Parafia Ewangelicko-Augsburska w Katowicach

---

Historia

Początki parafii i budowa kościoła

Na obszarze, który dzisiaj znamy jako Katowice, idea reformacji zyskała na znaczeniu już w latach 30. XVI wieku. Wydaje się, że wśród jej zwolenników znajdowali się klaszcze wolni kuźnicy, prowadzący swoje warsztaty przy Rawie. Wśród nich należy wymienić Andrzeja Boguckiego, założyciela Katowic, oraz Walentego Roździeńskiego, pochodzącego z Roździenia.

Okres wojny trzydziestoletniej oraz działalność kontrreformacyjna Habsburgów spowodowały znaczący spadek liczby ewangelików w Górnym Śląsku. Przeżyli jedynie nieliczni ewangelicy zamieszkujący regiony Tarnowskich Gór i Pszczyny. Znacząca poprawa sytuacji dla tego wyznania miała miejsce w 1742 roku, kiedy to Śląsk przyłączono do Prus. Wzrastała liczba ewangelików, głównie dzięki napływowi ludności wyznania ewangelickiego, co było efektem rozwoju przemysłu górniczego i hutniczego w XIX wieku. W tym czasie powstało wiele nowych parafii.

Na początku XIX wieku katowicką społeczność ewangelicką stanowiło zaledwie 32 osoby, ale już w 1840 roku ich liczba wzrosła do 238. Przed powołaniem lokalnej parafii, wierni musieli udawać się do Mikołowa oraz Królewskiej Huty. W odpowiedzi na dynamiczny wzrost populacji ewangelików, zainicjowano w 1853 roku proces formalizacji gminy kościelnej w Katowicach, w ramach Pruskiego Kościoła Krajowego.

W czerwcu 1854 roku uzyskano zgodę władz na utworzenie gminy, a z Tarnowskich Gór sprowadzono pastora Gotholda Christiana Clausnitzera. Pierwsze nabożeństwo odbyło się 24 grudnia 1854 roku w hali byłej huty „Martha” (później zwanej hutą „Marta”). W trakcie tej ceremonii ustanowiono katowicką parafię, która uzyskała osobowość prawną w 1856 roku. Nowa parafia sumowała 468 wiernych, wśród których byli prominentni mieszkańcy Katowic, jak Hubert von Tiele-Winckler, Friedrich Wilhelm Grundmann oraz lekarz Richard Holtze.

Parafia katowicka obejmowała obszar całych Katowic oraz pobliskie miejscowości takie jak: Bogucice, Dąbrówkę Małą, Załęże, Brynów, Dąb, Józefowiec, Bederowiec, Ligotę oraz Wełnowiec. Nabożeństwa odbywały się w dwóch językach: niemieckim i polskim. Jednak adaptowana sala szybko stała się niewystarczająca dla rosnącej liczby wiernych, co skutkowało planami budowy nowej świątyni.

Kamień węgielny pod budowę kościoła Zmartwychwstania Pańskiego został położony 17 lipca 1856 roku, a jego konsekracja miała miejsce 29 września 1858 roku. Nowy kościół, mogący pomieścić 304 wiernych, wyposażony był w skromne organy, jedną wieżę i dzwonnicę. To była pierwsza murowana budowla sakralna w Katowicach. Obok kościoła w latach 1859-1860 powstała szkoła, która w 1873 roku stała się placówką komunalną. Dnia 28 września 1875 roku zakończono budowę nowej plebanii, wcześniej zlokalizowanej w szkolnym gmachu.

Do 1922 roku

Wraz z rozwojem Katowic, które w 1865 roku uzyskały prawa miejskie, zwiększała się liczba ewangelików. W 1883 roku ich liczba wyniosła niemal 3,5 tysiąca. Kościół okazał się za mały, co skłoniło do jego rozbudowy w latach 1887–1889. Dzięki temu zwiększono liczbę miejsc siedzących do 582. Mimo to, po roku 1900, gdy liczba parafian wzrosła do 10 tysięcy, konieczne było kolejne powiększenie kościoła, które miało miejsce w latach 1899–1902, kiedy energia architektoniczna nadała mu ostateczny kształt z miejscami dla 1 250 wiernych.

Warto dodać, że w 1884 roku założono nowy, większy cmentarz umiejscowiony między ulicami: K. Damrota a Francuską, ponieważ wcześniejszy cmentarz był już zbyt mały. W latach 1899–1900 przy ul. K. Damrota rozpoczęto budowę domu starców, a w 1908 roku zrealizowano projekt dużego domu parafialnego przy ulicy Bankowej, który zawierał kilka sal wykładowych oraz mieszkania dla duchownych i pracowników kościelnych.

Między 1903 a 1905 rokiem wprowadzono również budynek misyjny przy ulicy Jagiellońskiej 17, który miał na celu przygotowanie pracowników misyjnych dla południowo-wschodniej Europy, poprzez stacjonarne seminaria. W tym samym czasie w Katowicach zaczęły powstawać ewangelickie stowarzyszenia, pod patronatem proboszcza, ks. Franciszka Kralika. Najstarszym z nich była filia Fundacji Gustawa Adolfa, która została powołana w 1857 roku, aby wspierać budowę nowych obiektów sakralnych oraz remonty istniejących.

Z kolei w 1887 roku powstało Ewangelickie Stowarzyszenie Mężczyzn i Młodzieńców, a w 1891 roku Ewangelickie Stowarzyszenie Niewiast i Panien, które niosło pomoc ubogim, osobom z niepełnosprawnościami, seniorom oraz dzieciom. Rok 1899 to czas utworzenia Ewangelickiego Stowarzyszenia Panien „Marta”. W styczniu 1904 roku nowym proboszczem został ks. Herman Voss, a w latach 1919-1923 był on superintendentem diecezji oraz prezydentem Ewangelickiego Kościoła Unijnego na Polskim Górnym Śląsku. Niestety, został pozbawiony swego urzędowego stanowiska przez antypolskie działania.

Ze względu na wzrastającą liczebność parafii przydzielono jej wikariusza, a w 1904 roku utworzono także stanowisko drugiego proboszcza. Dwa lata później wprowadzono jeszcze trzeciego proboszcza. Przed wybuchem I wojny światowej parafia miała około 16 tysięcy parafian, a w tym czasie powstały kolejne stowarzyszenia ewangelickie, w tym filia Towarzystwa Ewangelickiej Konfederacji oraz Ewangelickie Stowarzyszenie Robotnicze, obie utworzone w 1907 roku.

Lata międzywojenne i II wojna światowa

Skutki I wojny światowej oraz aneksja części Górnego Śląska do Polski przyczyniły się do masowej migracji ewangelików z Katowic, co spowodowało zmniejszenie liczby wiernych do około 6 tysięcy. Na mocy konwencji genewskiej z 1922 roku, która przez 15 lat zapewniała mniejszościom narodowym specjalne traktowanie, w 1923 roku powołano samodzielny Ewangelicki Kościół Unijny na polskim Górnym Śląsku, którego prezydentem został wspomniany już ks. Herman Voss. Katowice stały się siedzibą zwierzchnictwa Kościoła ewangelickiego przez 16 lat, włączając w swój zasięg 16 parafii, liczących razem około 40 tys. wiernych, co przyczyniło się do rozwoju zarówno religijnego, jak i kulturalnego regionu.

Po wygaśnięciu konwencji genewskiej w 1937 roku oraz niemożności złagodzenia problemu równouprawnienia polskiej i niemieckiej grupy etnicznej w duszpasterstwie Kościoła, Sejm Śląski uchwalił 16 lipca 1937 roku ustawę o Tymczasowej Organizacji Kościoła Ewangelickiego na Górnym Śląsku. W efekcie, władze administracyjne wprowadziły zarząd komisaryczny.

W 1938 roku duszpasterzem Polaków-ewangelików został ks. Ryszard Danielczyk, po tym jak ks. Jerzy Kahané pożegnał się z poprzednią funkcją. W chwili wybuchu II wojny światowej, parafię włączono w strukturę organizacyjną Niemiec, a jej administratorem stał się ksiądz Alfred Bolek.

Lata powojenne

Po zakończeniu II wojny światowej, parafia katowicka, podobnie jak wszystkie inne parafie na Górnym Śląsku, przeszła do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, którego siedziba mieściła się w Warszawie. Niestety, wskutek zniszczeń wojennych, liczba członków parafii spadła zaledwie do około 1 600. Początkowe nabożeństwa prowadził ks. Karol Klus oraz Edward Dietz. W kwietniu 1945 roku administratorem docelowym został ks. Adam Hławiczka, który przez kolejne 33 lata pełnił rolę proboszcza.

W 1945 roku, decyzją wojewody śląsko-dąbrowskiego, kościół ewangelicki przekazano kurii rzymskokatolickiej, która przekształciła go w kościół szkolny pw. św. Andrzeja Boboli. Duży dom parafialny przy ulicy Bankowej został odebrany parafii, następnie przejęty przez Państwowy Zakład Wydawniczy, a później przez Komitet Miejski PZPR. Parafia dysponowała jedynie skromną salą konfirmacyjną dla niespełna 100 osób.

Po interwencji ewangelickiej strony, w maju 1947 roku zorganizowano konferencję, którą poprowadzono z udziałem obydwu stron, co zakończyło się ugodą: w zamian za kościół katowicki, strona rzymskokatolicka zatrzymała trzy inne ewangelickie świątynie. Pierwszą większą inwestycją po odzyskaniu kościoła była budowa nowego ołtarza, zrealizowana w 1949 roku według projektu artysty rzeźbiarza Artura Cieńciały. Życie religijne nabrało nowego biegu, kręciąc się wokół niedzielnych nabożeństw, szkółek niedzielnych, lekcji religii, konfirmacji, prób chóru oraz działań charytatywnych.

W 1979 roku, po przejściu na emeryturę ks. Adama Hławiczki, nowym proboszczem został ks. Ryszard Neuman. W czasach stanu wojennego parafia angażowała się w pomoc dla społeczności Katowic, organizując akcje charytatywne we współpracy z parafiami z Europy Zachodniej.

W latach 1993–2014 proboszczem był ks. Tadeusz Szurman, który w 2001 roku otrzymał tytuł biskupa diecezji katowickiej. W tym okresie kościół stał się miejscem wielu ważnych uroczystości kościelnych o charakterze ogólnokościelnym, ekumenicznym i diecezjalnym. Przykładem tego była msza w 1999 roku, celebrująca podpisanie Wspólnej Deklaracji o usprawiedliwieniu między Kościołem rzymskokatolickim a luterańskim.

W trakcie remontu plebanii w 1993 roku odkryto starodruki w piwnicy, w tym jedną z najcenniejszych pozycji piśmiennictwa polskiego – Biblię brzeską z 1564 roku. Przeszła ona gruntowną renowację. W latach 1995–1996 parafia odzyskała dawny dom parafialny „Hospic” przy ul. Jagiellońskiej 17 oraz budynek przy ul. Bankowej 8. Latem 1997 roku rozpoczęto kompleksowe remonty, a lata 2005-2006 były czasem kapitalnego remontu plebanii.

Na koniec, w 2008 roku katolicka parafia liczyła 898 wiernych. Po śmierci ks. bpa Tadeusza Szurmana w 2014 roku, Zgromadzenie Parafialne powołało na proboszcza ks. Mariana Niemca. Jego instalacja miała miejsce 7 września 2014 roku w kościele parafialnym, a tydzień później odbyła się jego konsekracja na biskupa diecezji katowickiej. Na zakończenie, 31 października 2017 roku, w katowickim kościele zorganizowano centralne, ogólnopolskie nabożeństwo z okazji 500. rocznicy reformacji.

Proboszczowie

Historia proboszczów Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Katowicach jest bogata i zróżnicowana, obejmująca wiele znaczących postaci, które przyczyniły się do jej rozwoju i działalności.

• ks. Gotthold Christian Clausnitzer (administrator 1854–1859, proboszcz 1859–1875),
• ks. Franciszek Kralik (1876–1903),
• ks. Hermann Voss (1904–1938; superintendent – zwierzchnik diecezji pszczyńskiej w latach 1919–1922; prezydent – zwierzchnik Kościoła na Górnym Śląsku 1922-1937),
• ks. Ryszard Danielczyk (polski administrator 1938–1939),
• ks. Hans Harlfinger (niemiecki administrator 1938–1939),
• ks. Alfred Bolek (administrator 1939–1945; p.o. superintendent diecezji 1939–1945),
• ks. Adam Hławiczka (1945–1978),
• ks. Ryszard Neuman (1979–1992),
• ks. Tadeusz Szurman (1993–2014; biskup – zwierzchnik diecezji 2002–2014),
• ks. Marian Bienioszek (administrator 2014),
• ks. Marian Niemiec (od 2014; biskup – zwierzchnik diecezji od 2014).

Kościół parafialny

Świątynia, która stanowi centrum duchowe parafii, to kościół Zmartwychwstania Pańskiego, usytuowany przy ulicy Warszawskiej 18. Jego poświęcenie miało miejsce 29 września 1858 roku. Budowla została wzniesiona w stylu arkadowym, według projektu berlińskiego architekta Richarda Lucaego.

Kościół przeszedł dwukrotne powiększenie, co znacząco wpłynęło na jego wygląd oraz funkcjonalność. Wśród charakterystycznych cech budowli można wymienić fasadę z głównym wejściem, które zawiera trzy otwory drzwiowe, a ponad nimi umieszczono rozeta. Po bokach fasady znajdują się dwie mniejsze wieże, które dodają świątyni elegancji.

Wnętrze kościoła jest również godne uwagi—posiada transept, który nadaje przestrzeni dodatkową dynamikę, a nad prezbiterium wznosi się wieża z zegarami, co stanowi nie tylko element praktyczny, ale i estetyczny. Oryginalność wnętrza podkreślają takie elementy jak ambona, pokryta płytami z płaskorzeźbami przedstawiającymi Chrystusa oraz czterech ewangelistów, drewniane empory, a także ołtarz z 1949 roku.

Wdzięk świątyni dopełnia brązowy, drewniany sufit, na którym umieszczono liczne motywy liturgiczne, co czyni to miejsce wyjątkowym nie tylko pod względem architektonicznym, ale także liturgicznym.

Działalność parafii

Parafia Ewangelicko-Augsburska w Katowicach zlokalizowana jest przy ulicy Wojewódzkiej 18, w obrębie dzielnicy Śródmieście. Należy do diecezji katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce, a w 2022 roku liczyła około 850 członków. W każdą niedzielę odbywa się tutaj nabożeństwo główne, a w okresie Adwentu również w każdą środę organizowane są nabożeństwa tygodniowe.

W ramach parafii operują różnorodne grupy, takie jak: Koło Pań, grupy młodzieżowe i studenckie, a także odbywają się studia biblijne, próby chóru i lekcje religii dla uczniów wszystkich klas. W okresie letnim parafia organizuje otwarty kościół, umożliwiając mieszkańcom zwiedzanie przestrzeni kontaktu z duchem religijnym. Od 1987 roku w strukturach parafialnych funkcjonuje oddział Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego, który oprócz regularnych spotkań skupia się na sesjach popularnonaukowych, organizowanych we współpracy z Muzeum Śląskim w Katowicach.

W Paraфii pielęgnuje się także bogate tradycje muzyczne, które wytyczone zostały przez działalność Oskara Meistera, twórcy Instytutu Muzycznego, założonego w 1873 roku. W ramach tych tradycji działa chór „Largo Cantabile”. Historycznie, z chórem związani byli znani dyrygenci, tacy jak Fritz Lubrich (1919–1934), Jan Gawlas (1928–1932), który później stał się rektorem Akademii Muzycznej w Katowicach, i Karol Stryja w latach 1938–1939 oraz 1946–1949, który był także profesorem na Akademii Muzycznej i dyrektorem Filharmonii Śląskiej w Katowicach.

Swoje классические brzmienia zespół prezentował również za granicą, a w 1996 roku zrealizował kasetę „Pieśń dziękczynna”, przyjmując w 1997 roku obecną nazwę „Largo Cantabile”. Z myślą o popularyzacji religijnej i historycznej tradycji, w 1996 roku w parafii rozpoczęło działalność wydawnictwo „Głos Życia”, które publikowało różnorodne materiały. W latach 1997–2004 funkcjonowała również redakcja kwartalnika społeczno-kulturalnego „Myśl Protestancka”, a od 2003 roku wydawany był kwartalnik diecezjalny „Ewangelik” pod auspicjami Instytutu Matki Ewy.

W kościele, w lewym transepcie, można zobaczyć stałą ekspozycję poświęconą historii lokalnej parafii ewangelickiej. Paraфia zarządza także cmentarzem przy ulicy Francuskiej, który zajmuje powierzchnię 1,93 ha i został założony w 1884 roku. W latach 70. XX wieku część jego terenu została udostępniona parafii Mariackiej.

---

Oceń: Parafia Ewangelicko-Augsburska w Katowicach

---