Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas”

---

Historia

W 1840 roku, w miejscowości Załęże, powstała kopalnia węgla kamiennego, znana początkowo jako „Cleophas”, która później zyskała miano „Kleofas”. Jej pierwszy właściciel, Karol Godula, rozpoczął działalność, która wkrótce przekształciła tę lokalizację. W dniu 28 lutego 1862 roku nastąpiło zamknięcie kopalni, a nowi właściciele, spółka Georg von Giesches Erben, przejęli zakład w 1880 roku. Już w 1886 roku wydobyto pierwszy węgiel z nowymi inicjatywami rozwojowymi. Wydobycie surowca rosło w miarę jak zakład się rozwijał, sięgając po coraz głębsze pokłady węgla.

W miarę szybkiego rozwoju kopalni, w okresie przełomu XIX i XX wieku, znacząco wzrosła liczba zatrudnionych pracowników. Równocześnie z budową nowoczesnego zakładu przez Georg von Giesches Erben zapoczątkowano projekt budowy mieszkań dla pracowników. Familoki, które były domami dla robotników, wzniesiono w latach 1890–1914, zajmując znaczną przestrzeń w zachodniej części Załęża. Obejmowały one obszar dzisiejszych ulic, takich jak F. Bocheńskiego, Pokoju, Wiśniowej oraz Lisa. Istotnym elementem był także dwukondygnacyjny familok przy ulicy Lisa 6-8, który służył jako baza noclegowa dla budowniczych domów.

Inauguracja pierwszych familoków miała miejsce w rejonie ulic F. Bocheńskiego, Pokoju i Wiśniowej. Początkowo składały się one z jednopiętrowych budynków z poddaszem, jednak wkrótce dodano do nich dwu- oraz trzypiętrowe struktury. Współczesne czasy ujawniają jedynie przetrwałe w niezmienionej formie familoki przy ulicy Wiśniowej oraz pół-kamienice przy ulicy Pokoju. Osiedle to zyskało również infrastrukturę, w której znalazły się pralnia oraz piekarnia, a później zbudowano także łaźnię.

W centrum kolonii wzniesiono gmach szkoły, który obecnie funkcjonuje jako Szkoła Podstawowa nr 22 im. J. Słowackiego w Katowicach. Został on otwarty w 1903 roku, a w 1910 roku Emil oraz Georg Zillmannowie stworzyli projekt sali gimnastycznej. W pobliżu znajdował się konsum przy ulicy Wiśniowej. W 1907 roku zrealizowano dom pracowniczy dla kopalni „Kleofas”, a przy ulicy J. Wyplera 2, zbudowano dom urzędniczy, który powstał w 1912 roku.

Rok 1913 przyniósł nowe zmiany, gdy dyrekcja kopalni „Cleophas” zwróciła się do Zillmannów z prośbą o modyfikację projekty budowlanych dotyczących domów dla robotników. Na podstawie nowych planów, wybudowano m.in. budynki przy ulicy Lisa 3-5 i 7-9, jak również podobne obiekty przy ulicach Ślusarskiej oraz J. Wyplera. Mapa z 1916 roku wskazywała na wolne parcele w rejonie ulic J. Wyplera, Lisa i Gliwickiej, które także zabudowano familokami inspirowanymi tymi znajdującymi się w Nikiszowcu.

Wmapa z 1933 roku z kolei ukazywała kolonię po zakończeniu drugiego etapu rozbudowy, co sprawiło, że kolonia familoków kopalni „Kleofas” przyjęła ostateczną formę. Zrealizowane domy robotnicze, zarówno wolnostojące, jak i w typie kamienicowym, przyczyniły się do znacznej zmiany charakteru tego miejsca, określając go jako obszar robotniczy. W latach 60. i 70. XX wieku miała miejsce przebudowa wielu familoków w obrębie ulic J. Wyplera, Ślusarskiej i Lisa.

W ramach tych prac przebudowano wejścia, które podzielono na małe klatki schodowe, co umożliwiło bezpośredni dostęp do przedpokojów. Wypoczywalnia zastąpiła sienie, umieszczając łazienki i kuchenne drzwi w nowo utworzonych pomieszczeniach. Plany zakładały także dobudowanie pralni oraz suszarni na dachu, chociaż ostatecznie projekt został porzucony z powodu wysokich kosztów realizacji.

W związku z poszerzaniem jezdni na ulicy F. Bocheńskiego, która służyła jako łącznik z autostradą A4 i Drogową Trasą Średnicową, zachodnią część kolonii przy tej ulicy wyburzono. Familoki te przeznaczono do wyburzenia w okolicach 1996 roku, zgodnie z obowiązującymi wówczas regulacjami Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego w Katowicach.

Charakterystyka

Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas” znajduje się w urokliwej północno-zachodniej części Katowic, w obszarze znanym jako Załęże. Otoczona jest ulicami: Gliwicką, Wiśniową, Lisą, Ślusarską, J. Wyplera, Pokoju oraz F. Bocheńskiego. W tej kolonii przeważają familoki, a także spotyka się domy w typie kamienicy.

Pod względem urbanistycznym, familoki są ułożone kalenicowo wzdłuż ulic prostopadłych do ulicy Gliwickiej. Pozostałe budynki stawiane są prostopadle do nich, co tworzy wewnętrzne place, w których można znaleźć zieleńce oraz tereny rekreacyjne, idealne do wypoczynku mieszkańców.

Obiekty kolonii kopalni „Kleofas” tworzą zwarty kompleks architektoniczny, wybudowany w tradycyjnej technologii murowanej, przy użyciu cegły i pod kamiennym cokołem. Budynki są podpiwniczone oraz mają rzuty w formie wydłużonego prostokąta. Charakteryzują się dwusegmentowymi wejściami, które znajdują się w przeciwległych ścianach szczytowych. Warto zauważyć, że dachy tych budynków są pokryte papą i mają niewielki kąt nachylenia.

Dominującą cechą familoków jest nieotynkowana ceglana elewacja, chociaż niektóre budynki, zwłaszcza te po wschodniej stronie ulicy F. Bocheńskiego, są otynkowane. Elewacje są jednolite zarówno od strony ulicy, jak i podwórza, a ich poziomą artykulację podtrzymują kamienne cokoły oraz gzymsy podokienne. Dodatkowo, pionowe elementy w postaci lizen ceglastych dzielą rodzinne mieszkania na segmenty. Cześć budynków ozdobiona jest dekoracjami z układanej cegły oraz wykuszami.

Wnętrza większości familoków mają układ dwutraktowy, z korytarzem umiejscowionym pomiędzy traktami, w którym znajdują się schody. Budynki te mogą pomieścić do 36 mieszkań. Mieszkania w familokach gwarantowały na początku jedynie podstawowe warunki – każda rodzina dysponowała dwoma izbami: pokojem i kuchnią, które były ogrzewane piecami na węgiel.

Dla wyższej kadry dozoru kopalnianego oraz urzędników zbudowano domy o wyższym standardzie, wyposażone w osobne ubikacje oraz w zdecydowanej większości w łazienki z piecykami węglowymi. W rejonie ulic Wiśniowej i F. Bocheńskiego znajdują się dodatkowe budynki, w których mieszkańcy mogli piec chleb oraz prać bieliznę. W pobliżu familoków były niegdyś chlewiki, które z czasem zostały wyburzone; ustępy zaś całkowicie zlikwidowano po podłączeniu kolonii do kanalizacji.

Największa homogeniczność zabudowy występuje w części kolonii przy ulicy F. Bocheńskiego. Architektonicznie przypomina ona miejsce zwane ulicą Lwowską, znanym również jako Helgoland. Wiele familoków kopalni „Kleofas” wykazuje podobieństwo do zabytkowego Nikiszowca, jako że ich projektowaniem zajmowali się architekci współpracujący z firmą Georg von Giesches Erben, tacy jak Emil i Georg Zillmannowie.

Do obiektów, które są chronione oraz planowane do objęcia ochroną na podstawie uchwalonych planów miejscowych, należą następujące budynki, wiele z nich figuruje w gminnej ewidencji zabytków:

• Ul. Gliwicka 200 – zespół familoków,
• Ul. Gliwicka 205, 205a i 207 – zespół z 1921 roku, zaprojektowany przez Zillmannów,
• Ul. Gliwicka 227, 227a, 227b i 229 – budynki dla rodzin urzędniczych z 1914 roku,
• Ul. Gliwicka 231 i 233 – familoki w stylu historycznym,
• Ul. Lisa 1-10, 12 i 14 – zespół w stylu modernistycznym, w tym budynki projektu Zillmannów,
• Ul. Ślusarska 1 / J. Wyplera 4-6 – kamienica-familok w stylu modernistycznym,
• Ul. Ślusarska 4-7 – zespół familoków w stylu modernistycznym,
• Ul. Wiśniowa 1-7, 9 i 11 – zespół familoków,
• Ul. J. Wyplera 2 / Gliwicka 186 – kamienica w stylu modernistycznym,
• Ul. J. Wyplera 7 – kamienica-familok w stylu historycznym,
• Ul. J. Wyplera 8, 10, 12-15 – zespół familoków,
• Ul. J. Wyplera 9-11 – kamienica-familok w stylu modernistycznym.

W sercu osiedla znajduje się Szkoła Podstawowa nr 22 im. J. Słowackiego, mieszcząca się przy ulicy M. Wolskiego 3. Blisko kolonii, przy ulicy Gliwickiej 148, z siedzibą funkcjonuje Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów”, a przy ulicy Gliwickiej 150 działalność prowadzi Rada i Zarząd Dzielnicy nr 7 Załęże. Znajduje się tu również sklep sieci Społem Katowice, przy ulicy Gliwickiej 152.

W rejonie osiedla umieszczono dwa przystanki miejskiego transportu zbiorowego ZTM: Załęże Wiśniowa (przystanek autobusowy i tramwajowy mieszczący się przy ulicy Wiśniowej) oraz Załęże Dwór (przystanek tramwajowy w okolicy ulic F. Bocheńskiego, Brackiej i Gliwickiej). Obok drugiego przystanku znajduje się również 13-stanowiskowa stacja wypożyczalni rowerów miejskich Metrorower nr 27151.

Mieszkańcy kolonii związani z Kościołem rzymskokatolickim przynależą do parafii św. Józefa. W sąsiedztwie kolonii, przy ulicy Gliwickiej 195/1, funkcjonuje Dom Zakonny Kapucynów w Katowicach, reprezentujący Zakon Braci Mniejszych Kapucynów Prowincji Krakowskiej.

---

Oceń: Kolonia robotnicza kopalni „Kleofas”

---