Janów (Katowice)

---

Geografia

Janów znajduje się administracyjnie w województwie śląskim, wschodniej części Katowic, w dzielnicy Janów-Nikiszowiec. Historyczny obszar Janowa, czyli Janów Miejski, usytuowany jest w zachodniej części Mysłowic, w okolicy Janów Miejski-Ćmok. Teren ten graniczy od północy z Szopienicami, od wschodu z Bończykiem (Mysłowice), od południa z Giszowcem, a z zachodu z Nikiszowcem.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym autorstwa Jerzego Kondrackiego, obszar ten zalicza się do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13), który stanowi południową część Wyżyny Śląskiej, zaliczonej do podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska. Natomiast w klasyfikacji morfologicznej, Janów leży na Płaskowyżu Murcek. Północne zbocza tego regionu są przecięte dwiema długimi dolinami, w szczególności przez rzekę Bolinę, która przepływa przez Janów.

Jeśli chodzi o budowę geologiczną, Janów położony jest w niecce górnośląskiej. Składniki wypełniające tę nieckę mają swoje źródła w górnym karbonie, a ich główną formą są łupki, piaskowce oraz zlepieńce, które zawierają złoża węgla kamiennego uformowane ponad 300 milionów lat temu. W dolinach rzek można zaobserwować również utwory polodowcowe z okresu plejstocenu, w postaci madów, mułów, piasków oraz żwirów rzecznych.

Janów znajduje się w zlewni Boliny, która jest częścią dorzecza Wisły. Rzeka Bolina w rejonie Janowa płynie w kierunku północno-wschodnim, uchodząc w dalszej części do Czarnej Przemszy. Na skutek działalności człowieka w Janowie występują antropogeniczne zbiorniki wodne, które głównie zlokalizowane są w dolinie Boliny, a także w bezodpływowych obniżeniach terenu. Wśród najistotniejszych zbiorników można wymienić Bolinę, Bolinę II, Janów, Trzewiczek oraz inne mniejsze rozlewiska. Największym z tych zbiorników jest Bolina II, który ma powierzchnię 4,21 ha.

Janów charakteryzuje się klimatem, który nie różni się znacznie od klimatu całych Katowic, z tym że lokalne czynniki, nazywane topoklimatem, wpływają na jego modyfikacje. Przeważa tutaj klimat umiarkowany przejściowy, w którym dominują prądy oceaniczne nad kontynentalnymi.

Historia

Początki i okres przed rozwojem przemysłu

W Janowie pierwsze wzmianki jako osada leśna datowane są na 1742 rok, lecz obecność miejscowości można odnaleźć również na mapach już z 1736 roku, gdzie figuruje ona pod nazwą Jonow. Istnieje teoria, że w obrębie dzisiejszego Janowa mogła wcześniej funkcjonować wieś Jaźwice.

Do roku 1617 tereny Janowa były własnością rodziny Salomonów, a następnie przejęte przez Mieroszewskich. Nazwa Janów wywodzi się od jednego z właścicieli, Jana Krzysztofa Mieroszewskiego. Między 1694 a 1755 rokiem, kiedy to te dobra znajdowały się w jego rękach, obszar ten doświadczył znacznego rozwoju. W początkach XVIII wieku, wzdłuż prawego brzegu Boliny, podjęto decyzję o utworzeniu nowej osady. Najstarszym budynkiem w tym rejonie był drewniany dworek myśliwski, który stanowił fundament dla późniejszego zameczku przy ulicy Nad Stawem 3a.

Pierwsze domy wokół dworka zaczęli stawiać drwale, karczujący pobliskie lasy, którzy otrzymali ziemię na ten cel. W tym czasie Jan Krzysztof Mieroszewski założył również folwark, którego nazwa Janowiec upamiętniła go jako założyciela. Folwark składał się z czterech drewnianych budynków i prowadziła do niego droga w kierunku zamku w Mysłowicach oraz do Szopienic. Nowo powstała osada zaczęła być nazywana Janowem, a wzmianka o folwarku pojawia się w dokumentach już 30 stycznia 1724 roku.

Na przełomie XVIII wieku przy Bolinie znajdowały się kuźnia, przesiewalnia potażu oraz huta szkła, a w pobliskich lasach produkowano węgiel drzewny. W okolicy funkcjonowały również kamieniołomy piaskowca oraz wydobywano rudę darniową. W 1783 roku w Janowie mieszkało 141 osób powyżej 16 roku życia, wśród których znajdowało się 3 kmieci, 2 młynarzy, 22 zagrodników oraz 3 chałupników.

W dniu 11 maja 1839 roku ostatni dziedzic rodu Mieroszewskich, Aleksander Mieroszewski, zamienił dobra na majorat pieniężny, zyskując prawo do tytułu ordynata. Pod jego rządami Janów stał się ważnym miejscem dla konspiracji, zwłaszcza przed i w trakcie powstania listopadowego. Aleksander Mieroszewski stworzył również elegancki ogród w stylu angielskim, gdzie umieścił obelisk z piaskowca z datą 1835 oraz inskrypcją w języku polskim, który przetrwał do współczesności i obecnie znajduje się na skwerze Zillmannów w Nikiszowcu. W rezultacie przepełnienia szkoły w Mysłowicach, w 1844 roku zainicjowano rozmowy o budowie szkoły w Janowie, która została zakończona w 1848 roku, a jej pierwszym uczniom było 84 dzieci, uczących się w jednoklasowej szkole przy ul. Oswobodzenia.

Rozwój przemysłu i okres do I wojny światowej

W pierwszej połowie XIX wieku Janów rozpoczął swój przemysłowy rozwój za sprawą otwarcia czterech nowych kopalni w latach 30. XIX wieku: „Agnes Amanda”, przy której zbudowano kolonię Amandy, „Gute Amalie”, „Morgenroth” oraz „Susanne”, w towarzystwie której powstała kolonia Zuzanny. Aleksander Mieroszewski był współwłaścicielem owych kopalni, które później zostały sprzedane rodzinie Wincklerów. Wymienione kopalnie służyły do wydobycia węgla ze słabo eksploatowanych pokładów górnych. Z końcem XIX wieku uruchomiono pod koniec stulecia dwie kolejne kopalnie, należące do koncernu Georg von Giesches Erben: „Guter Albert” oraz „Giesche”. Do 1883 roku połączono 10 okolicznych kopalń w jedną jednostkę – „Giesche” (później znaną jako „Wieczorek”).

W 1841 roku rozpoczęła działalność huta „Arnold”, której powstaniu towarzyszyła budowa kolonii robotniczej o tej samej nazwie. Dominował wówczas drewniany styl budownictwa, a do 1850 roku w Janowie znajdowały się 63 domy mieszkalne. W połowie XIX wieku miało miejsce uwłaszczenie chłopów janowskich, a do 1870 roku powstała linia Kolei Prawego Brzegu Odry, obejmująca odcinek Szopienice Północne – Janów – Dziedzice.

Podział powiatu bytomski z 1873 roku dostarczył Janowowi nowego statusu, umiejscawiając go w nowo utworzonym powiecie katowickim. Rok później podzielono gminę Mysłowice-Zamek na część dworską i gminną, a wówczas gmina Janów liczyła około 1 200 mieszkańców. Ustanowiono także herb, wzorowany na herbie rodziny Taczała, który został herbowym oznaczeniem Mieroszewskich.

W dniu 9 maja 1899 roku koncern spadkobierców Gieschego nabył pole górnicze „Reserve” od hrabiego Huberta von Tiele-Winklera, co kosztowało 30 milionów marek, a stawka wykupu obejmowała blisko 2/3 lasu mysłowickiego (1 900 ha). W dniu 13 maja 1907 roku stworzono obszar dworski Giszowiec, który podlegał administracji w Janowie, obejmując tereny należące do koncernu spadkobierców Gieschego. W latach 1907–1908 powstały dwie nowe kolonie robotnicze: Giszowiec i Nikiszowiec. W 1910 roku populacja Janowa wzrosła do 5 360 osób, a wierni rzymskokatoliccy przynależeli do parafii w Mysłowicach. W dniu 22 października 1910 roku rozpoczęto budowę tymczasowego kościoła, a nowy kościół św. Anny, mający powstać na terenie osiedla patronackiego Nikiszowiec, został konsekrowany 23 października 1927 roku.

Na przełomie XIX i XX wieku w Janowie działały polskie organizacje kulturalne oraz społeczne, jak Związek Towarzystw Polek, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska, czy Towarzystwo Śpiewu „Promień”.

Lata międzywojenne i II wojna światowa

Mieszkańcy Janowa od 1919 do 1921 roku wykazywali silne tendencje propolskie. W trakcie I powstania śląskiego, 18 sierpnia 1919 roku powstańcy rozbroili miejscową kompanię wojskową, a do 24 sierpnia 1919 roku wspólnie z siłami z Giszowca i Nikiszowca stawiali opór pod Mysłowicami, by ostatecznie wycofać się do Sosnowca w Polsce. W nocy z 18 na 19 marca 1920 roku, Janów znalazł się w rękach powstańców pod dowództwem Walentego Fojkisa. W plebiscycie zorganizowanym 20 marca 1921 roku 2 045 osób (80,9% ogółu) głosowało za Polską, zaś 483 za Niemcami. Podczas III powstania śląskiego, powstańcy walczyli o Katowice oraz w rejonie Góry św. Anny, a część z nich poległa, co upamiętniono pomnikiem w 1928 roku na miejscowym cmentarzu.

W dniu 15 maja 1922 roku Janów został włączony do Polski i wszedł w skład autonomicznego województwa śląskiego. Zreorganizowano gminę Janów, likwidując obszary dworskie (w tym Giszowiec), a część Janowa, znana jako Janów Miejski, w 1928 roku została włączona do Mysłowic. Także do nowej gminy Janów przyłączono osiedla Giszowiec, Nikiszowiec oraz kolonie Amandy, Zuzanny i Huta Arnold. 95% obszaru pozostało w rękach spółki Giesche. W 1924 roku gmina liczyła już 18 tysięcy mieszkańców, a naczelnikiem gminy został Oskar Krupa. W 1930 roku przy ulicy Szopienickiej 59 otwarto nową siedzibę Urzędu Gminy Janów, dziś znaną jako szpital. W 1936 roku w Janowie mieszkało 5 172 osób. W okresie międzywojennym w gminie działało blisko 110 różnych organizacji społecznych oraz sportowych. Podczas II wojny światowej wieś Janów zmieniła nazwę na Gieschewald-Nord, a osada została wyzwolona z okupacji hitlerowskiej 27 stycznia 1945 roku, bez istotnych szkód.

Lata powojenne

Po zakończeniu II wojny światowej, w 1951 roku, gmina Janów została włączona do nowo powstałego powiatu miejskiego Szopienice, a od 31 grudnia 1959 roku stała się częścią Katowic. W tym okresie Janów przeszedł znaczną ekspansję budowlaną, powstały nowe instytucje użyteczności publicznej oraz osiedla przy ulicy Zamkowej. Zbudowano także sztuczne lodowisko dla klubu hokejowego Naprzód Janów. Nadal głównym zakładem pracy w regionie pozostawała kopalnia „Wieczorek”. Janów jest również związany z grupą malarzy-amatorów, znaną jako Grupa Janowska, którą założyli w 1946 roku Teofil Ociepka, urodzony w 1891 roku, razem z Ottonem Klimczokiem, a zespół ten zyskał na znaczeniu w świecie sztuki.

Gospodarka

Janów jeszcze na początku lat 30. XIX wieku był miejscowością o wyraźnie rolniczym charakterze. Znajdowało się tu zróżnicowane gospodarstwo, w którym oprócz tradycyjnej uprawy roli, mieszkańcy zajmowali się również leśnictwem, wydobyciem i przetwarzaniem żelaza. W okolicy działały również kamieniołomy, a w pobliskiej kuźnicy prowadzono produkcję potasu oraz funkcjonowała huta szkła.

Wraz z nadejściem rewolucji przemysłowej, Janów stał się miejscem intensywnego rozwoju górnictwa. W tym czasie powstały pierwsze kopalnie węgla kamiennego, takie jak „Agnes Amanda”, „Gute Amalie”, „Morgenroth” oraz „Susanne”. W miarę upływu lat, spółka Georg von Giesches Erben poszukiwała nowych pól wydobywczych, aby zaopatrzyć węgiel potrzebny dla huty cynku „Wilhelmina”, znajdującej się w sąsiednich Szopienicach. W 1833 roku spółka wykupiła pole „Morgenroth” od Aleksandra Mieroszewskiego, a w 1840 roku w Janowie uruchomiono hutę cynku – „Arnold”, natomiast w Janowie Miejskim rozpoczęła działalność huta „Amalia”. Rozwój przemysłowy został znacznie przyspieszony dzięki otwarciu linii kolejowej w 1870 roku, co umożliwiło łatwiejszy transport surowców.

W tym samym czasie powstał również szyb „Hoffmann” (znany później jako „Ligoń”). W późniejszym okresie, spółka spadkobierców Gieschego zakupiła pole „Reserve”. Dalszy rozwój kopalni „Giesche” („Wieczorek”) miał miejsce w 1904 roku, kiedy to powstały dwa nowe szyby: „Carmer” („Pułaski”) i „Nikisch” („Poniatowski”).

Kopalnia „Wieczorek” z powodu wyczerpania złóż surowca została przekazana do likwidacji 31 marca 2018 roku. Po 1989 roku, w wyniku transformacji ustrojowej, Janów przekształcił się w osiedle o charakterze mieszkalno-usługowym. Główne punkty działalności produkcyjnej zlokalizowane są w północnej części miejscowości, przy granicy z Szopienicami.

W Janowie można wyróżnić kilka istotnych ośrodków usługowych. Do głównych z nich należy rejon skrzyżowania ulic Lwowskiej, Oswobodzenia oraz T. Ociepki, w pobliżu którego znajdują się liczne placówki edukacyjne oraz punkty usługowe. Inne kluczowe miejsca to obszar ulic Zamkowej i Grodowej (odcinek od ulicy Zamkowej do ulicy Leśnego Potoku), gdzie zlokalizowane są różnorodne placówki handlowo-usługowe, a także miejsca odpowiednie do uprawiania sportu i rekreacji.

Transport

Janów, jako dzielnica Katowic, ma wyjątkowy układ drogowy, który nosi znamiona swojej wiejskiej przeszłości. Przez wieki jego rozwój był ściśle związany z główną arterię komunikacyjną, jaką jest ulica Oswobodzenia, która pełni rolę drogi zbiorczej. Ta istotna droga zapewnia połączenie Janowa z Mysłowicami, kierując się ku południowo-wschodniemu kierunkowi. Z kolei w kierunku północno-zachodnim, łącząc się z ulicą Szopienicką, umożliwia dostęp do pobliskich osad, takich jak Nikiszowiec i Szopienice.

Dzięki ulicy Lwowskiej, Janów zyskuje również dostęp do Szopienic, a także łączy się z drogą krajową nr 79, która jest reprezentowana przez ulicę Bagienną. Ta droga stanowi kluczowy element komunikacji z dalszymi rejonami Katowic i Mysłowicami, co jest niezwykle istotne dla mieszkańców.

W Janowie znajduje się kilka ważnych lokalnych ulic, które pełnią istotną rolę w codziennej komunikacji, a należą do nich Zamkowa, Grodowa, Leśnego Potoku oraz Teofila Ociepki. Te drogi lokalne są niezwykle ważne dla codziennych podróży mieszkańców.

Pierwsza linia kolejowa, która zaczęła funkcjonować na terenie Janowa, to odcinek Kolei Prawego Brzegu Odry. Ta linia, która przechodzi przez Janów od Szopienic Północnych do Murcek, została uruchomiona 24 czerwca 1870 roku, i obecnie obsługiwany jest na niej wyłącznie ruch towarowy. Równolegle, w 1953 roku, oddano do użytku zelektryfikowaną linię towarową, która łączy posterunek Dorota w Dąbrowie Górniczej z Panewnikiem przez Muchowiec. Dodatkowo, w 1960 roku otwarto linię łączącą Mysłowice z Murckami.

Na linii kolejowej, w rejonie szybu „Pułaski” KWK „Wieczorek”, znajduje się posterunek odstępowy Katowice Janów, który pełni istotną rolę w organizacji transportu kolejowego.

Jeśli chodzi o transport publiczny, w Janowie działa system połączeń autobusowych, który jest zarządzany przez Zarząd Transportu Metropolitalnego. Te połączenia umożliwiają mieszkańcom dotarcie do innych dzielnic Katowic, a także do pobliskich miejscowości, jak Mikołów, Mysłowice oraz Siemianowice Śląskie. Zgodnie z danymi z lipca 2020 roku, w Janowie znajduje się dziewięć przystanków autobusowych, z czego na przystanku Janów Lwowska Szkoła uruchomionych jest jedenaście linii autobusowych, w tym jedna nocna.

Instytucje i kultura

Działalność edukacyjna w Janowie ma długą historię, sięgającą roku 1848. Wówczas to przy ulicy Oswobodzenia zbudowano pierwszy budynek szkoły, do której w pierwszym roku przybyło 84 dzieci. Na dzień lipca 2020 roku w Janowie, z wyjątkiem Nikiszowca, działają: Miejskie Przedszkole nr 62 w Katowicach, mieszczące się przy ulicy Oswobodzenia 61, Miejskie Przedszkole nr 63 w Katowicach, usytuowane przy ulicy Zamkowej 10, a także Szkoła Podstawowa nr 6 Specjalna w Katowicach, znajdująca się przy ulicy Zamkowej 2a. Warto również wspomnieć o Środowiskowym Domu Samopomocy, z siedzibą przy ulicy Oswobodzenia 92, który oferuje wsparcie edukacyjne oraz wychowawcze dla potrzebujących.

W Janowie duża część wiernych rzymskokatolickich należy do parafii św. Anny. Dotychczas mieszkańcy związani byli z parafią w pobliskich Mysłowicach. W 1902 roku powstało Towarzystwo Katolickich Obywateli, które miało na celu budowę kościoła. W pierwszej kolejności, w 1910 roku, powstał tymczasowy kościół w budynku kotłowni szybu „Wojciech” w kopalni „Giesche”. W 1912 roku, 1 sierpnia, erygowano parafię św. Anny. Z kolei nowy kościół parafialny został poświęcony 23 października 1927 roku i wybudowany na terenie osiedla patronackiego Nikiszowiec. Obok kościoła znajduje się cmentarz parafialny, ulokowany przy ulicy Cmentarnej.

Janów jest również znanym miejscem na artystycznej mapie regionu. To tutaj powstała Grupa Janowska, zrzeszająca malarzy-amatorów. Inicjatywa miała miejsce w 1946 roku, kiedy to Otton Klimczok zorganizował zespół artystyczny w świetlicy kopalni „Wieczorek”. W gronie tym wyróżniał się niezwykle utalentowany malarz, Teofil Ociepka. Na uwagę zasługuje także Galeria Szyb Wilson, znajdująca się przy ulicy Oswobodzenia 1, która jest największą prywatną galerią sztuki w Polsce. W obiekcie tym odbywają się wystawy sztuki współczesnej, a także różnorodne wydarzenia kulturalne.

Warto również wspomnieć o czołowym klubie sportowym z Janowa, jakim jest Naprzód Janów. Początkowo założono go w 1920 roku jako klub piłkarski. Z biegiem lat, w latach 50. XX wieku, dodano sekcję hokeja, która przyniosła klubowi znaczące sukcesy. Od 1962 do 1998 roku uczestniczył on w rozgrywkach ekstraligi. Mecze rozgrywane są na lodowisku Jantor, usytuowanym przy ulicy Z. Nałkowskiej 10. Dodatkowo, w latach 50. XX wieku nad Boliną powstał ośrodek wypoczynkowy Bolina, w skład którego wchodzą boiska do piłki nożnej oraz koszykówki i siatkówki, a także stoły do ping-ponga i szachów, plac zabaw z miejscem na grilla oraz krąg estradowy, co czyni tę lokalizację idealną na aktywny wypoczynek w gronie rodziny i przyjaciół.

Ludzie związani z Janowem

Janów, malownicza część Katowic, jest miejscem, które w historii Polski zaowocowało wieloma wybitnymi postaciami. Warto przybliżyć kilka z nich, których losy były nierozerwalnie związane z tym regionem:

• Wiktor Brzozowski – to powstaniec śląski, który narodził się w Janowie. Wyróżniał się nie tylko zaangażowaniem w ruchy społeczne, ale i determinacją w walce o lepsze jutro swojego regionu,
• Teofil Ociepka – malarz samouk i teozof, który również wywodził się z Janowa. Był jednym z przywódców Janowskiej Gminy Okultystycznej oraz aktywnym członkiem Grupy Janowskiej, co potwierdza jego wpływ na lokalne życie artystyczne,
• Dorota Simonides – to polska folklorystka urodzona w Janowie, która zyskała uznanie jako profesor nauk humanistycznych oraz polityk. W latach 1990–2005 pełniła zaszczytną funkcję senatora w Sejmie PRL VIII kadencji oraz w późniejszych sejmach,
• Bolesław Skulik – malarz prymitywista, również urodzony w Janowie, który dołączył do Grupy Janowskiej, wpływając na rozwój sztuki w regionie,
• Gerard Urbanek – kolejny malarz prymitywista z Janowa, aktywny w tej samej grupie artystycznej, co podkreśla znaczenie tutejszego środowiska twórczego,
• Emanuel Wilczok – historyk i harcerz, który na świat przyszedł w Janowie. Jego badania koncentrowały się na historii Górnego Śląska, szczególnie na terenach dzisiejszych Katowic, co z pewnością przyczyniło się do popularyzacji wiedzy o tym regionie.

Każda z wymienionych postaci wnosiła coś unikalnego do kultury i historii Janowa, dodając mu wyjątkowego charakteru oraz obrazu bogatej tradycji społecznej i artystycznej.

---

Oceń: Janów (Katowice)

---