Cisowa Góra (wzgórze)

---

Położenie

Cisowa Góra jest usytuowana w południowej Polsce, a ze względu na klasyfikację fizycznogeograficzną, według Jerzego Kondrackiego, ta lokalizacja należy do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13), będącego elementem większej struktury geograficznej, jaką jest Wyżyna Śląska (341.1). Co więcej, w systemie podziału na jednostki morfologiczne, który jest opracowany przez Cecylię Karaś-Brzozowską, Cisowa Góra wpisuje się w obszar Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego i stanowi część Wzgórz Kochłowickich.

Patrząc na stronę administracyjną, Cisowa Góra zlokalizowana jest w centralnej części województwa śląskiego, na styku miast Katowice i Chorzów. Punkt najwyższy tego wzniesienia znajduje się w obrębie Katowic, w rejonie dzielnicy Załęska Hałda-Brynów część zachodnia.

Geografia

„Cisowa Góra, położona w obszarze niecki górnośląskiej, wykonana jest z utworów geologicznych pochodzących z górnego karbonu, w tym łupków, piaskowców oraz zlepieńców, które zawierają pokłady węgla kamiennego. Budowa wzgórza składa się z iłowców, mułowców oraz karbońskiego węgla kamiennego, z wydatną warstwą załęską i orzeską (seria mułowcowa), charakteryzującą się miąższością przekraczającą 900 m. Odkrywki tych skał są widoczne, a typową cechą warstw orzeskich są liczne kilkudziesięciometrowe ławice iłołupków, które były wykorzystywane przez cegielnie aktywne w historycznej gminie Załęże.

W czasie trzeciorzędu kształtowały się kluczowe cechy rzeźby terenu Katowic, kiedy to miały miejsce intensywne procesy wietrzenia chemicznego oraz denudacji. W końcowym etapie pliocenu rzeźba Katowic zaczęła nabierać współczesnego charakteru. W czwartorzędzie region Katowic był dwukrotnie pokryty przez lądolód skandynawski, podczas najstarszego zlodowacenia południowopolskiego oraz w zlodowaceniu środkowopolskim. Osady powstałe w trakcie pierwszego zlodowacenia zostały usunięte w okresie interglacjału. Lądolód zlodowacenia środkowopolskiego wtargnął na obszar Katowic od zachodu, podążając wzdłuż obniżenia Kłodnicy, pozostawiając za sobą gliny zwałowe, które otaczają Cisową Górę z trzech stron – od północy wzdłuż ulicy Gliwickiej w Załężu, a także od wschodu wzdłuż ulicy Żeliwnej oraz wzdłuż linii kolejowych kierujących przez Załęską Hałdę i dalej do Kokocińca.

Wzgórza Kochłowickie, których częścią jest Cisowa Góra, mają formę równoleżnikowego wału, podzielonego na cztery odosobnione wzniesienia przez doliny, z czego dwa znajdują się na terenie Katowic. Te wzniesienia mają kształt kopulasty, niekiedy spłaszczony, i miejscowo są rozcięte głębokimi dolinami osiągającymi 45–50 m głębokości. Cisowa Góra, będąca najniższym wzniesieniem Wzgórz Kochłowickich, plasuje się również jako drugie najwyższe naturalne wzniesienie w Katowicach, zaraz po Wzgórzu Wandy, stanowiąc jednocześnie najwyższy punkt historycznych granic Załęża. Mapy topograficzne, które były publikowane na przestrzeni lat, ukazywały różne wysokości wzgórza; na mapie z lat 1958–1961 wynosiła ona 341,11 m n.p.m., z roku 1965 to już 340,5 m n.p.m., a według mapy z 1992 – 338,8 m n.p.m.

W katowickim klimacie dostrzega się dominację wpływów oceanicznych nad kontynentalnymi, jednocześnie klimat Cisowej Góry modyfikują czynniki lokalne. Występuje tu topoklimat specyficzny dla obszarów zadrzewionych. Średnia roczna temperatura powietrza w latach 1961–2005 z stacji meteorologicznej zlokalizowanej w pobliskim Muchowcu wynosiła 8,1 °C, a średnia roczna suma opadów w latach 1951–2005 osiągnęła poziom 713,8 mm.

Na terenie Cisowej Góry biegnie dział wodny I rzędu, wyznaczający granicę pomiędzy dorzeczami Wisły i Odry. Północna część wzgórza, w której znajduje się dorzecze Wisły, całkowicie przynależy do zlewni Rawy, podczas gdy południowa część (dorzecze Odry) przynależy do zlewni Kłodnicy. W rejonie zlewni Rawy, około 350 m na południe od autostrady A4, na wysokości ulicy W. Witosa znajdowało się źródło potoku załęskiego, do którego 250 m poniżej kierowane były wody kopalniane z początkowej eksploatacji kopalni „Charlotte”. Strumyk ten kierował się w północno-wschodnim kierunku do Rawy. W zlewni Kłodnicy natomiast, z Cisowej Góry w stronę południową, płynie wąski strumyk, który oddziela Katowice od Chorzowa. Wpływając na wysokości Kokocińca do Kłodnicy, stanowi on prawy dopływ tej rzeki. W obrębie zlewni Kłodnicy, pomiędzy ul. Brygadzistów a ul. Załęska Hałda, można zauważyć obszary z wodami stojącymi. Na terenie Cisowej Góry znajdują się również większe akweny wodne w zespole przyrodniczo-krajobrazowym „Uroczysko Buczyna”.

Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Bronisława Paczyńskiego, Cisowa Góra zlokalizowana jest w obrębie śląsko-krakowskiego regionu hydrogeologicznego, a dokładniej w subregionie górnośląskim. W obrębie wszystkich serii stratygraficznych można spotkać utwory wodonośne, których znaczenie warunkowane jest faktorami geologicznymi oraz hydrologicznymi, a także działalnością ludzką.

W rejonie Katowic, a tym samym w okolicach Cisowej Góry, wystąpiły znaczne zmiany, które miały wpływ na każdy aspekt środowiska naturalnego. Obszary te uległy również osiadaniu, szczególnie w rejonie Załęskiej Hałdy do poziomu 15–18 m. Działalność górnicza oraz skanalizowanie rzek doprowadziły do zaniku wielu cieków, a także powstawaniu obszarów zarówno nadmiernie zawilgoconych, jak i osuschowanych.

Na przekształcenie naturalnej struktury terenu Cisowej Góry z pewnością miała wpływ działalność górnicza. Znaczne obszary tego wzgórza są zajęte przez tereny związane z tzw. płytką eksploatacją górniczą, która związana była z najwcześniejszym wydobyciem węgla kamiennego. Obszary te obfitują w niewypełnione pustki po eksploatacji, co prowadzi do powstawania niewielkich zapadlisk. Płytka eksploatacja była prowadzona na różnych terenach Cisowej Góry pomiędzy latami 1841 a 1964, sięgając głębokości od 25 do 60 m.

Przyroda i ochrona środowiska

Cisowa Góra to malownicze wzgórze o zalesionym charakterze, które jest pokryte przez Las Załęski. Jest to kompleks leśny, który znajduje się na styku Katowic, Chorzowa oraz Rudy Śląskiej. W jego obrębie dominują zbiorowiska o półnaturalnym charakterze, do których zaliczają się bory i lasy mieszane, a w mniejszym stopniu również grądy. Rośnie tu wiele gatunków roślin typowych dla naturalnych lasów, w tym między innymi konwalia majowa, kruszyna pospolita, borówka czarna, borówka brusznica, wrzos zwyczajny, a także rzadziej spotykane nerecznica krótkoostna oraz trędownik bulwiasty. Można tu znaleźć wiele gatunków roślin szuwarowych i łąkowych.

Rejony Cisowej Góry zamieszkują m.in.: sarna, tchórz, łasica oraz mnogość gatunków ptaków, charakterystycznych dla środowiska leśnego. W otoczeniu tych terenów potencjalną roślinność tworzą drzewostany lipowo-dębowo-grabowe, w których dominują klon oraz jesion, a także dęby szypułkowe, bezszypułkowe oraz graby.

U podnóża Cisowej Góry znajduje się zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”, który obejmuje obszar o powierzchni 65,32 ha, zlokalizowany na terenie Chorzowa. W tej strefie zachowały się fragmenty naturalnego lasu; wśród najcenniejszych egzemplarzy znajdują się okazy buków o imponującym obwodzie powyżej 200 cm. Ten obszar charakteryzuje się także znaczną różnorodnością gatunkową.

Lasy w rejonie Cisowej Góry są administrowane przez Leśnictwo Panewnik, które jest częścią Nadleśnictwa Katowice, podlegającemu Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Lasy zarządza się w sposób wielofunkcyjny, realizując zadania ekologiczne, produkcyjne oraz społeczne.

Historia i zagospodarowanie przestrzenne

Na stokach Cisowej Góry zainicjowano przysiółek Załęża, a także Załęską Hałdę. Osada ta została po raz pierwszy wspomniana w XIII i XIV wieku. Nazwa „halda” wywodzi się ze staroniemieckiego terminu oznaczającego pochyły stok góry, co sugeruje, że na tym terenie miało miejsce wydobycie kruszcowe. Szczegóły dotyczące zabudowy Załęskiej Hałdy, które znajdują się na mapach z lat 40. XVIII wieku, pokazują rozproszone gospodarstwa na wschodnim obrzeżu lasu.

W połowie XIX wieku region ten charakteryzował się głównie działalnością rolniczą, jednak z biegiem czasu przekształcił się w osadę robotniczą. Górnictwo kruszcowe w Cisowej Górze trwało do połowy XIX wieku, kiedy to funkcjonowały liczne szybiki górnicze, których celem było wydobywanie rudy żelaza, w szczególności limonitów ilastych. Ślady dawnego górnictwa kruszców można zobaczyć w postaci dukli, które z czasem zostały zniwelowane i zatarte przez naturę.

Oprócz wydobycia kruszców, w XIX i XX wieku prowadzono także płytką eksploatację węgla kamiennego. Już w 1788 roku w okolicy Załęskiej Hałdy ruszyły prace wiertnicze, które doprowadziły do odkrycia pokładu węgla kamiennego, znanego jako „Charlotte”. W 1792 roku uruchomiono pierwszą kopalnię węgla kamiennego na północnych zboczach Cisowej Góry na terenie gminy Załęże. W latach 20. XIX wieku wzniesiono hutę cynku „Johanne”, a na początku lat 30. tej samej epoki powstała huta cynku „Viktor”. Na północno-wschodnich zboczach Cisowej Góry zlokalizowano też niewielką kolonię robotniczą – Johanka. Zakłady hutnicze ostatecznie zostały zlikwidowane w XIX wieku.

Cisowa Góra była także obszarem o znaczeniu granicznym, ponieważ przez południowe stoki wzgórza przebiegała granica między Ligotą a Załężem. Od 1818 roku zmieniała się ona na granicę powiatów pszczyńskiego i bytomskiego, a od 1873 na granicę powiatów pszczyńskiego oraz nowo utworzonego powiatu katowickiego.

Na początku XX wieku w Załęskiej Hałdzie, przy ulicy Załęska Hałda, znajdowała się gospoda „Zum hohen Berg” (czyli Do Wysokiej Góry). Po przyłączeniu wschodniej części Górnego Śląska do Polski, w 1924 roku, włączono gminę Załęże wraz z szczytem Cisowej Góry w granice Katowic. W roku 1925 odbył się konkurs dotyczący planu zagospodarowania przestrzennego Wielkich Katowic, który zakładał m.in. budowę drogi tranzytowej wschód-zachód, łączącej Katowice z Kochłowicami, a która później stała się autostradą A4 (ulica Kochłowicka). W 1936 roku rozpoczęto budowę drogi powiatowej relacji Katowice–Kochłowice, która przecięła Las Załęski. Prace budowlane były kontynuowane aż do wybuchu II wojny światowej oraz w czasie niemieckiej okupacji.

5 września 1939 roku w Lesie Załęskim na Cisowej Górze odbywały się walki polskiej samoobrony z wojskami Wehrmachtu. Po zakończeniu II wojny światowej, w latach 40. XX wieku, na północ od szczytu Cisowej Góry rozpoczęto budowę osiedla fińskich domów, które jednak w 1976 roku zaczęło być wyburzane. W ich miejsce postawiono osiedle im. Wincentego Witosa. Pierwsze bloki oddano do użytku w 1978 roku. W czasach PRL-u na obszarze Cisowej Góry znajdowały się tereny stacjonującej Śląskiej Jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a później 6 Śląskiej Brygady Zmotoryzowanej imienia Gwardii Ludowej. Na tym terenie wybudowano poligon oraz strzelnice, a także tor przeszkód.

1 stycznia 1992 roku w życie weszła uchwała dotycząca podziału Katowic na jednostki pomocnicze samorządu. Szczyt Cisowej Góry stał się częścią jednostki Ligota-Panewniki, z której 29 września 1997 roku wydzielono nową dzielnicę – Załęska Hałda-Brynów część zachodnia. W listopadzie 2001 roku oddano do użytku odcinek autostrady A4 pomiędzy ulicą Mikołowską w Katowicach a Chorzowem-Batorym. Autostrada A4, biegnąca wzdłuż północnego zbocza Cisowej Góry, jest częścią międzynarodowej trasy E40. W 2009 roku u podnóża Cisowej Góry rozpoczął działalność salon samochodowy marki Porsche.

W dniu 14 października 2021 roku rozpoczęto budowę kompleksu Stadionu Miejskiego dla GKS-u Katowice, który będzie zawierał stadion z halą sportową oraz dwoma boiskami treningowymi.

Obszar Cisowej Góry jest także atrakcyjny pod względem turystycznym, z licznymi szlakami turystycznymi zarówno pieszymi, jak i rowerowymi. Do głównych tras należą:

• Szlak Dwudziestopięciolecia PTTK, prowadzący przez Chorzów, Siemianowice Śląskie, Dąbrowę Górniczą, Sosnowiec, Jaworzno, Katowice i Chorzów; w rejonie Katowic przechodzi przez Cisową Górę, osiedle W. Witosa oraz osiedle Tysiąclecia,
• szlak nr 103 o długości około 7 km, biegnący od alei „Żyrafy” w Parku Śląskim przez osiedle Tysiąclecia, ulicę Wiśniową, osiedle W. Witosa, Las Załęski (Cisową Górę) i dalej do ulicy Ogrodowej,
• szlak nr 122 o długości 7,6 km; biegnący od skrzyżowania ulicy Załęskiej z ulicą Szadoka oraz dalej ulicami Kombajnistów i Brygadzistów w kierunku Panewnik.

---

Oceń: Cisowa Góra (wzgórze)

---