Załęska Hałda-Brynów

---

Geografia

Położenie

Obszar Załęskiej Hałdy oraz Brynów część zachodnia stanowi jednostkę pomocniczą Katowic, oznaczaną numerem 2. Znajduje się w zachodniej grupie dzielnic, gdzie otoczenie kształtują liczne sąsiednie obszary. Od północy graniczy z Osiedlem Witosa i Załężem, od wschodu z Brynowem częścią wschodnią-Osiedlem Zgrzebnioka, od południa z Ligotą-Panewnikami, a od strony zachodniej styka się z miastem Chorzowem. Granice tej dzielnicy obejmują cztery historyczne regiony:

• Północno-zachodnia część dzielnicy – Załęska Hałda (południowy obszar osady),
• Wschodnia część dzielnicy – Brynów (zachodnia część dawnej gminy),
• Północno-wschodnia część dzielnicy – Katowicka Hałda (zachodnia część dawnej kolonii robotniczej w obszarze historycznej gminy Brynów),
• Południowo-zachodnia część dzielnicy – Stara Ligota (wschodnia, starsza część Ligoty).

Na podstawie klasyfikacji fizycznogeograficznej dokonanej przez Jerzego Kondrackiego, Załęska Hałda-Brynów część zachodnia zlokalizowana jest w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), będącym częścią południowego odcinka Wyżyny Śląskiej, w podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska.

Granice tej jednostki wyznaczają:

• Od północy – ulica Kochłowicka (autostrada A4),
• Od wschodu – ulice: Mikołowska, Brynowska i Kościuszki,
• Od południa – rzeka Kłodnica i linia kolejowa nr 171,
• Od zachodu – granica miasta z Chorzowem.

Geologia i gleby

Obszar Załęskiej Hałdy-Brynowa część zachodnia leży w obrębie niecki górnośląskiej, wypełnionej utworami pochodzącymi z górnego karbonu. W szczególności dominują tu osady węglonośne, które tworzą struktury paleozoiczne wyżyn środkowopolskich. W podłożu niecki górnośląskiej znajdują się skały krystaliczne z prekambryku. Nad nimi leżą diabazy, które przykryte są osadami lądowymi o grubości 100 m, a ich skład opiera się głównie na piaskowcach i zlepieńcach.

W regionie obecna jest 200-metrowa warstwa wczesnokambryjska składająca się z drobnoziarnistego piaskowca oraz mułowca, przykryta piaskowcami wczesnego dewonu. Powierzchnia północna jest dodatkowo pokryta osadami czwartorzędowymi, głównie pochodzenia polodowcowego, które ukształtowały się w okresie zlodowacenia południowopolskiego. Obejmują one gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe.

Niestety, gleby na terenie Załęskiej Hałdy-Brynowa części zachodniej uległy znacznej antropopresji, co jest efektem intensywnego rozwoju osadnictwa oraz działalności przemysłowej. Spowodowało to znaczny udział gleb inicjalnych, które przejawiają się głównie w postaci gleb antropogenicznych, powstałych z glin zwałowych i piaskowców. Gleby te charakteryzują się IV klasą bonitacyjną i wykazują skażenie metalami ciężkimi, głównie ołowiem, kadmem i cynkiem, wynikłym z emisji zanieczyszczeń, szczególnie przemysłowych oraz procesów spalania węgla.

Ukształtowanie powierzchni

W odniesieniu do jednostek morfologicznych, dzielnica zajmuje znaczną część Wzgórz Kochłowickich, które wyróżnia cecha spłaszczonych wzniesień oraz głęboko zabudowanych dolin lokalnych. Obszar cechuje również znaczne zróżnicowanie terenu, które obniża się w kierunku doliny Kłodnicy. Najwyższym wzniesieniem w regionie, położonym w lasach zachodniej części Załęskiej Hałdy, jest Cisowa Góra. Jej wysokość sięga 338,8 m n.p.m., natomiast koryto Kłodnicy znajduje się na wysokości około 270 m n.p.m. Na kształtowanie rzeźby terenu w tej dzielnicy wpływają głównie procesy niwelacji, sedymentacji oraz osiadania różnorodnych materiałów.

Klimat i hydrografia

Klimat w Załęskiej Hałdzie-Brynowie części zachodniej nie różni się w znacznym stopniu od ogólnych warunków panujących w Katowicach. Średnia roczna temperatura wynosi tutaj 8,1 °C, a roczna suma opadów osiąga 710 mm. Średni czas występowania pokrywy śnieżnej oscyluje między 60 a 70 dniami, a okres wegetacyjny trwa średnio od 200 do 220 dni. Warto dodać, że dominują tu wiatry o niskiej prędkości, nieprzekraczającej 2 m/s, które wieją głównie z kierunku zachodniego.

Wzdłuż Załęskiej Hałdy-Brynowa część zachodnia przebiega dział wodny I rzędu, co sprawia, że północna część dzielnicy znajduje się w dorzeczu Wisły, w zlewni Rawy, natomiast obszar południowy leży w dorzeczu Odry, w zlewni Kłodnicy.

Przyroda i ochrona środowiska

Obszar Załęskiej Hałdy-Brynowa część zachodnia charakteryzuje się znaczną ilością terenów zielonych, zwłaszcza w zachodniej części, które są pozostałością Lasu Załęskiego. Przewagę stanowią dęby, a w bardziej wzniesionych regionach obserwuje się kompleksy brzozowo-sosnowe. Lasy te znajdują się w obrębie Nadleśnictwa Katowice i część z nich objęta jest ochroną prawną jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna” zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”.

Dodatkowo, na terenie dzielnicy znajdują się różne place oraz obszary zieleni urządzonej, w tym:

• Skwer Kazimierza Gołby – znajdujący się przy ulicach Wincentego Pola i Dziewięciu z Wujka w Brynowie,
• Plac NSZZ „Solidarność” – ulokowany w Brynowie, przy ulicy Wincentego Pola, z pomnikiem poległych górników KWK „Wujek” pomnik poległych górników KWK „Wujek”,
• Plac Bernarda Poloka – usytuowany w Załęskiej Hałdzie, u zbiegu ulic Dobrego Urobku i Brygadzistów,
• Plac Tajnej Organizacji Nauczycielskiej – znajdujący się w Brynowie, u zbiegu ulicy Brynowskiej i T. Kościuszki.

Ogrody działkowe na tym terenie podlegają pod Śląski Okręgowy Zarząd Polskiego Związku Działkowców, Delegatura Katowice i w 2007 roku znajdowały się tu następujące ogrody:

Nazwa	Lokalizacja	Powierzchnia (ha)	Liczba działek (2007)
Baildon, rejon Kochłowicki	Załęska Hałda	0,36	10
Górnik I	Kombajnistów	5,15	120
Górnik II	Strzałowa	3,16	90
Kępa	Ligocka	3,85	100
Relaks	Ligocka	0,92	25
Rezeda I	Przodowników	3,04	90
Tęcza	Szadoka	2,14	60
Kolonia Zawadzkiego I (główna)	Załęska Hałda	5,10	90
Kolonia Zawadzkiego Załęski Las	Upadowa	0,74	20

Historia

Załęska Hałda

Historia Załęskiej Hałdy sięga lat 1710–1720, kiedy to po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach probostwa boguckiego. Wówczas to wzmiankowano o osadzie znanej jako Załęsko Hołda. Powstała ona na obszarze częściowo wykarczowanych Lasów Załęskich, stanowiąc osadę rolniczą, która była kolonią Załęża. Pomimo przekształceń, jej rolniczy charakter przetrwał do drugiej połowy XIX wieku. Wówczas zaczęli się tutaj osiedlać robotnicy z hut cynku „Victor” oraz „Johanna”, a także pracownicy kopalń węgla, takich jak „Kleofas” oraz „Wujek”. Główne centrum osady znajdowało się na terenie obecnego węzła autostradowego przy ulicy F. Bocheńskiego.

Podczas II powstania śląskiego, w dniach 22–23 sierpnia 1920 roku, Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska przejęła kontrolę nad Załęską Hałdą. Dalsze wydarzenia doprowadziły do tego, że w roku 1921 powstańcy zajęli tę dzielnicę, a rok później została ona przyłączona do Polski. W 1924 roku obszar ten, razem z gminą Załęże, stał się częścią Katowic. Po II wojnie światowej, 11 września 1945 roku, biskup Stanisław Adamski poświęcił kościół świętych Cyryla i Metodego. Pod koniec XX wieku, część Załęskiej Hałdy została włączona do dzielnicy Załęska Hałda-Brynów, koncentrując się na zachodnim obszarze tej lokalizacji.

Brynów i Katowicka Hałda

Wieś Brynów po raz pierwszy zaistniała w zapisach z 1474 roku jako część księstwa pszczyńskiego. W 1536 roku przeszła w ręce rodziny Salomonów, a przyszłość osady była uzależniona od losów Kuźnicy Boguckiej oraz Katowic. Na przełomie XVII i XVIII wieku na terenie Brynowa powstał folwark. Do 1865 roku miejscowość była częścią gminy Katowice, jednak później uzyskała status samodzielnej gminy, obejmującej także Katowicką Hałdę.

Obszar Brynowa od początku XIX wieku zaczynał się przekształcać poprzez działalność przemysłową, związaną z wydobywaniem surowców. W 1899 roku ruszyła kopalnia węgla – „Oheim”, która od 1922 roku znana była pod nazwą „Wujek”. W 1921 roku lokalni powstańcy ze Brynowa wzięli udział w Walce pod górą Świętej Anny, zdobywając zbrojownie niemieckie w Katowicach. Wkrótce po tym, w 1924 roku Brynów wszedł w skład Katowic. W okresie II wojny światowej Niemcy utworzyli oboz pracy przy kopalni „Wujek”. Bardzo niepokojący był strajk okupacyjny w tejże kopalni, który rozpoczął się 14 grudnia 1981 roku. Po brutalnej interwencji milicji dnia 16 grudnia, życie straciło dziewięciu górników.

Stara Ligota

W obszarze Starej Ligoty, zlokalizowanym między ulicami: Hetmańska, Ligocka, Załęska oraz Rolna, historia osady sięga aż do 1360 roku. W 1517 roku w dokumencie sprzedaży dóbr pszczyńskich, wystawionym przez Kazimierza II, wieś została wspomniana jako Lhota, wskazana jako opuszczona. Tereny te były następnie w posiadaniu książąt pszczyńskich, a na początku XVIII wieku uzyskały status samodzielnej gminy.

Szybki wzrost liczby mieszkańców Ligoty rozpoczął się w XIX wieku, kiedy to rejon ten zyskał na znaczeniu dzięki przemysłowi wydobywczemu. Już w 1852 roku przez Ligotę poprowadzono linię kolejową z Katowic do Murcek, co przyczyniło się do rozwoju stacji Katowice Ligota, a to z kolei umożliwiło dalszy rozwój w kierunku Panewnik oraz kierunku współczesnej dzielnicy Ligota-Panewniki.

W wyniku wydarzeń z 17 sierpnia 1919 roku, powstańcy ze sformowanego w Ochojcu oddziału pod dowództwem Jana Żychonia zajęli stację kolejową, co przerwało połączenie Katowic z Żorami, a także zdobyli posterunek niemieckiego Grenschutzu. W plebiscycie, który odbył się w 1921 roku, przeważająca część mieszkańców Ligoty opowiedziała się za przyłączeniem do Polski. W nocy 3 maja 1921 roku oddziały powstańcze, dowodzone przez Walentego Fojkisa, zaatakowały Katowice.

Ligota została formalnie przyjęta przez polską administrację 20 czerwca 1922 roku, a dwa lata później została z Brynowem włączona do Katowic, tworząc nową dzielnicę. W okresie niemieckiej okupacji w latach 1939–1945 w Ligocie działał oboz przeznaczony dla Polaków wysiedlanych z Górnego Śląska do Generalnego Gubernatorstwa. Wojska niemieckie opuszczały Ligotę 26 stycznia 1945 roku, dokonując m.in. wybuchów trzech mostów nad Kłodnicą.

W okresie powojennym, w latach 60. XX wieku, zaczęto wyburzać stary budownictwo Starej Ligoty, na jego miejscu powstały nowe osiedla mieszkalne, głównie w rejonie ulic Ligockiej, Rolnej oraz Wodospady.

Demografia

W obszarze współczesnej dzielnicy Załęska Hałda-Brynów, w częściach zachodnich, w 1988 roku żyło łącznie 20 389 osób. Wówczas, w analizowanej strukturze ludności, najbardziej zauważalni byli ludzie w przedziałach wiekowych 15-29 oraz 30-44 lata.

W okresie późniejszym zaobserwowano wyraźny spadek populacji. Przykładowo, w 1997 roku liczba mieszkańców tej dzielnicy wyniosła około 17 800, co odpowiadało gęstości zaludnienia na poziomie 2,74 tys. osób na kilometr kwadratowy. Taki trend kontynuowany był w 2007 roku, kiedy to liczba ludności wyniosła 17 207.

W kolejnych latach dominującą grupą wiekową stali się mieszkańcy w przedziale 45-59 lat oraz osoby powyżej 60. roku życia, co wskazuje na zauważalne zmiany demograficzne w obrębie tej dzielnicy.

Polityka i administracja

Obszar Załęskiej Hałdy-Brynowa, zwłaszcza jego część zachodnia, był niegdyś integralną częścią kilku gmin historycznych, w tym Brynów (Brynów oraz Katowicka Hałda), Ligota (w tym Stara Ligota) oraz Załęże, a także Załęska Hałda. Z dniem 1 stycznia 1992 roku w Katowicach utworzono 22 Pomocnicze Jednostki Samorządowe, wówczas to wspomniany obszar był częścią dzielnicy Ligota-Panewniki.

Na mocy Uchwały nr XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic, która została podjęta 29 września 1997 roku, granice dzielnicy Załęska Hałda-Brynów część zachodnia zostały wyznaczone na nowo, odłączając ją od Ligoty-Panewnik. Dziś jest ona uznawana za statutową dzielnicę w grupie dzielnic zachodnich, funkcjonując jako jednostka pomocnicza nr 2. To roszczenie zadecydowało w tym samym czasie o precyzyjnych granicach jej terytorium.

W kontekście wyborów do Rady Miasta Katowic, przedmiotowa dzielnica należy do okręgu nr 4, który obejmuje także Osiedle Tysiąclecia, Dąb, Załęże, Osiedle Witosa oraz Załęska Hałda-Brynów część zachodnia. W latach 2010–2014 okręg ten miał swojego reprezentanta w Radzie Miasta, a jego liczba wynosiła 6 przedstawicieli, którzy stanowili głos swojej społeczności w lokalnych sprawach.

Gospodarka

Na obszarze Zachodniej Załęskiej Hałdy-Brynowa początkowo dominowała działalność rolnicza. Przemysł w tym regionie zainicjowano w 1788 roku, kiedy Wilhelm Jaenkner wystąpił z prośbą o uznanie nadania górniczego dla terenu znanego jako „Charlotte” w Lasach Załęskich. W kolejnych latach, w okresie od 1801 do 1806 oraz 1836 do 1880, na tym obszarze funkcjonowała kopalnia węgla kamiennego „Beata”. Z biegiem czasu, dzięki odkryciu bogatych pokładów węgla w Brynowie, 4 marca 1899 roku połączono sześć zakładów górniczych, tworząc jedną kopalnię – „Oheim”, obecnie znaną jako „Wujek”. Rozpoczęcie drążenia pierwszego szybu miało miejsce w tym samym roku, a pierwsze tony węgla wydobyto 7 listopada 1900 roku.

Kopalnia „Wujek” jest obecnie głównym zakładem przemysłowym tej dzielnicy. Po transformacji ustrojowej w 1989 roku, zakład nie doświadczył większych zawirowań. W 1992 roku osiągnął zysk, co zaowocowało statusem jednego z najlepszych tego typu obiektów w Polsce. Rok później kopalnia stała się częścią Katowickiego Holdingu Węglowego. W 1999 roku „Wujek” wydobył około 2 miliony ton węgla, zatrudniając wówczas około 4 tysięcy pracowników.

Warto zauważyć, że po 1989 roku na zachodniej części Załęskiej Hałdy-Brynowa zaczęły się intensywnej rozwijać usługi, a także inwestycje związane z nowymi technologiami. W 2004 roku powołano spółkę Euro-Centrum, która na mocy porozumienia z Urzędem Miasta Katowice utworzyła przy ulicy Ligockiej 103 Euro-Centrum Park Przemysłowy (na terenie byłych Zakładów Aparatury Chemicznej „Wimach”). Otwarcie kompleksu miało miejsce w 2008 roku. Składał się on z czterech nowych oraz siedmiu przebudowanych obiektów, oferując 480 miejsc pracy. W 2007 roku zainaugurowano działalność Euro-Centrum Park Naukowo-Technologiczny, który koncentruje się na rozwoju technologii energooszczędnych przy współpracy biznesu i nauki. W 2011 roku rozpoczęto budowę pionierskiego biurowca pasywnego Euro-Centrum, którego ukończenie miało miejsce w styczniu 2014 roku, pełniąc rolę siedziby Parku Naukowo-Technologicznego Euro-Centrum.

W zachodniej części Załęskiej Hałdy-Brynowa działają trzy ośrodki usługowe o lokalnym zasięgu, których poziom zagospodarowania różni się w zależności od obszaru i genezy. Posiadają one charakter linearny, a ich struktura przedstawia się następująco:

• Ulica Rolna (od segmentu przy ulicy F. Joliot-Curie do ulicy Hetmańskiej; 7 718 mieszkańców w promieniu 500 m) – usługi obejmują handel, przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum, bibliotekę, kościół oraz przystanki komunikacji miejskiej,
• Ulica Brynowska (od fragmentu przy ulicy Dworskiej do ulicy T. Kościuszki; 3 195 mieszkańców w promieniu 500 m) – usługi: handel, przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum, biblioteka oraz przystanki komunikacji miejskiej,
• Ulice Mikołowska, W. Pola i Ligocka (odcinki w obrębie Katowickiej Hałdy; 5 104 mieszkańców w promieniu 500 m) – usługi obejmują handel, przedszkole, szkołę podstawową, gimnazjum, dom kultury, obiekty sakralne, rekreacyjne oraz przystanki komunikacji miejskiej.

Infrastruktura techniczna

W dzielnicy Załęska Hałda-Brynów, szczególnie w jej zachodniej części, woda dla mieszkańców pochodzi głównie z ujęć powierzchniowych, które znajdują się na rzekach Wiśle (Jezioro Goczałkowickie) oraz Sole (Jezioro Czanieckie). Woda jest uzdatniana w Stacji Uzdatniania Wody, a następnie dostarczana mieszkańcom poprzez rozbudowaną sieć wodociągów, zarówno magistralnych, jak i rozdzielczych.

W północnej części dzielnicy przebiega rurociąg przesyłowy magistrali zachodniej o średnicy DN 1400 mm, który ma na celu połączenie zbiornika wyrównawczego „Murcki” z drugim zbiornikiem „Bytków”. Za dostarczanie wody w tym regionie odpowiedzialne są Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów oraz Katowickie Wodociągi. Z kolei system kanalizacyjny jest zarządzany przez Katowickie Wodociągi.

Warto zauważyć, że północna część Załęskiej Hałdy-Brynowa znajduje się w zlewni oczyszczalni ścieków Centrum-Gigablok, gdzie dociera kanalizacja ogólnospławna. Natomiast ścieki z południowego obszaru dzielnicy są kierowane do oczyszczalni ścieków „Panewniki”.

Jeśli chodzi o zaopatrzenie w energię elektryczną dla mieszkańców tej samej części, następuje ono poprzez sieć wysokiego napięcia 110 kV, która łączy dzielnicę z okolicznymi elektrowniami. W obrębie dzielnicy znajdują się dwie stacje elektroenergetyczne odpowiadające za transformację energii. Pierwsza z nich to stacja „Brynów”, usytuowana przy ulicy Brynowskiej, natomiast druga stacja znajduje się przy kopalni „Wujek” w pobliżu ul. W. Pola.

Na zakończenie, należy podkreślić, że średnie zużycie energii elektrycznej w jednym gospodarstwie domowym w Katowicach wyniosło w 2006 roku około 865,7 kWh, co stanowi istotną informację odnośnie do lokalnych warunków energetycznych.

Transport

Transport drogowy

W dzielnicy Załęska Hałda-Brynów część zachodnia kluczowe znaczenie mają główne trasy komunikacji drogowej. Na ich czoło wysuwają się ulice, które tworzą ciąg wzdłuż granic tej części miasta: Kochłowicka, związana z autostradą A4 na północy, Mikołowska oraz Brynowska które okalają obszar od wschodu.

Spośród ważniejszych ulic wewnętrznych wyróżniają się Ligocka, Rolna oraz Załęska. Autostrada A4, stanowiąca jeden z głównych elementów komunikacyjnych Katowic, zapewnia kluczowe połączenia w kierunku zachód-wschód.

Na terenie dzielnicy znajdują się dwa węzły, które łączą autostradę z ulicą Bocheńskiego oraz Mikołowską. Ulice Mikołowska i Brynowska, będące szlakami ruchu przyspieszonego, są integralną częścią miejskiej sieci drogowej, łącząc główne arteriami, takie jak autostrada A4 czy droga krajowa nr 81. Ulica Ligocka jest natomiast drogą łączącą Mikołowską z Ligotą, co czyni ją strategicznym węzłem komunikacyjnym.

Transport wewnątrzmiejski również korzysta z dobrze rozwiniętej infrastruktury. Załęska Hałda-Brynów część zachodnia wyróżnia się solidnymi połączeniami ze Śródmieściem oraz innymi pobliskimi dzielnicami, takimi jak Ligota-Panewniki, Piotrowice-Ochojec, Murcki, Giszowiec oraz Osiedle Witosa.

Transport kolejowy

Transport kolejowy w zachodniej części Załęskiej Hałdy-Brynów zainaugurowano w dniu 1 grudnia 1852 roku, gdy Towarzystwo Kolei Górnośląskiej uruchomiło linię, która wówczas łączyła Katowice z Murckami, przechodząc przez Ligotę, co dziś jest fragmentem linii kolejowej nr 139. W pięćdziesiątych latach XX wieku utworzono linię Południowej Magistrali Piaskowej, biegnącą na północ, która obsługiwała transport z kopalni „Wujek” do „Kleofas”. Niestety, została rozebrana w 2009 roku, ale wzdłuż tej trasy znajduje się obecnie czynna linia kolejowa nr 171 Dąbrowa Górnicza Towarowa – Panewnik.

W północnej części dzielnicy, blisko kolonii robotniczej kopalni „Wujek”, ulokowany jest czynny przystanek osobowy Katowice Brynów. Z tego przystanku według rozkładu jazdy z lat 2013/14 realizowanych było prawie 100 połączeń regionalnych, obsługiwanych przez Koleje Śląskie. Wiodące kierunki tych połączeń obejmowały: Bielsko-Biała Główna, Katowice, Rybnik, Sosnowiec Główny, Tychy Lodowisko oraz Żywiec.

Miejski transport zbiorowy

Transport zbiorowy w zachodniej części Załęskiej Hałdy-Brynów jest organizowany przez Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM), który zapewnia efektywne przewozy autobusowe. We wrześniu 2014 roku, kluczowymi szlakami transportu miejskiego były głównie:

• Ulica Mikołowska oraz jej przedłużenie na południe, z trzema odnogami: Brynowska, Ligocka oraz Dziewięciu z Wujka, gdzie kursowało 17 linii, w tym 9, 10, 11, 12, 29, 37, 45, 46, 48, 138, 154, 238, 296, 297, 657, 689, 297N, 657N oraz 905N,
• Ulica Rolna, obejmująca linie 154 oraz 296,
• Ulica Załęska Hałda i Dobrego Urobku, gdzie obsługiwano linię 70,
• Ulica Kochłowicka, połączona z autostradą A4, obsługiwana przez linie 51, 115, 120, 130, 138, 177, 193, 238, 632 oraz 130N.

Architektura i urbanistyka

Dzielnica Załęska Hałda-Brynów charakteryzuje się zróżnicowaną strukturą architektoniczną oraz przestrzenną. Na pierwszy plan wysuwają się funkcje związane z kopalnią „Wujek”, wokół której powstaje zabudowa mieszkalna. Obszary północno-zachodnie i południowe dzielnicy to tereny jednorodzinnej zabudowy mieszkalnej, natomiast na południe od kopalni „Wujek” oraz w pobliżu ulic Wodospady, Hetmańska oraz Orkana dominuje zabudowa wielorodzinna. Na wschodnich terenach dzielnicy można spotkać budynki z lokalnymi usługami.

Wartość zabudowanej powierzchni dzielnicy w 2007 roku wynosiła 23% całkowitej powierzchni terenu, a wskaźnik intensywności zabudowy netto osiągnął 0,44 WIZ. Średnia liczba kondygnacji wynosiła 1,91, co świadczy o charakterze i zagospodarowaniu przestrzennym tych terenów.

W historycznej części zachodniej dzielnicy znajdziemy wiele cennych obiektów, takich jak:

• kamienice przy ulicach Bocznej, Bugli, Hetmańskiej oraz Kredytowej, zbudowane na początku XX wieku w stylu modernistycznym i historyzmu,
• wysoka wieża ciśnień przy ulicy Gallusa, pochodząca z 1902 roku i zaprojektowana w stylu historyzmu,
• dawny budynek szkoły przy ul. Hetmańskiej 1, pochodzący z XIX wieku,
• szkoła przy ul. Hetmańskiej 8, powstała w latach 30. XX wieku w duchu funkcjonalizmu,
• osiedle robotnicze przy ulicach S. Jaracza, Z. Kossak-Szczuckiej, Z. Herberta i G. Zapolskiej, wybudowane w latach 50. XX wieku,
• kamienica przy ul. Ligockiej 76 w stylu secesji,
• kamienice – familoki kopalni „Wujek” (m.in. ul. Ligocka 78, Filarowa 2) oraz przy ul. Pola z początku XX wieku,
• kamienica przy ul. Tomasza 9, w stylu funkcjonalizmu z lat 30. XX wieku,
• kolonia robotnicza kopalni „Wujek” przy ulicach Przekopowej i Przodowników z lat 1918-1920, określana niekiedy jako Kolonia Dwunastu Apostołów.

Pomniki i tablice pamiątkowe

Załęska Hałda-Brynów kryje także miejsca pamięci o szczególnym znaczeniu. Na terenie dzielnicy można znaleźć:

• Pomnik ku czci Powstańców Śląskich, zlokalizowany na rogu ul. Ligockiej i ul. Hetmańskiej, oddający hołd osobom, które walczyły o wyzwolenie narodowe i społeczne,
• Pomnik ku czci górników kopalni „Wujek” poległych 16 grudnia 1981 roku, znajduje się w pobliżu kopalni przy ul. Wincentego Pola,
• tablicę upamiętniającą mieszkańców Załęskiej Hałdy, którzy zginęli w czasie II wojny światowej, usytuowaną przy skrzyżowaniu ul. F. Bocheńskiego i Załęska Hałda, wcześniej na fasadzie Szkoły Podstawowej Nr 25.

Kultura

W obszarze tej dzielnicy występuje bogata i zróżnicowana oferta kulturalna, która przyciąga zarówno mieszkańców, jak i turystów. Ważną rolę w życiu kulturalnym odgrywają placówki biblioteczne oraz muzealne, które oferują różnorodne inicjatywy i wydarzenia.

Nie można zignorować wpływu kopalni „Wujek” na kulturę regionu. Blisko tej kopalni, przy ulicy W. Pola 73, w latach 70. XX wieku powstał Zakładowy Dom Kultury. Obiekt ten był wyposażony w amfiteatr w stanie pomieścić 524 widzów, co sprawiało, że był to istotny punkt kulturalny okolicy.

Istotnym miejscem jest Śląskie Centrum Wolności i Solidarności, które od 16 grudnia 2011 roku działa w sąsiedztwie kopalni „Wujek”. Mieści się ono w budynku byłego magazynu odzieżowego, gdzie można znaleźć Izbę Pamięci Kopalni Wujek. Na stałej wystawie przedstawiona jest tematyka pacyfikacji kopalni, która miała miejsce 16 grudnia 1981 roku.

Kolejnym ważnym punktem kulturalnym jest Harcerskie Muzeum Etnograficzne, zlokalizowane przy Szkole Podstawowej nr 11, na ul. Nasypowej 16. Muzeum, prowadzone przez IV Szczep im. Obrońców Katowic, powstało w latach 60. XX w. i odgrywa istotną rolę w krzewieniu tradycji harcerskich w regionie.

Dodatkowo w Brynowie oraz Starej Ligocie działają dwie filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach. Filia nr 8 usytuowana jest przy ul. Brynowskiej 53a i oferuje wypożyczalnię dla dorosłych z bogatym zbiorem liczącym 15 408 woluminów w 2014 roku. Z kolei w Starej Ligocie, przy ul. J. Grzyśki 19a, znajduje się Filia nr 32, która posiada wypożyczalnię dla dzieci i dorosłych, czytelnię oraz kawiarenkę literacką, a w 2014 roku dysponowała zbiorem 46 601 woluminów.

Oświata

W październiku 2014 roku na obszarze dzielnicy funkcjonowały następujące jednostki edukacyjne:

• Żłobki:
• Żłobek „Puchatkowo” (ul. K. Adwentowicza 5) – placówka niepubliczna, której działalność rozpoczęła się w 2009 roku, jest prowadzona przez Akademię Malucha,

• Przedszkola:
• Miejskie Przedszkole nr 12 (ul. Ligocka 3; filia: ul. Załęska 43) – przedszkole zorganizowane w dwóch lokalizacjach i pięcioma oddziałami,
• Miejskie Przedszkole nr 51 (ul. Rolna 41) – placówka z historią sięgającą lat 50. XX wieku, początkowo dwuoddziałowa; w 2014 roku oferowała 4 oddziały z po 25 osobami w każdym,
• Miejskie Przedszkole nr 88 (ul. J. Grzyśki 2) – przedszkole publiczne zorganizowane w trzech oddziałach,
• Prywatne Przedszkole nr 1 (Ligocka 5a) – pierwszy niepubliczny przedszkole w Górnym Śląsku po 1989 roku, otwarte w 1992 roku,
• Niepubliczne Przedszkole „Wesołe Słoneczka” z oddziałami integracyjnymi (ul. Ligocka 68),

• Szkoły podstawowe:
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Dziewięciu Górników z Wujka (ul. J. Gallusa 5) – publiczna szkoła podstawowa, której historia sięga 1870 roku, kiedy to uruchomiono Niemiecką Szkołę Katolicką w Katowickiej Hałdzie; stała się szkołą polską w 1921 roku, a dzięki zaangażowaniu górników kopalni „Wujek” przeniesiono ją do nowej siedziby na ulicę J. Gallusa 5 oraz nadano jej imię Leona Kruczkowskiego,
• Szkoła Podstawowa Nr 11 z Oddziałami Integracyjnymi im. Tadeusza Kościuszki (ul. Nasypowa 16),

• Gimnazja:
• Gimnazjum nr 22 z Oddziałami Integracyjnymi im. Stanisława Staszica (ul. Hetmańska 8) – publiczne gimnazjum powstałe w 1879 roku, z potrzeby utworzenia placówki w Ligocie; w latach 1910-1911 dysponowało 11 nauczycielami i 874 uczniami, z historią, która obejmowała także rozbudowę szkolnictwa po II wojnie światowej. W latach 1999/2000 utworzono Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 22, a po likwidacji gimnazjów w 2017 roku szkoła znów stała się Szkołą Podstawową nr 8 z oddziałami gimnazjalnymi, które przestały funkcjonować w 2019 roku,

• Zespoły szkół:
• Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 2 (ul. Mikołowska 131) – skład tego zespołu obejmuje:
• Gimnazjum nr 35 im. Powstańców Śląskich,
• Technikum nr 4 im. Powstańców Śląskich,
• Technikum Uzupełniające nr 13,
• XVI Liceum Ogólnokształcące,
• Szkoła Policealna nr 6,
• Niepubliczna Katolicka Szkoła Podstawowa i Gimnazjum im. Świętej Rodziny (ul. Z. Kossak-Szczuckiej 24) – instytucja o charakterze katolickim, powstała w 2008 roku,

• Szkoły wyższe:
• Wyższa Szkoła Techniczna (ul. Rolna 43) – uczelnia, która rozpoczęła swoją działalność w 2003 roku, skupiająca się na studiach techniczno-artystycznych, w szczególności w obszarze architektury,
• Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych (ul. Gallusa 6) – szkoła wyższa, która rozpoczęła działalność w 1994 roku, specjalizująca się w nauczaniu języków obcych oraz zarządzaniu, jednak w 2017 roku została postawiona w stan likwidacji.

Wszystkie wymienione placówki zlokalizowane są głównie w Brynowie oraz Starej Ligocie. Warto dodać, że edukacja w Załęskiej Hałdzie ma swoje korzenie w 8 sierpnia 1873 roku, kiedy otwarto dwu-klasową szkołę podstawową z pierwszymi 195 uczniami. 3 września 1929 roku z powodu niewystarczających warunków lokalowych, szkoła została przeniesiona do nowej siedziby przy ul. F. Bocheńskiego 149. W 2003 roku utworzono Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 im. Roberta Oszka, który zawierał m.in. Szkołę Podstawową nr 25, jednak ta została zlikwidowana 1 września 2006 roku. Następnie Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 został połączony ze Szkołą Podstawową nr 58 im. Marii Dąbrowskiej na osiedlu Tysiąclecia.

Ochrona zdrowia

W obrębie dzielnicy można znaleźć szereg placówek opieki zdrowotnej, które zapewniają różnorodne usługi medyczne i terapeutyczne. Wymieńmy kilka z nich:

• Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Twoje Zdrowie Filia w Katowicach, ul. Ligocka 3a,
• Przychodnia Bracka Wujek, ul. Załęska 51,
• Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Przychodnia Dentystyczna, ul. Dziewięciu z Wujka 2d,
• Centrum Terapii SM (ul. W. Pola 9) – ta przychodnia jest dedykowana diagnostyce i terapii schorzeń układu nerwowego,
• Centrum Medyczno-Rehabilitacyjne, ul. Ligocka 103 – oferuje usługi fizjoterapeutyczne oraz działania w obszarze profilaktyki zdrowotnej,
• Śląskie Centrum Słuchu i Mowy MEDINCUS, ul. Nasypowa 18 – powstałe w 2007 roku, to placówka koncentrująca się na specjalistycznym leczeniu zaburzeń słuchu i mowy.

Religia

W zachodniej części Załęskiej Hałdy-Brynowa katolicyzm dominuje jako główna religia. Na tym obszarze znajduje się trzy istotne parafie rzymskokatolickie, każda z nich ma swoją unikalną historię i społeczność.

• Parafia pw. Świętej Rodziny i świętego Maksymiliana Kolbego (ul. Z. Kossak-Szczuckiej 24) – została założona 17 października 1982 roku, a jej pierwszym duszpasterzem był ks. Józef Nowaczyk. Budowa nowego kościoła rozpoczęła się w maju 1984 roku, a świątynia została konsekrowana przez arcybiskupa katowickiego ks. abp. Damiana Zimonia 9 października 1993 roku. W 2014 roku parafia ta liczyła około 6 000 wiernych i obejmowała dużą część południowej dzielnicy,
• Parafia Najświętszych Imion Jezusa i Maryi (ul. J. Przyklinga 12) – znajdująca się w południowo-wschodniej części Załęskiej Hałdy-Brynowa, liczyła 6 951 wiernych w 2014 roku,
• Parafia św. św. Cyryla i Metodego (ul. F. Bocheńskiego 147) – obejmująca północną część dzielnicy, w 2014 roku miała 638 wiernych. Kościół powstał w 1945 roku, adaptując budynek dawnej cegielni, a współczesny wystrój pochodzi z 1984 roku.

Każda z tych parafii odgrywa istotną rolę w życiu lokalnej społeczności, dostarczając nie tylko duchowych, ale również społecznych wartości swoim wiernym.

Sport i rekreacja

W zachodniej części Załęskiej Hałdy-Brynów można spotkać kilka aktywnych klubów sportowych, z których największym jest Klub Sportowy „Rozwój”, który organizuje sekcje piłki nożnej. Historia klubu sięga 1919 roku, kiedy to powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Katowice-Brynów. Z kolei w 1925 roku zarejestrowano klub jako Rozwój Katowice w Górnośląskim Związku Okręgowym Piłki Nożnej. Założony został przez pracowników kopalni Wujek.

W przeszłości działalność klubu obejmowała także inne sekcje sportowe, takie jak siatkówka, gimnastyka, lekkoatletyka, piłka ręczna, czy koszykówka, jednak te dyscypliny zostały rozwiązane w latach 80. i 90. XX wieku.

W obrębie dzielnicy dostępne są różne obiekty sportowo-rekreacyjne, które przyciągają wielu mieszkańców:

• Stadion KS Rozwój (ul. Zgody 28) – nowoczesny kompleks piłkarski, który zawiera boisko główne z widownią na 2 400 osób, a także dwie płyty treningowe oraz zaplecze sanitarno-socjalne. Całość jest zarządzana przez KS Rozwój Katowice,
• Kąpielisko „Rolna” (ul. Nasypowa 65) – całoroczny obiekt, który oprócz otwartego kąpieliska, oferuje siłownię, saunę, solarium oraz hydromasaż. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Katowicach sprawuje nad nim pieczę.

---

Oceń: Załęska Hałda-Brynów

---