Zarzecze (Katowice)

---

Geografia

Położenie

Dzielnica nr 20, znana jako Zarzecze, jest jedną z 22 jednostek administracyjnych Katowic, która należy do grupy dzielnic południowych. Powierzchnia Zarzecza wynosi 5,08 km², co odpowiada 3,08% całkowitej powierzchni miasta. Od północy graniczy z Piotrowicami oraz Ochojcem, natomiast od wschodu i południa sąsiaduje z Kostuchną i Podlesiem. Z kolei od zachodu graniczy z miastem Mikołów.

Granice dzielnicy przebiegają w następujący sposób:

• Od północy – od miejsca przecięcia ulicy T. Kościuszki z granicą Katowic i Mikołowa, wzdłuż południowej krawędzi tej ulicy w kierunku północno-wschodnim; następnie granica prowadzi ciekiem wodnym w kierunku wiaduktu kolejowego na ulicy Tunelowej,
• Od wschodu – biegnie na południe wzdłuż zachodniej strony torów kolejowych linii kolejowej nr 139 aż do miejsca, w którym ta linia krzyżuje się z rzeka Mleczną,
• Od południa – biegnie na zachód wzdłuż koryta rzeki Kaskadnik, aż do przecięcia z granicą miast Katowice i Mikołów,
• Od zachodu – granica ta pokrywa się z granicą miast Katowice i Mikołów, sądząc się nieregularnym kształtem w kierunku północnym.

Na podstawie podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego, obszar Zarzecza znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), będącym południową częścią makroregionu Wyżyna Śląska. Obszar ten historycznie należy do wschodniej części Górnego Śląska, granicząc z Mikołowem od zachodu, Panewnikami od północy oraz Piotrowicami, Kostuchną i Podlesiem od wschodu, a Kopaninami od strony południowej.

Geologia

Tereny Zarzecza usytuowane są w obrębie niecki górnośląskiej, gdzie można zaobserwować budowę zrębową. W okresie dewonu oraz karbonu doszło do zaburzeń paleozoicznego podłoża Wyżyny Śląskiej, co skutkowało utworzeniem zapadliska, które podczas karbonu wypełniło się przez zlepieńce, piaskowce oraz łupki ilaste bogate w pokłady węgla kamiennego. Utwory tych okresów występują niemal na całym obszarze dzielnicy, z wyjątkiem północy Bagnika, gdzie można spotkać utwory mioceńskie, rozdzielone uskokiem.

Powierzchniowo obecne są wzdłuż wyżej położonych terenów Garbu Mikołowskiego, zachodzącego na granicy między Zarzeczem a Mikołowem. Występują tam wychodnie warstw orzeskich (westfal B), które tworzą potężną serię zbudowaną głównie z łupków oraz piaskowców, syderytów i ponad 50 pokładów węgla kamiennego. W trzeciorzędzie uformowały się kluczowe cechy rzeźby terenu, a intensywne procesy wietrzenia chemicznego i denudacji miały duże znaczenie.

Gleby

Gleby występujące w Zarzeczu są głównie bielicowe i rdzawe, uformowane z piasków słabogliniastych, a także płowe gleby powstałe z glin zwałowych oraz różnych typów piasków. Wiele z nich utraciło swoją wartość użytków rolnych w wyniku mechanicznych przekształceń terenu. Występują tutaj procesy niwelacji w dolinach rzecznych, które mają na celu przygotowanie terenu pod przyszłe inwestycje, co prowadzi do zniszczenia profili glebowych oraz warstwy próchnicznej w glebie.

Grunty orne w tej dzielnicy są średnio urodzajne, co w połączeniu z dominującymi gruntami IV klasy bonitacyjnej i ogólnie niskim udziałem gruntów III klasy wymusza stosowanie nawożenia przy uprawie tutejszych ziem.

Rzeźba terenu

Zarzecze znajduje się na Wyżynie Śląskiej, w obrębie Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego (wschód) oraz Zrębu Mikołowskiego (zachód), co stanowi część mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13). Współczesna rzeźba terenu w tej dzielnicy kształtowana była głównie przez zlodowacenie południowopolskie (Sanu) oraz najwyższą fazę zlodowacenia środkowopolskiego (Odry). W ostatnich latach znaczącą rolę w jej modyfikacji odegrała także aktywność człowieka, związana z osadnictwem i górnictwem, co wpłynęło na morfologię terenu.

Obszar ten dzieli się na dwie jednostki morfologiczne, które przebiegają w kierunku południkowym: Garb Mikołowski (na zachodzie) i Obniżenie Górnej Mlecznej. Rzeźba terenu składa się z dwóch garbów łagodnie opadających ku dolinie Mlecznej, między którymi znajdują się obniżenia, w których płyną potoki: Bagnik, Cetnik i Kaskadnik. Dolina Kaskadnika, znajdująca się od południa, przechodzi w garb na terenie Kopanin, natomiast dolina Bagnika prowadzi do rozległego płaskowyżu ciągnącego się ku Panewnikom.

Na Garbie Mikołowskim, który przebiega wzdłuż granicy z Mikołowem, znajduje się najwyższy punkt Zarzecza, zlokalizowany w zachodniej części dzielnicy, przy ulicy P. Stellera, na wysokości ponad 300 m n.p.m. Teren opada ku wschodowi, prowadząc do Obniżenia Górnej Mlecznej, gdzie przy granicy z Podlesiem znajduje się najniżej położony punkt dzielnicy, wynoszący poniżej 260 m n.p.m. W centralnej części Zarzecza, w okolicy skrzyżowania ulic Kanałowej i Kamieńskiej, wysokość wynosi 264,8 m n.p.m. Różnica wysokości między skrajnymi punktami dzielnicy wynosi około 40 metrów.

Wody

Tereny Zarzecza w całości znajdują się w dorzeczu Wisły, w zlewni rzeki Mlecznej. Rzeka ta przechodzi przez dzielnicę od strony Piotrowic-Ochojca, płynąc na południe równolegle do granicy dzielnicy i łącząc się z Kaskadnikiem, wpływa do Podlesia. Do Mlecznej wpływają: Rów Graniczny i Rów Podleski z lewej, jak również Bagnik, Cetnik i Kaskadnik z prawej strony. Dopływy te płyną równoleżnikowo przez teren dzielnicy, przy czym rzeka Kaskadnik, przepływając w rejonie Kopanin, również stanowi granicę z Podlesiem. Koryto rzeki Mlecznej zostało uregulowane i ograniczone wałami.

W Zarzeczu znajduje się jedyny zbiornik wodny usytuowany na południe od ulicy gen. St. Grota-Roweckiego 19, w bezpośrednim sąsiedztwie remizy OSP Katowice-Zarzecze.

Klimat i topoklimat

Klimat w Zarzeczu jest zbliżony do klimatu całych Katowic, jednak podlega modyfikacjom zarówno przez czynniki klimatotwórcze, jak i lokalne. Wpływy oceaniczne mają większe znaczenie niż kontynentalne, a sporadycznie znaczenie ma też wpływ mas powietrza zwrotnikowego, które docierają tu z południowego zachodu przez Bramę Morawską.

Średnia roczna temperatura dla stacji w niedalekim Muchowcu w latach 1961–2005 wyniosła 8,1°C. Lipiec był najcieplejszym miesiącem w tym okresie (17,8°C), podczas gdy styczeń charakteryzował się najniższą temperaturą (-2,2°C). W latach 1966–2005 średnie usłonecznienie wynosiło 1474 godziny, a średnie zachmurzenie 5,3. Suma rocznych opadów w latach 1951–2005 wyniosła średnio 713,8 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej dochodzi do 60–70 dni, a okres wegetacyjny trwa przeciętnie 200–220 dni. W ciągu roku największe są wiatry zachodnie i południowo-zachodnie (20,7% i 20,4% wszystkich wiatrów), natomiast najrzadziej odnotowuje się wiatry z północy (5,7%). Średnia prędkość wiatru w tym okresie wynosiła 2,4 m/s.

Klimat lokalny (topoklimat) w Zarzeczu jest modyfikowany przez czynniki specyficzne dla tego obszaru, w tym przede wszystkim poprzez pokrycie terenu oraz położenie w stosunku do dolin rzecznych. W dolinach Mlecznej oraz jej dopływów mogą występować niekorzystne warunki, takie jak wymienione zastoiny zimnego powietrza, a lokalne przymrozki to efekt radiacyjno-adwekcyjny. Na wyżej położonych obszarach w dzielnicy panują warunki korzystne, natomiast na terenach płaskich, bez zwartej roślinności, warunki są znacznie lepsze, ponieważ ciepło z głębszych warstw przeciwdziała znacznym spadkom temperatury na powierzchni.

Przyroda i ochrona środowiska

Naturalna szata roślinna Zarzecza kształtowała się od końca ostatnich zlodowaceń, które miały miejsce 12–16 tys. lat temu, ale w ciągu ostatnich 200 lat była poddana znacznej antropopresji. Główne doliny rzek porastały niegdyś łęgi i olsy, a na wyżej położonych obszarach dominowały bory oraz buczyny. Sektor ten jest otwarty i składa się głównie z obszarów w krajobrazie rolniczo-leśnym, gdzie stopniowo wzrasta presja w kierunku zabudowy wolnych terenów.

W południowej części Katowic, w tym w Zarzeczu, Kostuchnej, Piotrowicach-Ochojcu oraz Podlesiu, przekształcone lasy mieszane są dominujące, a dane z 2005 roku wskazują, że 41% składu gatunkowego drzew to sosny. Dęby i brzozy stanowią odpowiednio 27% oraz 22% zasobów leśnych. W dolinach leśnych występuje olsza czarna, tworząca płaty lasu łęgowego, a w runie leśnym znajdowane są również charakterystyczne rośliny, takie jak czosnek niedźwiedzi, ciemiężyca zielona, wawrzynka wilczełyka, kruszczyk szerokolistny, kopytnik pospolity, kruszyna pospolita oraz kalina koralowa. Ponadto występują tu skrzyp leśny, paprocie oraz trzmielina pospolita.

W terenie obserwuje się także dwa gatunki grzybów objętych ochroną do początku XXI wieku: wachlarzowiec olbrzymi i sromotnik bezwstydny. Fauna okolicy obejmuje kilka gatunków płazów bezogonowych, takich jak żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba trawna oraz ropucha szara. W lasach gniazdują ptaki śpiewające, jak modliszki, bogatki, piecuszki i łozówki. Spotkać możemy również inne gatunki ptaków, takie jak kowaliki, strzyżyki, rudziki, drozdy śpiewaki i kosy. W Zarzeczu zasiedlają także ssaki, przede wszystkim gryzonie oraz większe gatunki jak jelenie czy dziki. Mamy tu do czynienia z jeżami, ryjówkami aksamitnymi, zającami szarakami, wiewiórkami i łasicami.

Na jednym ze słupów energetycznych przy ulicy gen. St. Grota-Roweckiego 7 można dostrzec gniazdo bociana białego, co jest rzadkością w całych Katowicach. Dolina Mlecznej przedstawia się jako najważniejszy korytarz ekologiczny w Katowicach, spajając różne kompleksy leśne. Wzdłuż Mlecznej oraz jej dopływów spotkać można zarośla olchowo-wierzbowe oraz płaty wilgotnych i świeżych łąk. Niestety, w Zarzeczu brakuje parków oraz większych terenów zieleni urządzonej.

Nazwa

Nazwa dzielnicy Zarzecze jest bezpośrednio związana z jej lokalizacją, wskazując na teren zlokalizowany za rzeką. Dodatkowo, nazwa ta odzwierciedla również obecność licznych wód oraz gruntów o charakterze podmokłym, które były typowe dla tego obszaru.

Początkowo, w różnych źródłach pisanych Zarzecze pojawiało się pod różnymi nazwami, takimi jak m.in. Zarzetzy-Uniczowy, Zarzycze oraz Zarzycie. Z dokumentu, który dotyczy sprzedaży dóbr pszczyńskich, wystawionego przez Kazimierza II cieszyńskiego w języku czeskim w Frysztacie, odnotowano, że wieś 21 lutego 1517 roku była wymieniana jako Zarzeczie.

W kontekście językowym, w niemieckich dokumentach nazwa Zarzecza występuje w formach Zarzetsche oraz Zarzytsche.

Historia

Pierwotnie obszar Zarzecza, Podlesia oraz Piotrowice stanowiły jedną wieś, znaną jako Uniczowy, która uległa podziałowi w XV wieku. Najmniejsza z tych jednostek, tj. Zarzecze, odłączyła się jako samodzielna wieś w XVI wieku. Pierwsze wzmianki na temat Zarzecza pochodzą z urbarza z 1536 roku, gdzie miejscowość ta została zapisana jako Zarzetzy-Uniczowy. Kolejne zmiany nazw to Zarzecie w 1547 roku oraz Zarzecze w 1586 roku. Zgodnie z informacjami z urbarza, w tym okresie w Zarzeczu funkcjonowały cztery gospodarstwa siodłacze oraz dwa gospodarstwa wolnych sołtysów. W 1580 roku jeden z siodłaków, Wawrzyn Wielek, zdobył status wolnego sołtysa, który utrzymywał się aż do uwłaszczenia chłopów w XIX wieku.

Początkowa zabudowa wioski powstała wzdłuż drogi łączącej Podlesie z Mikołowem oraz Zarzecze ze Śmiłowicami. Niestety, podczas wojny trzydziestoletniej region księstwa pszczyńskiego doznał znacznego upadku. W wyniku działań wojennych wielu mężczyzn zginęło, a niektórzy zostali porwani. Po tych traumatycznych wydarzeniach nastąpił wzrost liczby drobnych gospodarstw chałupniczych. Od połowy XVII wieku wystąpił także znaczący wzrost demograficzny. W 1629 roku współczynniki chałupników w Zarzeczu wynosiły 7, w 1780 roku już 17, a w roku 1818 ich liczba wzrosła do 37.

Na początku XVII wieku w Zarzeczu mieszkał pastor protestancki Jakub Matyński, gospodarz młyna oraz kilku stawów. Potwierdzeniem jego działalności są zapisy z wizytacji z 1665 roku, w których wspomniano o młynie należącym do plebana z Mikołowa. W 1780 roku na terenie Zarzecza mieszkało już 78 osób, w tym 3 wolnych sołtysów, 4 siodłaków oraz 17 chałupników. Mieszkańcy zaczęli rozwijać nowe branże, takie jak hodowla ryb, bartnictwo oraz uprawa zbóż i ziemniaków. Istotnym faktem jest również założenie w 1774 roku kopalni węgla kamiennego „Friedrichshoffnung” na granicy Zarzecza i Mikołowa, co przyczyniło się do wzrostu liczby mieszkańców; w 1861 roku wynosiła ona 763 osoby, jednak niedługo później nastąpił spadek liczby ludności. Epidemie oraz nieurodzaje wywarły negatywny wpływ na rozwój wioski pod koniec XIX wieku.

W połowie XIX wieku pomiędzy Zarzeczem, Podlesiem a Mikołowem powstały dwa przysiółki, które rozdzielał potok Kaskadnik. Nazwano je Kopanina-Zarzecze oraz Kopanina-Podlesie. Zamieszkujący Kopaninę-Zarzecze zachowali typowo rolniczy charakter działalności. W czerwcu 1869 roku otworzono w Zarzeczu szkołę, której pierwszym nauczycielem był Heinrich Willimski.

W okresie powstań śląskich, od 1919 do 1921 roku, mieszkańcy Zarzecza wzięli aktywny udział w walkach. Wielu z nich walczyło w oddziałach pszczyńskiego pułku. W czasie plebiscytu z 20 marca 1921 roku, na 369 osób uprawnionych, aż 336 zagłosowało za przyłączeniem do Polski, a 31 za włączeniem do Niemiec. W nocy z 2 na 3 maja tego samego roku grupa powstańców z Podlesia oraz Zarzecza zebrała się na placu w Tychach, skąd zostali przetransportowani do Szopienic wykonując specjalne zadania dla sztabu Wojciecha Korfantego. Po tygodniu zmagań powstańcy udali się w okolice Ujazdu, gdzie opanowali stację kolejową w pobliżu Centawy, aby następnie walczyć pod Górą Św. Anny.

Za dnia 29 czerwca 1922 roku, przez Zarzecze przeszły jednostki 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty Wojska Polskiego, dowodzone przez gen. Kazimierza Horoszkiewicza. Mieszkańcy uczcili ich przejście, wystawiając bramę powitalną. W latach 1920–1924 w Mikołowie działała kopalnia węgla kamiennego „Barbara”, w której również pracowali mieszkańcy Zarzecza. Podczas niemieckiej okupacji w II wojnie światowej, 17 września 1939 roku, w Zarzeczu rozstrzelano 37 osób, w tym nauczyciela miejscowej szkoły, Piotra Jakóbczyka. W kwietniu 1940 roku gminę Zarzecze połączono z gminą Podlesie.

W czasach PRL-u Zarzecze doświadczyło stagnacji, ale mimo tego populacja wioski ciągle rosła. W 1973 roku Zarzecze włączono do gminy Kostuchna, a później, 27 maja 1975 roku, do Katowic, co uczyniło je częścią miasta. 13 stycznia 1985 roku w Zarzeczu erygowano parafię pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, a świątynię wzniesiono w latach 1984–1985.

Po roku 1989, w dniach 16 września 1991 roku, katowicka Rada Miejska wprowadziła uchwałę, według której 1 stycznia 1992 roku Katowice zostały podzielone na 22 jednostki samorządowe. Jedną z nich stało się „Zarzecze”. Po transformacji w południowych dzielnicach Katowic, w tym Zarzeczu, zauważalny był trend powstawania nowych budynków mieszkalnych oraz stałej tendencji wzrostu liczby mieszkańców.

Demografia

Demografia Zarzecza to temat, który zyskał na znaczeniu w kontekście badań nad rozwojem tej dzielnicy Katowic. Najstarsze dostępne informacje na ten temat pochodzą z XVI wieku. Zgodnie z urbarzem pszczyńskim z 1536 roku, w Zarzeczu zamieszkiwało 4 kmieci oraz kuźnik Wojciech Nyka. Z kolei w 1593 roku odnotowano identyczną liczbę kmieci, a także sołtysa Mateusza Prenszela oraz dwóch zagrodników będących jego poddanymi. Ten okres był czasem względnej stabilności w wsiach leżących na ziemiach pszczyńskich, które znajdują się na terenie współczesnych Katowic.

W czasie wojny trzydziestoletniej wielu mężczyzn zginęło tragicznie, a ich synowie byli często porwani. W 1640 roku na obszarze tym mieszkało 4 kmieci, a także 6 zagrodników, sołtys Urban Witek oraz kołodziej Jakub Kołodziej. Po zniszczeniach związanych z toczącą się wojną, demografia tych ziem zaczęła się odbudowywać od połowy XVII wieku. W 1780 roku w Zarzeczu mieszkali już łącznie 78 mieszkańców w tym 3 wolnych sołtysów, 4 siodłaków oraz 17 chałupników.

Po roku 1848, populacja zaczęła dynamicznie wzrastać, głównie dzięki obecności kopalni „Friedrichshoffnung”, która rozpoczęła działalność w 1774 roku na granicy z Mikołowem. Według badań przeprowadzonych przez Lecha Szarańca w 1848 roku, w Zarzeczu zamieszkiwało około 300 osób, a w 1861 roku liczba ta wzrosła do 763. W tym okresie znalazły się wśród mieszkańców takie zawody jak: dwaj szewcy, kowal, rzeźnik, krawiec, kołodziej oraz karczmarz. Nieco inne dane podaje Stefan Gierlotka, który wskazuje, że w 1840 roku w Zarzeczu mieszkało 281 osób, a w 1861 roku ta liczba wynosiła 300.

Jednakże, nieurodzaje oraz epidemie w końcu XIX wieku wpłynęły na spadek liczby mieszkańców Zarzecza. W 1885 roku osadę zamieszkiwało 597 osób, a do 1905 roku liczba ta spadła do 582. W 1919 roku, w dobie po pierwszej wojnie światowej, w Zarzeczu mieszkało już 615 osób, a w latach międzywojennych obserwowano dalszy wzrost populacji, osiągając 839 mieszkańców w 1934 roku. Po zakończeniu II wojny światowej w 1970 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1 270, z kolei w 1980 roku wyniosła 1 444.

Dane z 1988 roku wskazują, że wówczas w Zarzeczu mieszkało 1 395 osób, z największymi grupami w przedziale wiekowym 30-44 oraz 0-14 lat, a najmniej ludzi w przedziale 60 lat i więcej. Początek XXI wieku przyniósł Zarzeczu rozwój, związany z procesem suburbanizacji, a liczba mieszkańców zaczęła rosnąć. W 1997 roku gęstość zaludnienia wynosiła 282 osoby na km², w 2007 roku osiągnęła 373 osoby na km², natomiast w 2011 roku wzrosła do 434 osób na km². Z danych wynika, że na koniec 2005 roku w Zarzeczu mieszkało 1 752 mieszkańców, a pod koniec 2013 roku liczba ta wynosiła 2 334, w tym 417 osób w wieku do 14 lat oraz 117 osób powyżej 75 lat. W tym okresie, Zarzecze było jedną z trzech dzielnic Katowic, obok Kostuchny oraz Podlesia, w których zaobserwowano wzrost liczby ludności.

Na koniec 2007 roku Zarzecze miało 1 902 mieszkańców, co stanowiło 0,6% całej populacji miasta. W tym czasie, dzielnica ta była najmniej zaludnioną w Katowicach, a gęstość zaludnienia wyniosła 633 osoby/km², co było wartością niższą niż średnia dla całego miasta wynosząca 1 916 osób/km². Dodatkowo, była to druga po Murckach najmniej zaludniona dzielnica miasta. Dominowały grupy wiekowe 45-59, 30-44 oraz 15-29 lat, podczas gdy najmniej reprezentowane były osoby w przedziale 0-14 oraz powyżej 65 lat życia.

W 2011 roku przeprowadzono badania sondażowe wśród 18 mieszkańców dzielnicy, które wykazały, że 22,2% osób zadeklarowało narodowość polską, 33,3% narodowość śląską, a 44,4% uznawało siebie za przedstawicieli obu narodowości, co stanowiło najwyższy udział wśród wszystkich dzielnic Katowic.

W celu zobrazowania trendów demograficznych w Zarzeczu, prezentowany jest poniżej rozwój liczby ludności w poszczególnych latach:

Okres/ liczba osób	przedprodukcyjny (0–18 lat)	produkcyjny (18–60/65 lat)	poprodukcyjny (powyżej 60/65 lat)	Łącznie
Ogółem	559	1542	370	2471
kobiety	269	750	254	1273
mężczyźni	290	792	116	1198
Wskaźnik feminizacji	93	95	219	106

Polityka i administracja

Dzielnica nr 20, znana jako Zarzecze, jest jedną z 22 dzielnic stolicy Górnego Śląska, Katowic. Powołana do życia na mocy uchwały Rady Miejskiej w Katowicach, stała się jednostką samorządową 1 stycznia 1992 roku. Potwierdzeniem jej statusu jest Uchwała nr XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic z dnia 29 września 1997 roku, która określa Zarzecze jako statutową dzielnicę w zespole dzielnic południowych. Ostatnie zmiany w statucie miały miejsce 25 listopada 2021 roku na mocy Uchwały Nr XLI/910/21 Rady Miasta Katowice.

Zgodnie z zapisami statutu, Zarzecze zarządzane jest przez dwa organy: Radę Dzielnicy oraz Zarząd Dzielnicy. Rada Dzielnicy składa się z 15 radnych, którzy są wybierani na kadencję pięcioletnią. Do jej głównych zadań należy m.in. reprezentowanie mieszkańców w sprawach dotyczących dzielnicy, organizowanie imprez kulturalnych oraz opiniowanie lokalnych inicjatyw. Zarząd Dzielnicy pełni funkcję organu wykonawczego, a jego przewodniczący reprezentuje dzielnicę na zewnątrz.

W Zarzeczu znajduje się zarówno Rada, jak i Zarząd Dzielnicy nr 20, a ich siedziba usytuowana jest w Filii Zarzecze Miejskiego Domu Kultury „Południe” w Katowicach przy ulicy P. Stellera 4. Na koniec 2022 roku Przewodniczącą Rady Dzielnicy była Katarzyna Tomala-Masny, natomiast Sylwia Bernacka pełniła funkcję Przewodniczącej Zarządu Dzielnicy. W latach 2014–2018 przedstawiciele tych organów uczestniczyli w licznych spotkaniach z władzami miasta oraz w wydarzeniach kulturalnych.

Historycznie, tereny dzielnicy datują się na koniec XII lub początek XIII wieku, kiedy to prawdopodobnie były częścią kasztelanii mikołowskiej. Z biegiem czasu, w XIII wieku, dominującą rolę zaczęła odgrywać Pszczyna. W 1337 roku obszar ten przeszedł pod panowanie Mikołaja II z dynastii Przemyślidów opawskich, a w 1375 roku Jan, syn Mikołaja II, oddał władzę księciu opolskiemu Władysławowi II. Następnie tereny te zmieniały właścicieli.

Na początku XVI stulecia, obszar pszczyński zyskał zainteresowanie ze strony ródów mieszczańskich z Krakowa – Turzonów oraz Salomonów ze względu na bogactwo naturalne związane z rudami żelaza. W 1517 roku Aleksy Thurzon nabył ten teren od Wacława II, a Zarzecze stało się jedną z wieś komornych, która miała wielu właścicieli. W 1548 roku Jan Turzon sprzedał ziemię pszczyńską biskupowi wrocławskiemu Baltazarowi Promnitzowi, czym rozpoczęła się długotrwała dominacja rodu Promnitzów nad tym terenem.

Po 1742 roku, kiedy to teren Zarzecza znalazł się w granicach państwa pruskiego, utworzono powiaty na Górnym Śląsku. Zarzecze weszło w skład powiatu pszczyńskiego, gdzie w 1874 roku powstały okręgi urzędowe. Okręg urzędowy Podlesie obejmował również gminę Kamionka, a sam naczelnik urzędował w Podlesiu.

W 1922 roku Zarzecze zostało przyłączone do Polski i po utworzeniu autonomicznego województwa śląskiego przystąpiono do likwidacji obszarów dworskich, co zafunkcjonowało 30 września 1924 roku. Ponownie zlikwidowano obszar dworski Zarzecze, włączając go do gminy gminy Zarzecze. W 1936 roku Jan Henryk XV Hochberg spotkał się z wojewodą Michałem Grażyńskim, by uregulować stosunki z państwem polskim. Po wojnie, w 1945 roku, władze polskie przywróciły status sprzed 1939 roku, a przekształconą gminę Podlesie utworzono 1 grudnia 1945 roku, w skład której weszły gromady Podlesie i Zarzecze.

Godło napieczętne

Najstarsze pieczęcie Zarzecza, Podlesia oraz Piotrowic, pochodzą z 1723 roku i są dokumentowane w Katastrze Karolińskim. Kolejne pieczęcie sięgają przełomu XVIII i XIX wieku. Godła te zniknęły z użytku około 1866 roku, kiedy to ich tłoki zaczęły się zużywać. Zgodnie z tradycją, symbolika godła pozostała niezmieniona mimo zmiany przynależności politycznej w 1922 roku. Wybuch II wojny światowej zakończył używanie godła, a niemieckie władze okupacyjne wprowadziły swoje własne wzorce

Godło Zarzecza ukazuje cztery domy z spadzistymi dachami oraz płynącą przed nimi rzekę. Symbol ten jest obecnie używany przez Radę Dzielnicy nr 20 Zarzecze i widnieje na elewacji remizy OSP Katowice-Zarzecze.

Gospodarka

Zarzecze to dzielnica, która pełni głównie funkcję osiedlową, wzbogaconą o podstawowe usługi, co jest istotne dla lokalnych mieszkańców. Na terenie tej okolicy funkcjonuje kilka placówek handlowo-usługowych, które zapewniają dostęp do niezbędnych usług. Lokalne centrum usługowo-handlowe koncentruje się w rejonie ulicy gen. St. Grota-Roweckiego, rozciągając się od ulicy Kanałowej do ulicy P. Stellera. Dodatkowo, w Zarzeczu znajdują się różnorodne punkty usługowe z branży beauty, motoryzacyjnej oraz budowlanej.

Warto zauważyć, że Zarzecze także pełni rolę ośrodka działalności rolniczej. Na początku XXI wieku ponad 26% powierzchni tej dzielnicy zajmowały tereny uprawne. W kontekście całych Katowic, rolnictwo ma największe znaczenie głównie w południowej części Podlesia i w Zarzeczu.

Na koniec 2013 roku, w systemie REGON, zarejestrowano tam 345 podmiotów gospodarczych, co stanowiło 0,8% wszystkich firm w Katowicach. Z tej liczby, przeważały mikrofirmy, których było aż 330. Z kolei liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotne w Zarzeczu na dzień 31 grudnia 2013 roku wynosiła 50, co stanowiło 2,1% mieszkańców dzielnicy.

Patrząc na historię, do końca XVIII wieku głównym źródłem utrzymania mieszkańców tej okolicy była gospodarka rolna oraz leśnictwo. Tereny te charakteryzowały się niską wydajnością gleb, toteż uprawiano głównie zbóż, takich jak żyto, owies czy jęczmień. We wsiach na południu Katowic, w tym w Zarzeczu, istotną rolę odgrywała również gospodarka leśna, dzięki obecności rozległych lasów, które umożliwiały produkcję węgla drzewnego oraz pozyskiwanie drewna, smoły i dziegciu, a także prowadzenie pasiek.

Pod koniec XVIII wieku doświadczono intensywnej industrializacji, związanej z rozwojem górnictwa węgla kamiennego. Prawdziwy rozkwit przemysłu przypisuje się latom 30. XIX wieku, gdy uwłaszczenie chłopów pozwoliło im na większą mobilność, co sprzyjało ich zatrudnieniu w przemyśle. W 1840 roku w południowych dzielnicach Katowic rolnicy stanowili około 85% społeczeństwa, a wśród nich większość prowadziła niewielkie gospodarstwa, co zmuszało ich do poszukiwania dodatkowych źródeł dochodu. W Zarzeczu przemysł nie rozwinął się znacząco, a nieliczni mieszkańcy znajdowali zatrudnienie w pobliskich kopalniach.

Dzięki dynamicznemu procesowi urbanizacji, związanej z budownictwem mieszkalnym, profil funkcjonalny Zarzecza uległ zmianie na przełomie XX i XXI wieku, przechodząc z rolniczo-mieszkaniowego w stronę dominacji mieszkań, z zachowaniem podstawowych usług.

Infrastruktura techniczna

„Zarzecze jest obszarem, który posiada odpowiednią infrastrukturę techniczną, w tym zaopatrzenie w wodę bieżącą, które odbywa się za pomocą zbiorników sieciowych Mikołów i Murcki. Te zbiorniki są zasilane z kilku stacji uzdatniania wody, takich jak Dziećkowice, Goczałkowice-Zdrój oraz Kobiernice. Woda jest następnie pompowana do wspólnego systemu Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów, a stamtąd, poprzez sieć magistral wodociągowych oraz sieć rozdzielczą Katowickich Wodociągów, dostarczana jest do Zarzecza.

Siec wodociągowa przebiega wzdłuż głównych ulic dzielnicy. Warto zauważyć, że południowe tereny Katowic były ostatnimi, które uzyskały dostęp do sieci wodociągowej, miało to miejsce jeszcze przed formalnym przyłączeniem ich do granic miasta.

W 1975 roku, Miejski Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Mikołowie przekazało katowickiej spółce wodociągowej sieć zlokalizowaną w Podlesiu, Kostuchnie, Zarzeczu oraz Murckach.

W przypadku kanalizacji sanitarnej i ogólnospławnej, odpowiedzialność za ich eksploatację leży w rękach Oddziału Eksploatacji Sieci Kanalizacyjnej – Południe, który jest częścią Katowickich Wodociągów. Z kolei za kanalizację deszczową odpowiada Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach. Południowe dzielnice, w tym Zarzecze, są połączone z Oczyszczalnią Ścieków Podlesie, skąd oczyszczone ścieki odpływają do Mlecznej.

Warto dodać, że sieć kanalizacyjna w Zarzeczu została zbudowana po II wojnie światowej, a w latach 2004–2012 nastąpiło znaczące skanalizowanie wielu obszarów niskiej zabudowy w tej dzielnicy. Około 2012 roku, połowa domów w Zarzeczu była podłączona do kanalizacji sanitarnej, jednak kanalizacja deszczowa była wówczas praktycznie nieobecna.

W zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną, dzielnica korzysta z sieci wysokich napięć 110 kV, która jest połączona z pobliskimi elektrowniami. Przez Zarzecze przebiega również sieć 220 kV, łącząca Łagisz z Byczyną oraz Halembą; Kopanina – Katowice, co sprawia, że infrastruktura energetyczna w tej dzielnicy jest dobrze rozwinięta i zarządzana przez Polskie Sieci Elektroenergetyczne.

Podsumowując, Zarzecze według stanu z 2014 roku, pozostaje poza zasięgiem systemów ciepłowniczych funkcjonujących w Katowicach.

Transport

Transport drogowy

Zarzecze nie ma dostępu do dróg o klasie krajowej ani wojewódzkiej. Jednak na granicy z Piotrowicami-Ochojcem znajduje się fragment ulicy T. Kościuszki, która jest częścią drogi krajowej nr 81. W obrębie dzielnicy można wyróżnić istotne ulice, które pełnią kluczową rolę w komunikacji wewnętrznej:

• Ulica generała Stefana Grota-Roweckiego – jest to główny ciąg komunikacyjny Zarzecza, rozciągający się równoleżnikowo przez serce dzielnicy, a następnie dalej na zachód do Mikołowa; klasyfikowana jako droga powiatowa (Z),
• Ulica Uniczowska – ta ulica łączy Zarzecze z Podlesiem, mając długość około 1,5 km; w Zarzeczu kończy się na skrzyżowaniu ulic Słonecznikowej oraz gen. St. Grota-Roweckiego, skąd kieruje się na południe do torów kolejowych; również klasyfikowana jako droga powiatowa (Z),
• Ciąg ulic: Kamieńska – Sandacza – Pstrągowa – te lokalne ulice łączą centrum Zarzecza z ulicą T. Kościuszki w Piotrowicach-Ochojcu; przechodzą przez Kopaniny Prawych, krzyżując się z innymi lokalnymi drogami; klasyfikowane są jako drogi powiatowe, gdzie Kamieńska i Sandacza są drogami lokalnymi (L), a Pstrągowa droga zbiorczą (Z).

Dzięki ciągowi ulic T. Kościuszki oraz gen. St. Grota-Roweckiego Zarzecze ma bezpośrednie połączenie z centrum Katowic. Wzrost liczby mieszkańców dzielnic południowych wpływa na wydłużenie czasu dojazdu do centralnej części miasta. W 2008 roku, jeśli chodzi o transport indywidualny, trzy najbardziej obciążone ulice to: Uniczowska, Słonecznikowa oraz ciąg ulic: Kamieńska – Sandacza – Pstrągowa. W obrębie dzielnicy funkcjonują również wąskie uliczki, które nie zawsze mają utwardzoną nawierzchnię.

Transport kolejowy

Wzdłuż wschodniej granicy Zarzecza z Kostuchną i Podlesiem przebiega linia kolejowa nr 139 Katowice – Katowice Podlesie – Zwardoń. Jest to magistralna linia znaczenia państwowego, pod napięciem, z dwoma torami, obsługująca zarówno ruch pasażerski, jak i towarowy. Przy ulicy Uniczowskiej znajduje się przystanek osobowy Katowice Podlesie, który ma dwa perony jednokrawędziowe oraz wiaty na siedzenia. W okresie od 11 grudnia 2022 do 11 marca 2023 roku zatrzymywały się tam jedynie pociągi Kolei Śląskich, a główne połączenia obejmowały stacje: Częstochowa, Dąbrowa Górnicza Ząbkowice, Katowice, Tychy Lodowisko, Zwardoń oraz Żywiec.

Linia ta została zbudowana w ramach rozwoju sieci kolejowej na obszarze dawnej Prus. Oddano ją do użytku 2 listopada 1912 roku, co znacznie skróciło czas dojazdu z Katowic do Pszczyny. Przystanek Podlesie (późniejszy Katowice Podlesie) otwarto w 1927 roku. W czasie II wojny światowej wybudowano drugi tor na trasie Katowice Ligota – Tychy, a wycofujące się wojska niemieckie w 1945 roku zniszczyły budynek dworca na przystanku Podlesie. Z kolei 4 marca 1961 roku odbyła się elektryfikacja linii Katowice Ligota – Tychy.

Transport rowerowy

Rozwój infrastruktury rowerowej w Zarzeczu jest ograniczony. Na koniec 2022 roku wyznaczone trasy dla rowerów istnieją jedynie przy ulicach: Wspólnej (gdzie po zachodniej stronie znajduje się droga dla rowerów z nawierzchnią asfaltową) oraz Kryształowej (chodnik z dopuszczonym ruchem rowerowym po zachodniej stronie). W tej dzielnicy brakuje szlaków rowerowych, które byłyby częścią projektu „Rowerem po Śląsku”. Niemniej jednak w Zarzeczu funkcjonuje część miejskiej sieci wypożyczalni rowerów – Metrorower, który zastąpił system City by bike, będący największym tego typu projektem w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, następstem działań firmy Nextbike. Na koniec 2022 roku w Zarzeczu działały dwie stacje City by bike: Grota Roweckiego – Stellera oraz Uniczowska PKP.

Miejski transport zbiorowy

Organizacji miejskiego transportu zbiorowego w Zarzeczu podjęło się Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM), który rozpoczął działalność 1 stycznia 2019 roku. Transport w obrębie dzielnicy zrealizowany jest głównie przez połączenia autobusowe, których kluczowym operatorem jest PKM Katowice. W końcu 2022 roku w Zarzeczu znajdowało się 12 przystanków, w tym: Podlesie Dworzec PKP, Zarzecze Azalii, Zarzecze Jesiotra, Zarzecze Kościół, Zarzecze Osiedle Grota [nż], Zarzecze Owsiana, Zarzecze Owsiana Pętla, Zarzecze Pstrągowa, Zarzecze Szarotek, Zarzecze Szarotek Boisko, Zarzecze Wędkarska oraz Zarzecze Węgorzy. Z przystanku Zarzecze Kościół odjeżdżały autobusy trzech linii (w tym nocna), łącząc tę część z sąsiednimi dzielnicami i Śródmieściem Katowic, Ligotą-Panewnikami, Brynowem, Giszowcem, Janowem-Nikiszowcem oraz Szopienicami-Burowcem z Mikołowem.

Architektura i urbanistyka

W dzielnicy Zarzecze charakterystyczną cechą zabudowy są domy jednorodzinne, które występują zarówno w formie szeregowej, jak i bliźniaczej. Na szczególną uwagę zasługują obszary przy ulicach gen. St. Grota-Roweckiego, Kopaniny Lewe oraz T. Fijewskiego. Przestrzenie otwarte między ulicami gen. St. Grota-Roweckiego, Kamieńskiej, Sandacza i Leszczy, jak również na południe od tej pierwszej ulicy, są również istotnym elementem krajobrazu. Centrum Zarzecza jest słabo wykształcone i umiejscowione w rejonie kościoła Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, remizy Ochotniczej Straży Pożarnej Katowice-Zarzecze oraz Filii „Zarzecze” Miejskiego Domu Kultury „Południe” w Katowicach.

Historię zabudowy Zarzecza można prześledzić wzdłuż drogi, która prowadziła z Podlesia do Mikołowa (dzisiejsza ulica gen. St. Grota-Roweckiego) oraz z Zarzecza do Śmiłowic, obejmując ulice Szarotek, Kanałową oraz Kamieńską, a także teren w pobliżu stawu, w okolicach Mlecznej. Na przestrzeni lat główną zabudowę rozwijała się wzdłuż tej głównej ulicy, a osadnictwo w XVIII i XIX wieku miało charakter zorganizowany.

W XVIII wieku, na obszarze dzisiejszych Katowic, domy wznoszone były głównie w technice drewnianej, w postaci zrębowych chat i budynków gospodarczych. Z biegiem czasu, po wprowadzeniu administracyjnego zakazu budowy z drewna w połowie XIX wieku, rozpoczęła się era zabudowy murowanej. Najczęściej wykorzystywano do tego cegłę. Budynki w wiejskich miejscowościach Ochojca, Piotrowic, Podlesie, Kostuchny oraz Zarzecza na początku XX wieku i w okresie międzywojennym miały ograniczoną liczbę pomieszczeń, zazwyczaj składały się z sieni, kuchni i jednej lub dwóch izb.

Wśród najstarszych budynków powstałych przed XX wiekiem znajdują się obiekty z różnych części dzielnicy, takie jak te przy ulicach: Kamieńskiej 21, Kanałowej 10 i 12, gen. St. Grota-Roweckiego 9d i 31 oraz P. Stellera 6 i 52. Natomiast zabudowa z lat 1900–1922 koncentruje się głównie w centralnych rejonach Zarzecza, w okolicy ulic gen. St. Grota-Roweckiego, Kamieńskiej i Kanałowej.

W okresie od 1922 do 1945 roku następowało zwiększenie osadnictwa wiejskiego w obrębie istniejących wsi, co prowadziło do rozprzestrzenienia zabudowy pomiędzy Piotrowicami, Zarzeczem, Podlesiem a Kostuchną. Z kolei lata 1945–1989 oraz kolejne przyniosły dalszy rozwój zabudowy między tymi dzielnicami. Dogęszczanie zabudowy w Zarzeczu miało miejsce wzdłuż kluczowych ulic, takich jak gen. St. Grota-Roweckiego, Kamieńskiej, Szarotek, Sandacza, P. Stellera i Leszczy.

W 1984 roku przy ulicy gen. St. Grota-Roweckiego wzniesiono kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, zaprojektowany przez Michała Kuczmińskiego, którego bryła architektoniczna przypomina dom mieszkalny, natomiast jego wnętrze zostało udekorowane przez Zygmunta Brachmańskiego. Po 1989 roku w rozwijających się dzielnicach Katowic zauważalny stał się trend budowy nowej zabudowy, skoncentrowany na domach jednorodzinnych, szeregowych oraz osiedlach mieszanych. W Katowicach powstało wiele deweloperskich projektów tworzących nowe przestrzenie mieszkalne, które spójnie korespondują z dotychczasową architekturą.

Zabytki i obiekty historyczne

W obrębie Zarzecza można znaleźć wiele cennych obiektów historycznych i zabytków, które są objęte ochroną konserwatorską. W skład tych obiektów wchodzą:

• zespół dawnego folwarku z drugiej/trzeciej ćwierci XIX wieku (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 9),
• dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 10); wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku,
• dom mieszkalny (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 12); wzniesiony w 1903 roku,
• zagroda, obejmująca dom mieszkalno-gospodarczy i stodołę (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 20); wzniesiona w trzeciej ćwierćwieczy XIX wieku,
• krzyż przydrożny (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 22, obok kościoła); wzniesiony pod koniec XIX wieku,
• dom mieszkalny (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 46); wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku,
• zagroda, obejmująca dom mieszkalno-gospodarczy i stodołę (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 48); wzniesiona na przełomie XIX i XX wieku,
• zagroda, obejmująca dom mieszkalno-gospodarczy i stodołę (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 51); wzniesiona na przełomie XIX i XX wieku,
• dom murowany z gospodą (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 61); pochodzący z początku XX wieku,
• zagroda, obejmująca dom mieszkalny i budynki gospodarcze (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 78a); wzniesiona na przełomie XIX i XX wieku,
• budynek szkoły (ul. P. Stellera 4); pochodzący z trzeciej ćwierci XIX wieku, przebudowany w latach 30. XX wieku,
• dom mieszkalny w ogrodzie (ul. P. Stellera 6); wzniesiony na początku XX wieku,
• chałupa wiejska (ul. Kamieńska 1); wzniesiona w trzeciej ćwierćwieczy XIX wieku,
• dom mieszkalny (ul. Kamieńska 3); wzniesiony w czwartej ćwierćwieczy XIX wieku,
• dom mieszkalny (ul. Kamieńska 4a); wzniesiony w czwartej ćwierćwieczy XIX wieku,
• dom mieszkalny (ul. Kanałowa 1); wzniesiony w 1912 roku,
• dom w ogrodzie (ul. Kanałowa 18); wzniesiony na początku XX wieku,
• dom w ogrodzie (ul. Kanałowa 36); wzniesiony w latach 20. XX wieku,
• zagroda, obejmująca dom z zabudowaniami gospodarczymi (ul. Kopaniny Lewe 4); wzniesiona w trzeciej i czwartej ćwierćwieczy XIX wieku.

Na terenie Zarzecza znajdują się również strefy ochrony konserwatorskiej oraz obszary postulowane do ochrony, w tym zespół dawnego folwarku i zabudowy wiejskiej z otaczającą zielenią.

Pomniki i miejsca pamięci

W Zarzeczu można również zobaczyć liczne miejsca pamięci oraz pomniki, które świadczą o historii tej dzielnicy:

• krzyż przydrożny z figurą Matki Bożej Bolesnej (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 20) z XIX wieku,
• mogiła wojenna nieznanego żołnierza niemieckiego (ul. T. Kościuszki; las od strony Zarzecza),
• tablica upamiętniająca Piotra Jakóbczyka, który zginął w kampanii wrześniowej w 1939 roku (ul. Stellera 4; Fila Miejskiego Domu Kultury „Południe” w Katowicach).

Zagospodarowanie przestrzenne

Dzielnica Zarzecze jest zdominowana przez tereny zabudowy mieszkalnej jednorodzinnej oraz szeregowej, przy czym w skali całego miasta cechuje się istotnym udziałem gruntów rolnych. W 2007 roku ten udział wynosił ponad 26%. Niewielkiego rozwoju doczekały się tereny komunikacyjne, głównie drogi. Powierzchnia zabudowy w stosunku do powierzchni całej dzielnicy wyniosła 15%, a wskaźnik intensywności zabudowy netto osiągnął wartość 0,23, co czyni Zarzecze jedną z dzielnic Katowic z najmniejszą liczbą kondygnacji, wynoszącą średnio 1,53.

W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Katowic, dzielnica Zarzecze została ujęta jako jednostka urbanistyczna, obejmująca teren o powierzchni 494,72 ha. W 2008 roku w obrębie jednostki dominowały tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej (77,03 ha), a także wolne tereny budowlane (77,99 ha), tereny rolne (129,82 ha), tereny zieleni nieurządzonej (73,67 ha) oraz lasy (113,36 ha). Natomiast tereny produkcyjno-usługowe (2,68 ha) oraz tereny zieleni urządzonej i wód były praktycznie nieznaczne. Wtedy też nie istniały tereny zabudowy wielorodzinnej ani technologicznej, ani nieużytki.

W lipcu 2009 roku tylko 27,92% powierzchni jednostki urbanistycznej Zarzecze było objętych miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego.

Oświata

Na koniec 2022 roku w Zarzeczu, w obrębie placówek oświatowych, nie funkcjonują żadne instytucje. Najbliższe jednostki tego typu można znaleźć w sąsiednich dzielnicach Katowic, takich jak Podlesie oraz Kostuchna, a także w Mikołowie.

Historia edukacji w tej okolicy sięga XVIII wieku, kiedy to w wyniku reformy szkolnictwa wprowadzanej w 1765 roku, do szkoły w Mikołowie przydzielono również wsie, w tym Piotrowice, Zarzecze oraz Podlesie. Można zatem stwierdzić, że początki nauczania w Zarzeczu sięgają czerwca 1869 roku. W tym okresie otwarto szkołę, której budowa została sfinansowana przez gminę Zarzecze oraz Kamionkę.

Pierwszym nauczycielem w nowo otwartej szkole był Heinrich Willimski, a liczba uczniów wynosiła wówczas 160, z czego 54 dzieci pochodziło z Kamionki. W 1879 roku szkoła zyskała dodatkowe piętro, co było znaczącą modernizacją zaplecza edukacyjnego. Po plebiscycie w 1921 roku, z mocy zmieniających się warunków politycznych, rozpoczęto nauczanie w języku polskim.

Okres II wojny światowej przyniósł znaczące zmiany w szkolnictwie. Z dniem lutego 1940 roku wprowadzono nauczanie w języku niemieckim. Po zakończeniu wojny, pierwszy rok szkolny rozpoczęto w Podlesiu w dniu 19 marca 1945 roku, gdzie odbyła się msza święta dla dzieci zarówno z Podlesia, jak i z Zarzecza. Najważniejszą osobą w zarzeckiej szkole w tym okresie był Jan Zaczkowski, który pełnił funkcję kierownika, mając doświadczenie z okresu przedwojennego.

W wyniku przemian, w miejscu zlikwidowanej Szkoły Podstawowej przy ulicy P. Stellera 4, 16 stycznia 2003 roku rozpoczęła działalność Filia „Zarzecze” Młodzieżowego Domu Kultury Południe w Katowicach, która do dziś stanowi ważny punkt w życiu edukacyjnym społeczności lokalnej.

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

W Zarzeczu nie znajduje się komisariat Policji, jednak dzielnica ta korzysta z usług położonego w sąsiednich Piotrowicach-Ochojcu. Stacja ta mieści się przy ulicy Policyjnej 7 i jest częścią Komisariatu IV Policji w Katowicach. Analizując współczynnik przestępczości, można zauważyć, że w 2007 roku Zarzecze znalazło się w gronie jednych z bezpieczniejszych dzielnic Katowic, zajmując 19. miejsce na 22 miejscowości w mieście. W tym okresie wskaźnik przestępczości wynosił 1,61 przestępstw na 100 mieszkańców, co jest znacznie poniżej średniej dla całych Katowic, wynoszącej 3,08. Co ciekawe, wskaźnik ten wykazał spadek w porównaniu do 2004 roku, kiedy to wynosił 2,43 przestępstw na 100 mieszkańców.

W kolejnych latach sytuacja w Zarzeczu nadal wyglądała korzystnie. W 2013 roku odnotowano tam 40 przestępstw, co przekładało się na 1,7 tego typu incydentów na 100 mieszkańców dzielnicy. Interesujący jest również fakt, że w 2011 roku wszyscy mieszkańcy, którzy wzięli udział w badaniach, zgłosili, że czują się bezpiecznie w swoim otoczeniu.

Rok 2007 przyniósł także dwa wypadki komunikacyjne w Zarzeczu, co wskazuje na potrzeby w zakresie poprawy bezpieczeństwa na drogach. Z kolei na ulicy gen. St. Grota-Roweckiego 20 mieści się remiza Ochotniczej Straży Pożarnej Katowice-Zarzecze. Historycznie, ochotnicza straż pożarna w Zarzeczu powstała w 1914 roku, a jej początki sięgają już 1911 roku. Uroczyste poświęcenie nowych pomieszczeń OSP miało miejsce 6 lipca 1919 roku, zaś budowa nowej remizy, z inicjatywy Józefa Kempki, Pawła Bogackiego i Henryka Roja, rozpoczęła się 14 lipca 1965 roku. Z tego procesu narodziła się nowoczesna remiza, która została otwarta 3 grudnia 1967 roku.

Na koniec, w mijającym 2022 roku, w Zarzeczu funkcjonowała jedynie jedna placówka opieki zdrowotnej – prywatna klinika kosmetologiczna Dermoteka, mieszcząca się przy ulicy Szarotek 56. Oprócz tego działały tam dwa gabinety stomatologiczne oraz prywatne gabinety lekarskie. W zakresie podstawowej opieki zdrowotnej mieszkańcy muszą polegać na placówkach znajdujących się w sąsiednich dzielnicach oraz w Mikołowie. Dodatkowo, przy ulicy gen. St. Grota-Roweckiego 63, funkcjonuje przychodnia weterynaryjna, świadcząca usługi dla czworonożnych pacjentów Zarzecza.

Kultura

Działalność kulturalna w Zarzeczu koncentruje się w Filii nr 3 Miejskiego Domu Kultury „Południe” w Katowicach. Placówka ta, zlokalizowana przy ulicy P. Stellera 4, została uroczyście otwarta 16 stycznia 2003 roku, w miejscu zlikwidowanej Szkoły Podstawowej.

Filia ta oferuje różnorodne zajęcia kulturalne, skierowane do osób w różnych grupach wiekowych. W sezonie 2022/2023 organizowane były różnorodne zajęcia, takie jak rytmika dla dzieci, plastyka, rękodzieło, zajęcia artystyczne dla dorosłych, a także fitness oraz nauka języka angielskiego dla najmłodszych.

Warto również wspomnieć, że w okresie międzywojennym w Zarzeczu funkcjonowała biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych. W tym czasie działał również chór „Jedność”, który był prowadzony przez Stanisława Kempki, a dyrektorem był Władysław Sosna, nauczyciel z lokalnej szkoły.

Religia

W Zarzeczu funkcjonuje jedyna wspólnota religijna, reprezentowana przez rzymskokatolicką parafię Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, która znajduje się przy ulicy gen. St. Grota-Roweckiego 22. W początkowych latach rzymskokatoliccy wierni z tej okolicy byli częścią diecezji krakowskiej, we wspólnocie mikołowskiej parafii, która podlegała dekanatowi pszczyńskiemu już od XIV wieku.

Parafia św. Wojciecha, utworzona w 1222 roku w Mikołowie, obejmowała również wiernych z takich terenów jak Podlesie, Piotrowice, Panewniki, Ligota oraz część z Zarzecza. W okresie budowy kościoła parafialnego w pobliskim Podlesiu, mieszkańcy Zarzecza nieskutecznie domagali się, aby zostali włączeni do nowej parafii. Ich prośby zostały złożone w Administracji Apostolskiej 23 maja 1923 roku.

Pomysł na budowę kaplicy w Zarzeczu zrodził się w 1938 roku, kiedy to jeden z mieszkańców, Alojzy Kraczla, postanowił postawić ją bez zezwolenia. Niestety, nieukończona budowla została w czasie II wojny światowej rozebrana na polecenie niemieckich władz okupacyjnych, a Alojzy Kraczla, który protestował przeciwko tej decyzji, został uwięziony w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, gdzie zginął.

Zezwolenie na budowę ośrodka duszpasterskiego w Zarzeczu udało się uzyskać ks. dziekanowi Alfonsowi Janikowi w 1981 roku. Od listopada 1984 roku rozpoczęto odprawianie mszy w budowanym wówczas kościele, a 13 stycznia 1985 roku parafia została oficjalnie erygowana. Na moment powstania parafii, zarejestrowano 342 rodziny i 983 mieszkańców na obszarze 5,4 km². W ciągu następnych dwudziestu lat liczba ta się podwoiła. Na początku zarzecka parafia była częścią dekanatu Mikołów, jednak w marcu 1986 roku została włączona do dekanatu Katowice-Południe.

W Zarzeczu, przy ulicy gen. St. Grota-Roweckiego, znajduje się także cmentarz rzymskokatolicki przynależący do parafii Matki Bożej Wspomożenia Wiernych. Jego powierzchnia wynosi 0,49 ha, a jego utworzenie miało miejsce w 1992 roku, z finalizacją trzy lata później. Projektantem tej nekropolii był Antoni Brożek.

Sport i rekreacja

W 2007 roku, w dzielnicy Zarzecze na terenie Katowic, nie istniał żaden czynny klub sportowy. Na obszarze tej lokalizacji można było znaleźć jedynie jedno boisko, znajdujące się przy ulicy P. Stellera, tuż za budynkiem Filii MDK „Południe” w Katowicach. Dzieci mogły korzystać z placów zabaw, które umiejscowione były zarówno przy ulicy P. Stellera, jak i przy ulicy Szarotek.

Natomiast w przeszłości, Zarzecze było miejscem aktywności sportowej, gdzie działało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Zarzecze. To stowarzyszenie funkcjonowało w okręgu mikołowskim w ramach Dzielnicy Śląskiej Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce. W 1922 roku brało ono udział w zlocie okręgowym, który odbył się 21 maja w Tychach.

Również w 1936 roku, sekcja lekkoatletyczna Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej Zarzecze zdobyła uznanie, zajmując drugie miejsce drużynowo podczas mistrzostw okręgu mikołowskiego, organizowanych przez Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej.

---

Oceń: Zarzecze (Katowice)

---