz Komunalny, usytuowany w okolicy ulicy Gospodarczej.

16 września 1991 roku, Rada Miejska w Katowicach uchwaliła podział miasta na 22 pomocnicze jednostki samorządowe, co efektem było ustanowienie jednostki samorządowej nr 3 Zawodzie. Na przełomie XX i XXI wieku, między ulicą Bohaterów Monte Cassino a K. Marcinkowskiego, zaczęto budować osiedle mieszkaniowe realizowane przez Towarzystwo Budownictwa Społecznego, znane jako Bulwary Rawy, z pierwszymi budynkami oddanymi już w 2001 roku. W latach 2007–2009, zmodernizowane zostało torowisko wzdłuż ulicy 1 Maja, natomiast przebudowa samej ulicy, między J. Dudy-Gracza a późniejszym centrum przesiadkowym, miała miejsce w latach 2013–2015.

Demografia

Demografia dzielnicy Zawodzie w Katowicach na przestrzeni lat wykazuje interesujące zmiany. Na przykład, w roku 1988 obszar ten zamieszkiwało 15661 osób. W analizowanym okresie największą grupę wiekową stanowili mieszkańcy w przedziale od 30 do 44 lat oraz dzieci poniżej 14 roku życia. Z kolei osoby powyżej 60 roku życia stanowiły nieliczną część społeczności.

W grudniu 2007 roku liczba mieszkańców Zawodzia wyniosła 13406, czyli 4,2% całej populacji Katowic. Wówczas dominowały osoby w wieku 40-59 lat oraz 15-29 lat, podczas gdy najmniej licznie reprezentowani byli najmłodsi, do 14 roku życia. W szczególności część dzielnicy znajdująca się na wschód od ulicy Murckowskiej była zamieszkiwana przez około 7700 osób.

W dniu 31 grudnia 2013 roku w Zawodziu mieszkało 783 osób, które miały 75 lat lub więcej. Początkowo, na koniec 2014 roku, liczba mieszkańców spadła do 12297, przy gęstości zaludnienia wynoszącej 3074 osoby/km². W tym czasie struktura wiekowa mieszkańców wyglądała następująco: 1859 osób (15%) w wieku przedprodukcyjnym, 7732 osób (63%) w wieku produkcyjnym oraz 2706 osób (22%) w wieku poprodukcyjnym. Na koniec roku 2014 w dzielnicy mieszkało 5836 mężczyzn i 6461 kobiet, prowadząc do wskaźnika feminizacji wynoszącego 111.

Szczegółowe informacje na temat liczby ludności w kolejnych latach w Zawodziu można zobaczyć w tabeli poniżej:

Okres/ liczba ludności	przedprodukcyjny (0–18 lat)	produkcyjny (18–60/65 lat)	poprodukcyjny (powyżej 60/65 lat)	Łącznie
Ogółem	1 809	7 438	2 793	12 040
kobiety	884	3 563	1 882	6 329
mężczyźni	925	3 875	911	5 711
Wskaźnik feminizacji	96	92	207	111

Z danych z badania przeprowadzonego w 2011 roku wynika, że 39,3% mieszkańców Zawodzia identyfikowało się jako Polacy, 24,6% jako Ślązacy, natomiast 36,1% wskazało narodowość zarówno śląską, jak i polską. W ramach prognozy demograficznej opracowanej w 2007 roku szacowano liczebność mieszkańców do 2030 roku. W pesymistycznym wariancie przewidywano, że liczba mieszkańców Zawodzia w 2020 roku spadnie do 7112 osób (95,4% stanu z 2007 roku), oraz w wariancie optymistycznym do 7212 osób (96,7% populacji z 2007 roku). Na rok 2030 prognozy przewidywały liczby równe 6409 (86,0%) oraz 6619 (88,8%). Analizując jednostkę urbanistyczną Osiedle Paderewskiego-Roździeńskiego, jej liczba ludności na 2020 rok w wariancie pesymistycznym miała wynieść 14 960 osób, a w optymistycznym 15 157 osób, przy oczekiwanych liczbach na 2030 rok na poziomie 13 037 i 13 441 osób.

Polityka i administracja

Dzielnica nr 3 Zawodzie to jedna z 22 dostępnych dzielnic Katowic, stanowiąca jednostkę pomocniczą w strukturze gminy. Jej powołanie miało miejsce 1 stycznia 1992 roku na podstawie uchwały Rady Miejskiej w Katowicach, formalizując ją jako jednostkę samorządową nr 3. Zgodnie z Uchwałą nr XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic, wydaną 29 września 1997 roku, Zawodzie funkcjonuje jako statutowa dzielnica w obrębie wschodnich dzielnic miasta.

Statut obowiązujący w tej dzielnicy został ustalony na podstawie Uchwały Nr XLI/893/21 Rady Miasta Katowice, przyjętej 25 listopada 2021 roku. W jego ramach, organami dzielnicy są Rada Dzielnicy oraz Zarząd Dzielnicy. Rada Dzielnicy składa się z 15 radnych, którzy są wybierani na pięcioletnią kadencję. Rada pełni funkcję organu stanowiącego, a do jej zadań należy, między innymi, występowanie w imieniu mieszkańców do władz Katowic, organizacja imprez kulturalnych, sportowych oraz rekreacyjnych, a także opiniowanie lokalnych inicjatyw oraz wnioskowanie w sprawach związanych z obszarem Zawodzia.

Z kolei Zarząd Dzielnicy działa jako organ wykonawczy, a jego przewodniczący reprezentuje dzielnicę na zewnątrz. Wśród jego zadań znajduje się przyjmowanie wniosków od mieszkańców, koordynowanie inicjatyw społecznych oraz informowanie społeczeństwa o aktualnych sprawach dzielnicy. Według danych z maja 2022 roku, oba te organy nie funkcjonowały.

Obecnie jedyną publiczną instytucją administracyjną w Zawodziu, na podstawie stanu z maja 2022 roku, jest Delegatura Katowice Centralnego Biura Antykorupcyjnego, mająca swoją siedzibę przy ulicy 1 Maja 123.

Obszar Zawodzia ma bogatą historię administracyjną, która uległa licznym zmianom. Po wojnach napoleońskich utworzono w Królestwie Prus rejencję opolską, a w 1818 roku wprowadzono korekty granic niektórych powiatów. Do powiatu bytomskiego włączono wtedy tereny aktualnego Zawodzia. Datą kluczową było 27 marca 1873 roku, kiedy Katowice uzyskały status stolicy nowego powiatu katowickiego, obejmując także Zawodzie.

Na przełomie XIX i XX wieku Zawodzie funkcjonowało jako samodzielna gmina. Wkrótce później, powstała wspólna gmina z Bogucicami. Mimo że według Antoniego Steuera, Zawodzie nie miało osobnego statusu gminy na podstawie dokumentów, dniem 1 maja 1918 roku Rada Gminy zmieniła nazwę dzielnicy Zawodzie na Bogutschütz-Süd, natomiast Bogucice pozostały jako Bogutschütz-Nord.

W dniu 10 marca 1920 roku nowa Rada Gminy znów zmieniła nazwę na Bogutschütz-Zawodzie. Po przyłączeniu części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku, Zawodzie przynależało do gminy Bogucice w powiecie katowickim. Działania administracyjne Sejmu Śląskiego z 15 lipca 1924 roku przyniosły ostateczne włączenie gminy Bogucice wraz z Zawodziem do Katowic, co miało miejsce 15 października tegoż roku. W następnych latach, w wyniku wzrostu liczby mieszkańców, Rada Miejska podzieliła Katowice na dzielnice, tworząc wówczas dzielnicę Bogucice-Zawodzie.

W latach 30. XX wieku w Radzie Miejskiej Katowic aktywnie działali radni z Zawodzia, w tym Leopold Broda, Moritz Żmigród, Jan Mutz oraz Bazyli Józefowicz, którzy wszyscy mieszkali przy ulicy Krakowskiej. Dodatkowo, podjęte przez radnych działania w 1932 roku w obronie huty „Ferrum” pozwoliły na udzielenie zakładowi pożyczki przez prezydenta Katowic, Adama Kocura.

Po zajęciu Katowic przez Niemców w 1939 roku, nowe władze przywróciły poprzednie administracyjne nazewnictwo z 1922 roku. 3 lutego 1942 roku, na podstawie rozporządzenia administracyjnego, Zawodzie zostało włączone w skład dzielnicy Kattowitz-Ost. Po wojnie, w 1945 roku, polskie władze przywróciły stan prawny z 1 września 1939 roku, włączając Zawodzie do dzielnicy Bogucice-Zawodzie. Taki podział obowiązywał do 1973 roku, kiedy to decyzją władz zniesiono podział na dzielnice.

Gospodarka

Zawodzie to dzielnica o zróżnicowanej strukturze gospodarczej. Charakteryzuje się znacznymi terenami bazowo-skladowymi, gdzie w centralnej części dzielnicy prężnie rozwijają się usługi. Południowe rejony są zdominowane przez bogate tereny przemysłowe, w które wkomponowane są liczne zakłady i fabryki. Historia przemysłu w Zawodziu sięga połowy XIX wieku, kiedy to na południe od linii kolejowej, której przebieg łączy Wrocław z Mysłowicami, rozpoczął się rozwój przemysłu ciężkiego obejmującego m.in. hutnictwo, przemysł chemiczny oraz metalowy, elektryczny, budowlany i drzewny.

Zakłady przemysłowe zaczęły powstawać również wzdłuż ulicy 1 Maja, gdzie w pierwszej połowie XX wieku działały liczne firmy zajmujące się komunikacją, a w okresie międzywojennym powstały liczne zakłady zajmujące się przemysłem metalowym i oświetleniowym. Warto zaznaczyć, że na dzień 31 grudnia 2013 roku w Zawodziu funkcjonowało 1887 podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON, co stanowiło 4,1% wszystkich firm w Katowicach. Z tej liczby, 1750 firm to mikroprzedsiębiorstwa.

W tym samym czasie zarejestrowano 465 osób bezrobotnych, co odpowiadało 3,71% mieszkańców Zawodzia. Wśród tej grupy 248 stanowiły kobiety, a 52 osoby były młode, nieprzekraczające 25 roku życia. Lokalny ośrodek handlowo-usługowy skupia się wzdłuż głównej arterii, jaką jest ulica 1 Maja, odciągnięta od skrzyżowania z ulicą S. Czarnieckiego do ulicy K. Marcinkowskiego. Placówki handlowe znamionują główną ulicę, zazwyczaj umiejscowione na parterze budynków mieszkalnych.

Także na terenie osiedla W. Roździeńskiego rozmieszczono wiele punktów usługowych, które zostały zaaranżowane w sposób rozproszony, a wiele z nich otaczają tereny zielone.

Na początku Zawodzie funkcjonowało jako osada rolnicza, jednakże przemysł zaczął tu szybko rozwijać się w połowie XIX wieku. Wzdłuż rzeki Rawa działały kuźnice, a najstarszym zakładem przemysłowym w Zawodziu była huta cynku „Kunegunda”, która rozpoczęła działalność w 1840 roku. Usytuowana była na południe od torów kolejowych, a została założona przez Wilhelma Schneidera. Kierowane na początku XIX wieku kuźnice i huty cynku, takie jak „Augusta”, przyczyniły się do rozwoju regionu aż do 1870 roku.

W dniu 11 września 1838 roku powstała również kopalnia węgla kamiennego „Paulisens Glück” zarządzana przez Antona Klausa, która wydobywała węgiel aż do 1873 roku. Z biegiem lat przemysł rozwijał się dynamicznie, w 1871 roku założono fabrykę kotłów parowych i żelaznych wyrobów, która później przerodziła się w spółkę „Elewator”. W 1890 roku zjednoczyła się ona z odlewnią żelaza Rhein & Co., tworząc spółkę akcyjną „Ferrum”, która stała się znaczącym producentem rur, urządzeń wodnych oraz zwrotnic dla kolei.

Dalszy rozwój przemysłu miał miejsce w latach międzywojennych, kiedy powstawały fabryki takie jak Fabryka Porcelany „Giesche” oraz Katowicka Fabryka Maszyn Górniczych „Katomasz” (później znana jako Katomasz). Mniejsze zakłady, działające wzdłuż dawnej ulicy Krakowskiej, również odegrały ważną rolę w lokalnej gospodarce.

Huta „Kunegunda” stała się częścią Śląskich Kopalń i Cynkowni, a jej produkcja w 1938 roku osiągnęła 14873 ton cynku. W okresie II wojny światowej działalność przemysłowa nie ustawała, a w Zawodziu powstało wiele znanych marek, w tym fabryka perfum Almeco Company w 1924 roku, która jednak upadła w 1935 roku.

Po wojnie huta „Kunegunda” znalazła nowych właścicieli, warto dodać, że piec hutniczy został zlikwidowany w 1963 roku. Obecnie z historycznego zakładu pozostała jedynie wieża wodna, widoczna od strony ulicy Murckowskiej. W 1945 roku wznowiono działalność w zakładzie „Helios” i nawiązano współpracę z Philipsem, co zaowocowało znacznie większymi zyskami na eksportach do 1982 roku.

Zakład „Katomasz” został upaństwowiony w 1958 roku, a FABRYKA ŻARÓWEK „Helios” w 1963 roku przejęła nowe kierunki produkując nowoczesne urządzenia. Huta „Ferrum” zmieniała właścicieli, a po 1989 roku zyskała nową tożsamość. W 1954 roku przemianowano fabrykę porcelany na Zakłady Porcelanowe „Bogucie”, która zyskała nowego inwestora w 1994 roku w postaci włoskiej spółki oraz w 2008 roku znalazła się w upadłości. Dawne tereny fabryki przekształcono w park technologiczny Porcelana Śląska Park.

Infrastruktura techniczna

Zaopatrzenie terenów Zawodzia w wodę odbywa się z wykorzystaniem zbiorników sieciowych Mikołów i Murcki. Zasilane są one przez stacje uzdatniania wody, które znajdują się w Dziećkowicach, Goczałkowicach-Zdroju oraz Kobiernicach. Woda jest tłoczona do systemu rozrządu Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągowego, skąd m.in. Zawodzie otrzymuje swój dostęp do wody pitnej poprzez sieć magistral wodociągowych i przyporządkowaną do nich sieć rozdzielczą Katowickich Wodociągów. Wodociąg tranzytowy GPW w Zawodziu biegnie w rejonie granicy z Janowem-Nikiszowcem wzdłuż ulicy Gospodarczej.

Temat dostarczania wody do Zawodzia zaczyna się od 1919 roku, kiedy to gmina Bogucice rozpoczęła odpowiednie działania. Wówczas sieć obejmowała również dawną stację kolejową Kunegundę. Z kolei w 1925 roku w Zawodziu zaczęła funkcjonować wieża ciśnień, z której korzystały m.in. huty „Ferrum” i „Kunegunda”. Od 1951 roku woda dla Zawodzia pochodzi ze zbiornika Goczałkowice.

Wydobitą z kolei sieć kanalizacyjną na obszarze Zawodzia obsługuje Oddział Eksploatacji Sieci Kanalizacyjnej – Centrum, który należy do Katowickich Wodociągów. Ta sieć, położona w zlewni oczyszczalni ścieków Gigablok, ma charakter rozdzielczy, dzieląc infrastrukturę na sieć sanitarną i deszczową. Prace nad systemem kanalizacji rozpoczął w 1906 roku Max Rosenquist na zlecenie władz gminy Bogucice, a już w 1908 roku w Zawodziu zrealizowano budowę sieci rozdzielczej oraz oczyszczalni ścieków, która znajdowała się na końcu obecnej ulicy Braci Stawowych (lub też na wysokości ulicy J. Dudy-Gracza, gdzie po II wojnie światowej ulokowano bazę Miejskiego Przedsiębiorstwa Taksówkowego), nad rzeką Rawą.

Warto również zauważyć, że oczyszczalnia ta była oczyszczalnią mechaniczną, która została wyposażona w podwójny piaskownik, maszynownię z pompami, osadniki oraz poletka do suszenia osadu. Otwarcie sieci kanalizacyjnej w gminie miało miejsce w listopadzie 1908 roku.

Energia elektryczna dla dzielnicy dostarczana jest przez sieć wysokich napięć 110 kV, związanej z okolicznymi elektrowniami. Sieć elektroenergetyczna w Zawodziu ma dość intensywną obecność, a obszar ten posiada trzy stacje elektroenergetyczne: „Katowice” (220/110/6 kV; przy skrzyżowaniu ulicy Bohaterów Monte Cassino oraz ulicy Burowieckiej), „Bogucice” (110/20/6 kV; na skrzyżowaniu ulic K. Marcinkowskiego i S. Wyspiańskiego) oraz „Ferrum” (110 kV; w obrębie huty Ferrum przy ulicy Porcelanowej). Linia o napięciu 110 kV dociera do wszystkich tych stacji, a dodatkowo do stacji „Katowice” biegnie linia o napięciu 220 kV.

Tereny Zawodzia korzystają z ciepła dostarczanego przez dawną Elektrociepłownię Katowice, obecnie znaną jako Zakład Wytwarzania Katowice, i obsługiwaną przez spółkę Tauron Ciepło.

Gaz znajdujący się na terenie Zawodzia jest dostarczany za pośrednictwem sieci gazociągowej. Gazociąg podwyższonego ciśnienia biegnie na południu od torów kolejowych, w okolicy ulicy Porcelanowej. Tam zlokalizowane są również dwie stacje redukcyjno-pomiarowe I stopnia.

Transport

Transport drogowy

Na obszarze Zawodzia przeprowadzają się kluczowe drogi, które odgrywają istotną rolę w komunikacji regionu. Do najważniejszych z nich należy 79 (aleja Walentego Roździeńskiego, która kieruje się ku węzłowi Bagienna oraz ulicy Bagiennej). To główna arteria drogowa, która przecina Zawodzie wzdłuż równoleżnika, zapewniając dostęp do pobliskich miejscowości jak Chorzów, Bytom oraz Mysłowice, Jaworzno, Chrzanów, a nawet Kraków na kierunku wschodnim.

Warto także zwrócić uwagę na trasy S86 i 86, które przebiegają przez ulicę Murckowską i aleję Walentego Roździeńskiego od węzła Bagienna. Ten odcinek drogi ma charakter ekspresowy oraz zapewnia szybkie połączenia między różnymi częściami Katowic. Zawodzie jest doskonale skomunikowane z Tychami na kierunku południowym oraz z Sosnowcem i Będzinem na północno-wschodni.

W 2007 roku średnie natężenie ruchu w okolicy alei Walentego Roździeńskiego wynosiło do 6581 pojazdów na dobę, w tym aż 90,2% stanowiły samochody osobowe.

Bezmianą główną arterią wewnętrzną Zawodzia jest ulica 1 Maja, która łączy Śródmieście Katowic z wschodnimi dzielnicami. Ulicą Bogucicką można przemieszczać się na krótkich odcinkach o długości około 400 metrów w kierunku południa, łącząc aleję W. Roździeńskiego z ulicą 1 Maja. Nie można pominąć ulicy Bohaterów Monte Cassino, która również związana jest z historią Zawodzia.

Ulice takie jak Ulica Jerzego Dudy-Gracza i Ulica Graniczna stanowią ważne połączenia dla mieszkańców, a ich odcinki są przystosowane do potrzeb transportu lokalnego.

Transport kolejowy

Na terenie Zawodzia, w pobliżu ulicy P. Chromika, znajduje się stacja kolejowa Katowice Zawodzie. Posiada ona dwa perony, cztery krawędzie peronowe oraz dodatkowe tory postojowe. Niestety, obecnie stacja ta nie dysponuje kasą biletową. Jej początki sięgają 1861 roku, gdy stacja nazywała się Kunigundeweiche.

Wraz z upływem lat stacja zmieniała swoje nazwy, aż do 1996 roku, kiedy to przyjęła obecną. Na dzień dzisiejszy zatrzymują się tutaj pociągi pasażerskie Kolei Śląskich oraz Polregio, z głównymi kierunkami kierującymi na stacje takie jak Chałupki, Częstochowa, Gliwice, Katowice, Kraków Główny, Oświęcim, Racibórz, Sędziszów, Sławków oraz Tychy Lodowisko.

Historycznym aspektem Zawodzia jest linia kolejowa 138, która biegnie równoleżnikowo wzdłuż dzielnicy, łącząc Katowice z Katowicami Szopienicami Południowymi. Odcinek ten działa od 1846 roku i regularnie obsługuje zarówno ruch pasażerski, jak i towarowy.

Miejski transport zbiorowy

Miejskie połączenia zbiorowe na terenie Zawodzia organizowane są przez Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM), który rozpoczął swoją działalność 1 stycznia 2019 roku. W ścisłym obrębie dzielnicy dostępne są zarówno połączenia autobusowe, jak i tramwajowe, zlecone przez Tramwaje Śląskie.

Z danych na połowę maja 2022 roku wynika, że na obszarze Zawodzia funkcjonują łącznie 9 przystanków, zapewniając komfort podróżującym: Zawodzie Bohaterów Monte Cassino, Zawodzie Centrum Przesiadkowe, Zawodzie Centrum Przesiadkowe Parking, Zawodzie Łączna, Zawodzie Ośrodek Sportowy, Zawodzie Paderewskiego, Zawodzie Uniwersytet Ekonomiczny, Zawodzie Waleriana oraz Zawodzie Zajezdnia.

Centrum Przesiadkowe Zawodzie przy ulicy 1 Maja pełni ważną funkcję komunikacyjną, składając się z dwóch peronów, dodatkowych torów tramwajowych oraz parkingu dla 175 samochodów. W przededniu 2022 roku z tego przystanku odchodziło w sumie 13 linii autobusowych oraz 14 trakcji tramwajowych, umożliwiających mieszkańcom łatwy dojazd w różne zakątki metropolii.

Przystanek Zawodzie Paderewskiego notuje około 700 pasażerów co godzinę, obsługując 13 linii tramwajowych w obydwu kierunkach. Podróżni mogą dotrzeć nim do różnorodnych dzielnic w Katowicach, takich jak Dąb, Osiedle Tysiąclecia, Szopienice-Burowiec, Śródmieście, Wełnowiec-Józefowiec oraz Załęże, ale również do pobliskich miast, takich jak Bytom, Chorzów czy Sosnowiec.

Historia tramwajów w Zawodziu sięga końca XIX wieku, kiedy to spółka Schikora & Wolff rozpoczęła budowę linii tramwajowej. Zawodzie na przestrzeni lat znacząco się zmieniało, a w okresie 1943-1944 powstała pętla tramwajowa, która znacząco wpłynęła na lokalny transport. Mijały kolejne dekady, a w 2020 roku otwarto nowoczesne centrum przesiadkowe, którego budowa pochłonęła mnóstwo środków. Koszt budowy wyniósł 95,2 mln zł, a jego otwarcie z pewnością wpłynęło na poprawę komunikacji w tym rejonie Katowic.

Architektura i urbanistyka

Zawodzie jest dzielnicą o zróżnicowanej architekturze i urbanistyce, obejmującą wiele budynków z różnych epok, które różnią się pod względem wartości architektonicznej. Rozwój Zawodzia miał miejsce głównie na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to budynki zaczęły powstawać głównie wzdłuż ulicy 1 Maja. W okresie intensywnego uprzemysłowienia nastąpiła zamiana wiejskiego budownictwa, charakteryzującego się parterowymi domami z ogródkami, na mieszkalne kamienice o dwóch do czterech kondygnacji.

Dzięki tym przemianom, do końca XIX wieku Zawodzie uzyskało typowy miejski charakter. Współczesne pozostałości architektoniczne z tego okresu można znaleźć w różnych lokalizacjach, szczególnie przy ulicy 1 Maja, gdzie znajdują się budynki pod numerami 6, 15, 23 oraz inne. Również na ulicy Granicznej, I.J. Paderewskiego i Waleriana można dostrzec gmachy wzniesione w latach 80. XIX wieku.

Ważny rozwój urbanistyczny Zawodzia miał miejsce w latach 1900–1922, zwłaszcza na zachód od ulicy Murckowskiej. Powstały wtedy nowe osiedla, a także kolonia robotnicza dla pracowników huty Ferrum w rejonie dzisiejszego osiedla Bulwary Rawy, mieszcząca 31 obiektów zaprojektowanych przez Jakuba Weissenberga. W latach 1911-1912 powstał stylowy gmach ratusza gminy Bogucice, który obecnie jest częścią Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, co pokazuje, jak architektura wpływa na charakter miejsca.

Kolejnym ważnym obiektem jest kościół Opatrzności Bożej, którego budowa rozpoczęła się w 1930 roku. Z kolei w latach 30. XX wieku przy ulicy Cynkowej zrealizowano osiedle dla bezrobotnych, a jego elementy architektoniczne zostały zaprojektowane w myśl ówczesnych potrzeb społecznych.

W okresie powojennym Zawodzie doświadczyło dalszego rozwoju, co doprowadziło do powstania wielkich osiedli mieszkaniowych oraz znacznej rozbudowy infrastruktury, w tym dróg. Na szczególną uwagę zasługują budynki przy ulicy Murckowskiej oraz wielorodzinne obiekty mieszkalne, które znacznie zmieniły krajobraz dzielnicy.

W latach 70. XX wieku zrealizowano osiedle im. Walentego Roździeńskiego, które składa się z kilku wieżowców oraz obiektów użyteczności publicznej. Charakteryzuje się ono dużą intensywnością zabudowy oraz wysoką średnią liczbą kondygnacji, co pokazuje dynamikę rozwoju urbanistycznego w Zawodziu.

Obiekty historyczne i zabytkowe

Na terenie Zawodzia zarejestrowano wiele obiektów zabytkowych, które świadczą o bogatej historii tej dzielnicy. W szczególności wyróżniają się:

• Dawny ratusz gminy Bogucice – obecnie siedziba Uniwersytetu Ekonomicznego; nr rej. A/679/2020,
• Kamienica przy ul. Bogucickiej – wybudowana w 1909 roku w stylu secesyjnym; nr rej. A/1223/23,
• Kościół parafialny pw. Opatrzności Bożej z lat 1930–1938; nr rej. A/515/2019,
• Zespół budynków szkoły i przedszkola przy ul. S. Staszica – w stylu neogotyckim; nr rej. A/526/2019.

Pomniki i tablice pamiątkowe

W Zawodziu znajdują się miejsca pamięci, takie jak tablica upamiętniająca poległych w latach 1919 i 1945, umieszczona na fasadzie rektoratu Uniwersytetu Ekonomicznego.

Zagospodarowanie przestrzenne

Urbanistyka Zawodzia to wynik wielofunkcyjnego zagospodarowania, które obejmuje zarówno transport, tkankę mieszkalną, jak i przestrzenie handlowe. W studium uwarunkowań dla miasta, obszar Zawodzie o powierzchni 533,37 ha przeznaczono głównie na tereny produkcyjne, handlowe oraz komunikacyjne.

W 2007 roku udział powierzchni zabudowanej wynosił 32%, co przewyższało średnią dla całych Katowic. Zawodzie boryka się z pewnymi barierami przestrzennymi, takimi jak pasy terenów kolejowych oraz przemysłowych, które oddzielają dzielnicę od innych obszarów. Zmiany gospodarcze doprowadziły do rewitalizacji terenów poprzemysłowych, co jest pozytywnym aspektem współczesnego rozwoju tej dzielnicy.

Oświata i nauka

W maju 2022 roku, na terenie Zawodzia, działało szereg instytucji edukacyjnych, które zapewniały różnorodne formy kształcenia. Wśród nich można wymienić:

• żłobki,
• Centrum Edukacji Małego Dziecka „Twórczy Zakątek” (ul. K. Marcinkowskiego 6c),
• Żłobek Miejski w Katowicach, Oddział Żłobka Miejskiego (ul. K. Marcinkowskiego 13),
• przedszkola,
• Miejskie Przedszkole nr 67 z Oddziałami Integracyjnymi w Katowicach (al. W. Roździeńskiego 88),
• Miejskie Przedszkole nr 74 w Katowicach (al. W. Roździeńskiego 96),
• Miejskie Przedszkole nr 95 w Katowicach (ul. Piaskowa 1),
• zespoły placówek,
• Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 5 w Katowicach (al. W. Roździeńskiego 82),
• Miejskie Przedszkole nr 6 w Katowicach,
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana III Sobieskiego w Katowicach,
• Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 6 w Katowicach (ul. K. Marcinkowskiego 17),
• Miejskie Przedszkole nr 19 w Katowicach,
• Szkoła Podstawowa nr 31 im. Henryka Sienkiewicza w Katowicach,
• Zespół Szkół nr 1 im. gen. J. Ziętka w Katowicach (ul. S. Staszica 2),
• Branżowa Szkoła I Stopnia nr 9 w Katowicach,
• Branżowa Szkoła I Stopnia nr 10 dla Niesłyszących i Słabo Słyszących w Katowicach,
• Szkoła Podstawowa nr 16 w Katowicach,
• Technikum nr 20 z Oddziałami Specjalnymi dla Niesłyszących i Słabo Słyszących w Katowicach,
• Branżowa Szkoła II Stopnia nr 8 z Oddziałami Specjalnymi w Katowicach,
• szkoły średnie,
• X Liceum Ogólnokształcące im. I.J. Paderewskiego Akademickie w Katowicach (ul. K. Miarki 6),
• uczelnia wyższa,
• Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach (ul. 1 Maja 50).

Początki oświaty w Zawodziu mają swoje korzenie w 1783 roku, kiedy to w gospodzie Weissenberga, w bliskim sąsiedztwie ulicy 1 Maja, powstała pierwsza szkoła powszechna. Na starcie było 170 uczniów. Kolejna istotna instytucja edukacyjna, czteroklasowa Doszkalająca Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa, została otwarta w 1907 roku i wkrótce miała 143 uczniów.

W miarę rozwoju Zawodzia i rosnącej liczby ludności, konieczne stało się poszerzenie istniejących struktur szkolnych. W 1908 roku obok starej szkoły powstał nowy budynek, w którym utworzono szkołę ewangelicką, natomiast stary gmach zaadaptowano na żeńską szkołę katowicką. Obie instytucje funkcjonowały do 1924 roku, kiedy to władze wojewódzkie przekształciły je w pierwszą w Katowicach Miejską Szkołę Handlową, kontynuującą działalność aż do wybuchu II wojny światowej.

W roku 1936 na terenie Zawodzia działały cztery placówki kształcenia podstawowego oraz jedna szkoła zawodowa. Dwie z tych instytucji znajdowały się w gmachu wybudowanym w latach 1899-1908 przy ulicy S. Staszica – szkoła nr 16 im. Jana II Sobieskiego oraz mniejszościowa nr 17 im. Pawła Stalmacha. W 1931 roku, przy ulicy Bogucickiej 4, wybudowano nowy kompleks edukacyjny, w którym utworzono szkołę nr 14 dla dziewcząt oraz szkołę nr 15 dla chłopców, upamiętniając tym samym Królową Jadwigę i króla Władysława II Jagiełłę.

Po II wojnie światowej jedynie Miejska Szkoła Handlowa nie wznowiła swojej pracy. Szkoły nr 14 i 15 funkcjonowały do 9 stycznia 1956 roku, a następnie przekształcone w szkoły nr 15 i 16, przy Wieży Smołków, które połączono w 1962 roku. W dniu 24 kwietnia 1949 roku miało miejsce otwarcie budynku szkoły Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, które istniało pod tym szyldem do roku 1956.

W 1967 roku wprowadzono podział na szkołę podstawową i średnią, co skutkowało nadaniem liceum numeru X. Od 1993 roku patronem X Liceum Ogólnokształcącego jest Ignacy Jan Paderewski, a w 2019 roku uzyskało ono status liceum akademickiego. W 1963 roku otwarto Szkołę Podstawową nr 31, która na początku miała siedzibę przy ulicy 1 Maja 80/81, a w 1976 roku została przeniesiona do nowego obiektu na ulicy K. Marcinkowskiego 17.

W 1979 roku na osiedlu W. Roździeńskiego powstała Szkoła Podstawowa nr 2, której patronem został Jan III Sobieski. Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach ma swoją siedzibę w Zawodziu, powstał 19 lutego 1949 roku z przekształcenia Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych, a z czasem rozwinął swój kompleks akademicki w sąsiedztwie gmachu dawnego ratusza gminy Bogucice-Zawodzie.

W roku szkolnym 1946/1947 uczelnia rozpoczęła działalność w nowym budynku, natomiast 11 lipca 1950 roku została przekształcona w Wyższą Szkołę Ekonomiczną. Patronem uczelni od 1972 roku był Karol Adamiecki, a w 1974 roku zmieniono jej nazwę na Akademię Ekonomiczną. Na podstawie uchwały Rady Ministrów, 1 września 2010 roku, uczelnia uzyskała status Uniwersytetu Ekonomicznego.

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

Zawodzie jest jedną z dzielnic Katowic, która w 2007 roku charakteryzowała się wysokim współczynnikiem przestępczości. W tamtym roku, pod względem bezpieczeństwa, znajdowała się na drugim miejscu, zaraz po Śródmieściu, osiągając wartość 3,53 zdarzeń na 100 mieszkańców. Dla porównania, średnia dla całych Katowic w tym samym czasie wyniosła 3,08 przestępstw. Warto zaznaczyć, że pomiędzy 2004 a 2007 rokiem nastąpił spadek współczynnika przestępczości, który zredukował się z 6,11 w 2004 roku.

W 2013 roku na terenie Zawodzia zarejestrowano 365 przestępstw, co przełożyło się na 29 zdarzeń na 1000 mieszkańców. W tym okresie miało miejsce 12 rozbojów oraz 10 aktów chuligańskich. Tereny Zawodzia są chronione przez Komisariat I Policji w Katowicach, zlokalizowany w pobliskim Śródmieściu, przy ulicy Żwirki i Wigury 28. Z przeprowadzonych badań sondażowych w 2011 roku wynika, że 41,0% mieszkańców Zawodzia czuło się bezpiecznie, podczas gdy 45,8% wyraziło przeciwne zdanie.

W 2007 roku na obszarze dzielnicy doszło do 31 wypadków komunikacyjnych, z których największa ich liczba miała miejsce w takich rejonach jak aleja W. Roździeńskiego oraz ulica 1 Maja. Ochrona przeciwpożarowa w zachodniej części dzielnicy jest realizowana przez Jednostkę Ratowniczo-Gaśniczą nr 3 Centrum Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej, umiejscowioną przy ulicy Wojewódzkiej 11.

W Zawodziu, przy ulicy B. Czecha 2, działa Terenowy Punkt Pomocy Społecznej nr 6 Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach, który obsługuje również pobliską wschodnią część Bogucic oraz Dąbrówkę Małą. Na koniec 2013 roku, z powodu trudnej sytuacji finansowej, pomoc MOPS-u otrzymywało 245 rodzin z Zawodzia, co w skali całego miasta oznaczało 393 rodziny korzystające z tego wsparcia.

W ramach inicjatywy „Centra Społecznościowe w Śródmieściu i Zawodziu”, w tej dzielnicy powstało Centrum Społecznościowe. Projekt ten był realizowany we współpracy z Miastem Katowice, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Stowarzyszeniem na Rzecz Rozwoju Społeczności Lokalnej „Mocni Razem” oraz Katowickim Stowarzyszeniem Na Rzecz Osób Starszych, Niepełnosprawnych i Oczekujących Wsparcia „Opoka”. Głównym celem przedsięwzięcia jest zapewnienie wsparcia lokalnym mieszkańcom Zawodzia oraz Szopienic, a także wzmacnianie ich aktywności społecznej.

Kultura

W Zawodziu historia kulturalna sięga daleko w przeszłość, a jedno z pierwszych miejsc kultury stanowiło kino „Atlantis”. To kino, które zasłynęło od 1932 roku, korzystało z sali znajdującej się w restauracji Besucha, utworzonej już w 1899 roku na dzisiejszej ulicy 1 Maja. W miarę upływu lat zmieniało ono właścicieli i swoją nazwę, pozostając w użyciu do 1945 roku. W okresie przedwojennym Zawodzie było również domem dla teatralnej grupy „Gwiazda”, która wystawiała różnorodne spektakle.

Jednym z najstarszych chórów, które istniały w tamtym regionie, było Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”, powstałe w II połowie 1894 roku. Było to zrzeszenie młodzieży z Bogucic, Dąbrówki Małej oraz Zawodzia. Chór ten zyskał na znaczeniu do I wojny światowej. W Zawodziu powołano również chór im. A. Mickiewicza w 1919 roku, który działał aż do 1956 roku. Warto wspomnieć także o Towarzystwie Śpiewaczym, założonym w 1909 roku, a także o Chórze Męskim przy hucie „Ferrum”, który istniał od 1934 do 1939 roku.

W latach 1926–1927 funkcjonował Chór Żeński przy Fabryce Porcelany, będący częścią większej kultury muzycznej tej okolice. Działania kulturalne trwały również podczas międzywojnia, kiedy to pojawiły się zespoły takie jak Towarzystwo Mandolinistów „Halka i Jaskółka” oraz chór żeński z Fabryki Porcelany „Giesche”. W Zawodziu w tym czasie ukazywał się także dwutygodnik ilustrowany „Strzecha Rodzinna”, wydawany przy ówczesnej ulicy Krakowskiej 46.

W 1928 roku, a niekiedy już w 1919 roku, powstało Towarzystwo Czytelni Ludowych, które miało swoją siedzibę w Domu Ludowym. Biblioteka, działająca jako filia TCL w 1935 roku, dysponowała 1071 tomami, a korzystało z niej 147 czytelników. Po zakończeniu II wojny światowej, działalność kulturalna w Zawodziu miała wsparcie państwowe, a chór im. A. Mickiewicza wznowił swoje aktywności.

W 1949 roku chór dał 93 lekcje, 3 koncerty i 5 przedstawień, mając przy tym 160 aktywnych członków. Jednak po śmierci Józefa Stalina, działalność chóru na jakiś czas zawieszono. W okresie powojennym, przy ulicy K. Marcinkowskiego 13, zaczęła działać także świetlica zakładowa huty „Ferrum”, która później przekształciła się w Zakładowy Dom Kultury. Instytucja ta była miejscem wielu różnorodnych wydarzeń kulturalnych.

W grudniu 1991 roku, na mocy uchwały Rady Miasta, powołano Miejski Dom Kultury „Zawodzie”, w którym znajduje się również filia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach nr 31. Kolejna filia, oznaczona numerem 24, znajduje się przy alei W. Roździeńskiego 88a. W 2002 roku do MDK „Zawodzie” dołączono filię w Bogucicach, która od 2010 roku działa jako MDK „Bogucice-Zawodzie”.

Dom kultury prowadzi bogatą działalność kulturalno-oświatową, skierowaną do dzieci, młodzieży oraz dorosłych. Organizowane są m.in. sekcje teatralne, muzyczne, z tańca oraz grupy dla seniorów. Dodatkowo, w Miejskim Domu Kultury „Bogucice-Zawodzie” działa Grupa Malarska Zawodzie, skupiająca około 20 artystów.

Na ulicy Racławickiej 13 znajduje się Klub Katowickiej Spółdzielni Mieszkaniowej „Trzynastka”, który działa od 1980 roku. Nazwa klubu wybrana została przez dzieci i nawiązuje do adresu. Klub prowadzi aktywności kulturale dla różnych grup wiekowych, organizując sekcje sportowe oraz Klub Seniora. Przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach istniał również Klub Studencki „Arkada”, który był miejscem wielu kulturalno-rozrywkowych przedsięwzięć.

W listopadzie 2020 roku, z inicjatywy władz miasta, rozpoczęto tworzenie szlaku katowickich murali. Najwięcej z nich powstało w ramach Katowice Street Art Festival. W granicach dzielnicy Zawodzie, według stanu z połowy maja 2022 roku, znajdują się następujące murale:

• Przejście podziemne pod aleją W. Roździeńskiego, przedstawiający Jerzego Kukuczkę, powstały w 2011 roku, zlecony przez Katowice Miasto Ogrodów. Autorem jest Jerzy Rojkowski,
• ul. S. Czarnieckiego 3 – mural z 2015 roku wykonany przez Pawła Ryszkę,
• Ul. Graniczna 13 – przedstawia Jana Furtoka, piłkarza GKS-u Katowice; powstał w 2021 roku, dzięki Stowarzyszeniu Kibiców GKS-u Katowice „SK 1964”,
• Ul. 1 Maja 7 – mural inspirowany sterowcem wznoszącym się nad Doliną Trzech Stawów, zrealizowany przez warszawską agencję Good Looking w 2015 roku,
• Ul. 1 Maja 53 – mural dotyczący rozgrywek e-sportowych Intel Extreme Masters z 2021 roku, stworzony przez Monę Tusz,
• Ul. 1 Maja 87 – mural z 2012 roku autorstwa Juliana Jakuba Ziółkowskiego,
• Ul. 1 Maja 154 – mural projektu „Zawodzie jest w modzie”, spełniający wymogi katowickiego Budżetu Obywatelskiego z 2021 roku, stworzył Paweł Ryżko i Karol Kobryn,
• Ul. K. Marcinkowskiego 13 – mural stworzony pod okiem Małgorzaty Norek, powstał w 2021 roku,
• Ul. Porcelanowa 23b – dwa murale z 2018 roku; lewy autorstwa Artura Wabika nawiązuje do wzorów porcelanowych, prawy stworzony przez Milo Banachowicza i Miłosza Konieczko, przedstawia geometryczne wzory,
• Ul. M. Reja 6 – mural upamiętniający Wojciecha Korfantego, wykonany w 2018 roku przez Wojciecha Walczyka, z okazji 100-lecia jego wystąpienia w Reichstagu.

Religia

W Zawodziu dominującą wspólnotą wyznaniową jest kościół rzymskokatolicki. W tej dzielnicy funkcjonuje parafia Opatrzności Bożej, której siedziba znajduje się przy ulicy 1 Maja 52. Parafia obejmuje Zawodzie oraz fragment osiedla W. Roździeńskiego, i jest częścią dekanatu Katowice-Śródmieście w archidiecezji katowickiej. W ramach parafii aktywnie działają różnorodne grupy duszpasterskie, które pełnią ważną rolę w życiu duchowym lokalnej społeczności.

W 2019 roku zarejestrowano w tej wspólnocie 70 chrztów, 10 ślubów oraz 159 pogrzebów. Co tydzień niedzielne Msze św. gromadziły średnio około 1700 wiernych. Wcześniej, zanim powstała parafia w Zawodziu, miejscowi rzymskokatolicy należeli do znanej katowickiej parafii bogucickiej.

Wydzielenie nowej lokalii miało miejsce 1 stycznia 1927 roku, kiedy to ksiądz Antoni Lindner został skierowany do utworzenia parafii w Zawodziu i budowy kościoła. Nowa lokalia obejmowała teren na południe od Rawy i na wschód od ulicy Granicznej, włączając w to także wiernych z kolonii Amandy i kolonii Zuzanny.

Kościół tymczasowy, który miał służyć nowej parafialnej społeczności, został urządzony w 1930 roku w sali tanecznej Jana Prosza, zwanej „u Szwedy”, mieszczącej się w nieistniejącym już budynku przy ulicy Murckowskiej 2. Pełnił on rolę świątyni przez 18 miesięcy. Natomiast sam kościół pw. Opatrzności Bożej został wybudowany w latach 1930-1931, a prace wykończeniowe odbyły się w sierpniu 1931 roku. W tym czasie przeniesiono do Zawodzia ołtarz z bogucickiej kaplicy cmentarnej.

Budowa probostwa ruszyła w sierpniu 1948 roku, a już 20 grudnia 1957 roku nowa lokalizacja została uroczyście podniesiona do rangi parafii. W pierwszych latach po II wojnie światowej w Zawodziu mieszkało też co najmniej 450 wiernych kościoła greckokatolickiego oraz kilku rzymskokatolickiego.

Cmentarze

Warto wspomnieć o Centralnym Cmentarzu Komunalnym, który znajduje się przy ulicy Murckowskiej. Jest to największa nekropolia w Katowicach, zajmująca powierzchnię 30,5 ha. Na terenie cmentarza zlokalizowana jest kwatera dla nieznanych osób, a także dom przedpogrzebowy, prosektorium oraz kostnica. Nadzór nad cmentarzem sprawuje wspomniana wcześniej parafia Opatrzności Bożej.

Sport i rekreacja

Początki obiektów sportowych w Zawodziu mają swoje korzenie w strzelnicy sportowej, która została otwarta w 1878 roku przy ulicy 1 Maja 45. To był drugi taki obiekt w granicach dzisiejszych Katowic. Utrzymywany pierwotnie przez gminę Bogucice, a później przez Katowice, strzelnica stała się miejscem spotkań zarówno dla niemieckiej Gildii Strzeleckiej, jak i Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w latach 1926–1928. Po gruntownej przebudowie, ten historyczny gmach przekształcił się w Dom Ludowy dla Zawodzia, w którym swoje siedziby miały różnorodne organizacje.

Okres dwudziestych i trzydziestych XX wieku był czasem dynamicznego rozwoju sportu i rekreacji. Właśnie wtedy powstały aktywne kluby sportowe, takie jak „Siła”, „Słowian”, „Powstaniec”, Towarzystwo Cyklistów „Strzała” oraz klub hokejowy „Silesia”. W latach 1922–1939 Zawodzie gościło łącznie 13 różnych organizacji sportowych.

W 1924 roku z rąk pracowników huty „Ferrum” powstał Klub Sportowy „Słowian”, który początkowo skupiał się tylko na piłce nożnej. W 1926 roku zespół ten rozpoczął zmagania w klasie „C”, a w 1931 roku jego drużyna awansowała do Ligi Śląskiej. W 1939 roku klub przekształcił się w fuzję z KS „Pogoń” Katowice. Kolejnym przykładem jest Klub Sportowy „Powstaniec”, założony w 1926 roku, w którym uprawiano ciężką atletykę, w tym boks, zapasy oraz podnoszenie ciężarów. Wybitnymi sportowcami tego klubu byli Karol Rychlik i Józef Szwarc, którzy zdobyli tytuł Mistrza Polski. W 1929 roku, z uwagi na zmiany w organizacji sportu, klub połączył się z Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół II” w Katowicach.

Po okresie II wojny światowej, w latach 1945–1949 w Zawodziu rozwijało się pięć klubów sportowych, które koncentrowały się głównie na piłce nożnej. Do znaczących organizacji należały: „Atom” Fabryka Chemiczna (który zawiązany został przy Fabryce Chemicznej „Giesche” w dniu 30 września 1946 roku i w 1948 roku fuzjonował z RKS „Naprzód” Szopienice), „Ferrum 1945” (związany z hutą „Ferrum”), Hutniczy Klub Sportowy Huta „Kunegunda”, „Katowiczanka” (klub założony w 1946 roku, który w 1949 roku połączył się z RKS Siła Giszowiec i KS „Naprzód” Janów) oraz „Silesia” z Fabryki Porcelany „Giesche”.

W powojennych latach szczególną rolę w promowaniu sportu akademickiego odegrał Klub Sportowy Akademickiego Związku Sportowego, który od 1 czerwca 1946 roku miał swoją siedzibę w dawnym ratuszu. To był pierwszy wielosekcyjny klub w Zawodziu, który oferował sekcje w różnych dyscyplinach sportowych, takich jak piłka ręczna, piłka nożna, lekkoatletyka, boks, szermierka, narciarstwo, sporty wodne, tenis oraz motoryzacja. Szczypiorniści AZS-u w 1948 roku zdobyli awans do I ligi, a w latach 1962–1966 w rozgrywkach I ligi brał udział żeński zespół KS „Słowian”. W 1970 roku powstał klub AZS Zarząd Środowiskowy, który integruje sportowe środowisko akademickie Katowic, w tym Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego.

Reaktywacja uczelnianego klubu w Zawodziu miała miejsce w 1982 roku. W 2002 roku, na miejscu byłego obiektu KS „Słowian” Katowice, utworzono Ośrodek Sportowy „Słowian”, który jest obecnie zarządzany przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Katowicach. Oferuje on różnorodne obiekty, w tym boisko treningowe do piłki nożnej, wielofunkcyjne boiska tartanowe oraz dwa korty tenisowe. Do 2007 roku w Zawodziu działały cztery aktywne kluby sportowe.

W dzielnicy Zawódzie można korzystać z kilku obiektów sportowo-rekreacyjnych, takich jak:

• Ośrodek Sportowy „Słowian” (ul. 1 Maja 99),
• Korty tenisowe (ul. 1 Maja 99),
• Pływalnia Uniwersytetu Ekonomicznego (ul. 1 Maja 50).

---

Oceń: Zawodzie (Katowice)

---