Kościół św. Józefa w Katowicach

---

Historia

Początki i budowa świątyni

W Załężu przed utworzeniem parafii św. Józefa, wierni byli częścią parafii św. Szczepana, z siedzibą w Bogucicach. Już w połowie XIX wieku, ówczesny właściciel Załęża, ewangelik Ernest Georges de la Tour, zasugerował możliwość budowy kościoła na terenie Załęża, a dokładniej na wzgórzu w Załęskiej Hałdzie. Niestety, brak wsparcia finansowego od innych lokalnych przemysłowców uniemożliwił realizację tego pomysłu. Kolejny właściciel, Magnus von Moltke, również był zainteresowany budową, lecz nie zajmował się sprawą parafii.

W miarę rozwoju przemysłu, liczba mieszkańców w Załężu znacznie wzrosła, co uczyniło budowę kościoła pilną potrzebą. Wierni, zamiast pokonywać cztery kilometry do kościoła w Bogucicach, zaczęli uczęszczać do bliżej usytuowanych świątyń w Dębie, Hajdukach Wielkich, oraz do tymczasowego kościoła w Katowicach, poświęconego w 1860 roku i znajdującego się w okolicy dzisiejszego placu Wolności.

Budowę kościoła podjęto z inicjatywy lokalnego duchowieństwa. Proboszcz parafii bogucickiej, ks. Ludwik Skowronek, w 1894 roku nabył 3,34 ha ziemi pod kościół, plebanię oraz cmentarz. Tak zwana działka była jedynym dostępnym terenem przy głównej drodze Załęża – późniejszej ulicy Gliwickiej. 1 grudnia 1895 roku, na sesji zarządu kościelnego, podjęto decyzję, uzasadniając, że „budowa kościoła w Załężu stała się nieodzowną koniecznością”. Następnie ks. Skowronek kontaktował się z kurią wrocławską w celu zatwierdzenia planów, co nastąpiło 27 grudnia 1895 roku, kiedy to biskup Georg von Kopp zaakceptował projekt.

Tragedia, która miała miejsce w górniczej katastrofie w kopalni „Cleophas” w marcu 1896 roku, przyczyniła się do przyspieszenia budowy. W pożarze zginęło ponad stu górników, a podczas pogrzebu, ks. Skowronek złożył obietnicę zbudowania kościoła. W jego słowach można usłyszeć wezwanie:

Dla uczczenia drogiej pamięci naszych ukochanych współbraci śp., co poginęli dnia 3 marca na kopalni Kleofas – więcej jeszcze dla przebłagania gniewu boskiego – obiecujemy Panu Bogu najwyższemu stawić kościół w Załężu i na ten cel ofiary według naszej możności przynosić, aby ów kościół służył Panu Bogu na chwałę, nam i drogim zmarłym na korzyść zbawienną. Amen.

Podczas projektowania świątyni obrano św. Józefa jako patrona, symbolizującego dobrą śmierć. Formalne założenie parafii miało miejsce 20 kwietnia 1896 roku, a 15 listopada tego samego roku ustanowiono Komitet Budowy Kościoła. Pomimo opóźnień, budowę rozpoczęto 15 maja 1898 roku.

Kierownik budowy, architekt Ludwig Schneider, stworzył plany kościoła, plebanii oraz klasztoru. Pomoc przy budowie była szeroko dostępna; nie tylko profesjonalni murarze, ale także wielu parafian angażowało się w prace budowlane. Dotacje na realizację projektu przekazały m.in. huta „Baildon” i Katowicka Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa, a całość kosztów budowy wyniosła 250 tys. marek.

Poświęcenie kościoła i dalsze dzieje

Po zakończeniu budowy i poświęcenie kościoła pw. św. Józefa miało miejsce 8 listopada 1900 roku, a ceremonia została przeprowadzona przez ks. dziekana Victora Schmidta z parafii Mariackiej. W uroczystości uczestniczyli m.in. przedstawiciele różnych instytucji i społeczności lokalnej. Konsekracja odbyła się 29 kwietnia 1902 roku, a dnia następnego biskup Georg von Kopp udzielił pierwszego sakramentu bierzmowania, do którego przystąpiło 1 749 osób.

W 1917 roku, z uwagi na potrzeby wojenne, zarekwirowano dzwony kościoła, które zostały odlane w 1900 roku. W 1925 roku, podczas obchodów ćwierćwiecza istnienia świątyni, założono nowe dzwony, a w 1929 roku przeprowadzono pierwsze zdobienie wnętrz malowidłami. Remonty i konserwacje miały miejsce z czasem, z wprowadzeniem m.in. systemu ogrzewania w 1960 roku.

Po roku 1977 rozpoczęto prace modernizacyjne, które wywołały kontrowersje wśród parafian, co doprowadziło do wpisania kościoła do rejestru zabytków nieruchomych 8 września 1978 roku. W latach 2007–2013 kościół przeszedł gruntowną konserwację, a w 2019 roku rozpoczęto prace nad zabytkowymi organami, które zakończono w 2021 roku.

Architektura

Kościół pod wezwaniem św. Józefa w Katowicach to imponująca budowla wykonana z murowanej cegły, której elewacja pokryta jest cegłą licówką. Obiekt ten jest umieszczony w nietypowej orientacji, z prezbiterium skierowanym w stronę południa. Został zbudowany na planie krzyża łacińskiego i wyróżnia się pseudobazylikowym korpusem. Zwieńczenie budowli stanowi dwuspadowy dach o konstrukcji drewnianej, który pokryto blachą ocynkowaną (pierwotnie dach był pokryty łupkiem, a później eternitem). Warto też dodać, że wieżyczki świątyni zostały pokryte blachą miedzianą. Wymiary kościoła są następujące: długość wynosi 53 m, szerokość 30,5 m, a jego wysokość osiąga 64 m.

Projekt kościoła stworzył znany architekt Ludwig Schneider, który nadał mu styl neogotycki. Elewacje są bogato zdobione ornamentami z cegły profilowanej oraz glazurowanej. Dodatkowo, zastosowane w budynku tynkowane blendy, przypory, pinakle oraz arkadowe fryzy tworzą harmonijną całość, która podkreśla jego architektoniczną wartość. W fasadzie wyróżniają się również dwie wieżyczki, które zawierają klatki schodowe prowadzące na chór. W jej centralnej części znajduje się trójdzielna kruchta z portykiem kolumnowym, gdzie umiejscowione jest główne wejście do świątyni. Nad tym, wspaniałą rozetą, a na szczycie zdobnymi ostrołukowymi blendami wzbogacono wygląd fasady.

Okna świątyni mają kształt ostrołukowy i ozdabiają je przepiękne maswerki. W prezbiterium oraz nad wejściem umieszczono jeszcze rozety, które dodatkowo wprowadzają światło do wnętrza. Centralnym punktem architektonicznym jest wieża, która pełni funkcję zarówno wieży zegarowej, jak i dzwonnicy. Jej wysokość wynosi 35 m ponad poziom dachu, jest ona smukła z ośmiobocznym kształtem i ostrosłupowym dachem wieżowym. W wieży znajduje się również dzwon-sygnaturka oraz zegar, które zostały wyprodukowane przez wrocławską firmę Carla Weissa. Historię tego zegara upamiętnia tabliczka umieszczona na obudowie mechanizmu, która informuje o fundacji urządzenia z 1900 roku dokonanej przez księdza Ludwika Skowronka. Treść tabliczki brzmi: „Gestiften vom Pfarrer Ludwig Skowronek im Boguschütz A.D. 1900”. Warto zauważyć, że podobne rozwiązania architektoniczne w zakresie wież można zaobserwować w kościołach Najświętszego Serca Pana Jezusa w Rogowie oraz św. Antoniego we Wrocławiu-Karłowicach.

Wnętrze i wyposażenie

Układ wewnętrzny kościoła

Wnętrze tej niezwykłej świątyni charakteryzuje się halowym układem z transeptem, co sprawia, że przestrzeń to nie tylko estetyczna przyjemność, ale także funkcjonalność. Dzięki dużej szerokości nawy głównej oraz ramion transeptu, miejsce, w którym krzyżują się nawę główną i transept, robi wrażenie na wszystkich odwiedzających. Wnętrza kościoła zdobią sklepienia żebrowe, w tym zarówno gwiaździste, jak i krzyżowe.

W obrębie prezbiterium, które ma pięcioboczną formę, usytuowane są zakrystia oraz pomieszczenia gospodarcze, co wpływa na niezwykle harmonijny układ przestrzenny. Dodatkowo, otwierające się z boku kaplice są przedłużeniem naw bocznych, co jeszcze bardziej podkreśla architektoniczne umiejętności projektantów.

Podłoga, wykonana z płyt kamiennych, nadaje pomieszczeniu majestatycznego charakteru. Dawne polichromie Josepha Krachwitza zdobiły prezbiterium do roku 1929, ale z powodu uszkodzeń górniczych w 1955 roku zostały zastąpione przez dzieła Józefa Mitschke. W 1967 roku miejsce to wzbogacono o mozaiki autorstwa Józefa Kołodziejczyka, które były obecne do 2003 roku. Również Roman Nyga, brat proboszcza, wzbogacił kościół o polichromie przedstawiające świętych w latach 80. XX wieku. Współcześnie wnętrze kościoła malowane jest na biało, pozbawione jednak polichromii.

Witraże w prezbiterium przedstawiają postacie takich świętych jak: św. Stanisław Kostka, św. Rozalia, Maria Niepokalanie Poczęta, a także św. Józef z Dzieciątkiem. Na bocznych ołtarzach umieszczono witraże przedstawiające Najświętsze Serce Pana Jezusa oraz Serce Maryi. Dodatkowo, w transepcie można podziwiać witraże, które ilustrują: „Chrystusa wśród dzieci” oraz „św. Elżbietę Węgierską wśród ubogich” od strony wschodniej, natomiast od zachodniej znajdują się „Wizja św. Jadwigi Śląskiej” oraz „Zwątpienie św. Piotra”.

Witraże w kruchcie prezentują św. Marcelego, św. Karola Boromeusza, św. Ludwika i Matkę Boską Bolesną, a ich fundatorem był Carl Kaluza. W kościele można dostrzec również dwie rozety, z których jedna w prezbiterium ukazuje Gołębicę Ducha Świętego, a druga na fasadzie przedstawia św. Cecylię, która niestety nie jest widoczna od wewnątrz, gdyż osłonięta jest przez prospekt organowy. Witraże, rozety oraz inne okna naw głównej zostały wykonane przez firmę F. Kliem z Raciborza, zaś te w kruchcie przez wrocławską firmę Adolpha Seilera.

Warto również zwrócić uwagę na witraż w kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej, który został stworzony przez Adama Bunscha z Krakowa i pochodzi z lat 50. XX wieku.

Wyposażenie kościoła

Kiedy chodzi o wystrój wnętrza kościoła pw. św. Józefa, warto zaznaczyć, że zachowało się tu niemal wszystko z pierwotnej wersji, w tym ołtarz główny oraz dwa boczne, dedykowane św. Floriana i św. Barbary. Wysokiej jakości wykonanie konfesjonałów i świeczników należy do rzeźbiarza Carla Buhla z Wrocławia, który współpracował z Ludwigiem Schneiderem także przy budowie bazyliki pw. św. Antoniego w Rybniku.

W nawie znajdują się oryginalna ambona oraz stacje drogi krzyżowej, których ramy również wyszły z pracowni Carla Bruhla. Odlewy stacji zostały natomiast wykonane w firmie Franza Mayera w Monachium. Rzeźby przedstawiające Chrystusa i Apostołów w ogrodzie oliwnym to dzieło Johann Baumeistera z Wrocławia. Drewniany krucyfiks, niegdyś zawieszony w transepcie, został wyrzeźbiony przez Josefa Reisera w Oberammergau i przeszedł gruntowny remont w 1988 roku.

W prezbiterium umiejscowiony jest ołtarz posoborowy, ambonki oraz sedilia, wykonane przez Józefa Kołodziejczyka z Chorzowa. W przeszłości kościół dysponował również balaskami ołtarzowymi. W latach 50. XX wieku zaaranżowano kaplicę Matki Bożej Częstochowskiej, która usytuowana jest pomiędzy lewym transeptem a nawą.

W sumie w świątyni znajduje się pięć ołtarzy, z czego główny, zaprojektowany przez Carla Buhla, jest otoczony przez cztery boczne — w tym dedykowane św. Barbarze i św. Florianowi. Na ołtarzu głównym można znaleźć cykl obrazów obrazujących: „Narodzenie Pana Jezusa”, „Ofiarowanie Pana Jezusa w świątyni” oraz „Rodzinę Świętą przy pracy”. Obrazy te przedstawiają patrona kościoła, św. Józefa, zawsze w towarzystwie rodziny, co jest związane z propagowaniem kultu Świętej Rodziny, którym w tamtym okresie zajmował się papież Leon XIII. Cykl ten namalował Julian Wałdowski, artysta pochodzący z Wrocławia.

W centralnym punkcie ołtarza głównego jest figura Pana Jezusa Dobrego Pasterza. W górnej części znajdują się postacie św. Michała Archanioła, św. Piotra, św. Pawła i św. Jana Chrzciciela. Ołtarz główny ufundowane zostało przez Bractwo Różańcowe z Bogucic.

Na lewo od ołtarza głównego zlokalizowany jest ołtarz św. Floriana z figurami św. Ludwika i św. Franciszka Ksawerego, którego fundatorami byli pracownicy huty „Baildon”. Ołtarz św. Barbary z figurami św. Alojzego i św. Klary z kolei zebrał fundusz pracowników kopalni „Kleofas”. Obraz znajdujący się na tym ołtarzu, przedstawiający św. Barbarę, namalował Julian Wałdowski.

W lewej części transeptu stoi ołtarz Matki Bożej Królowej Świata, gdzie można dostrzec figury Matki Bożej Królowej Świata, św. Stanisława oraz św. Teresy z Ávili. Naprzeciwko, znajduje się ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa, w którym uwiecznione zostały figury Serca Pana Jezusa, św. Agnieszki oraz św. Ignacego Loyoli. Ołtarze te mają bardziej wyszukaną snycerkę niż ołtarz główny, a ich twórcą jest Heinrich Schweppenstedde oraz Anton Mormann, obaj pochodzący z Wiedenbrück. Obrazy dla tych ołtarzy, podobnie jak do pozostałych, namalował Julian Wałdowski.

Warto wspomnieć, że kościół dysponuje również organami, wpisanymi do rejestru zabytków ruchomych województwa śląskiego pod numerem B/352/2018. Zostały one wyprodukowane w 1900 roku przez firmę Schlag & Söhne ze Świdnicy oraz charakteryzują się 27 głosami i 1 649 piszczałkami. Instrument oczywiście wyposażony jest w dwa manuały oraz pedał i charakteryzuje się pneumatyczną trakturą gry i rejestrów.

W kruchcie kościoła można znaleźć kamienną tablicę upamiętniającą ks. prałata Józefa Kubisa, pierwszego proboszcza załęskiej parafii w latach 1900–1942, odsłoniętą podczas 65-lecia poświęcenia kościoła. Na tej samej ścianie widnieją tablice upamiętniające górników, którzy zginęli w katastrofie kopalni „Kleofas” z dnia 3 na 4 marca 1896 roku. Tablice te zostały przeniesione z cechowni zlikwidowanej kopalni, a w całości jest ich pięć. W kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej umieszczono tablicę upamiętniającą Jubileusz Roku Pańskiego 2000.

Świątynia z kolei posiada cztery dzwony: św. Maryję ważącego 833 kg, św. Floriana o wadze 534 kg, św. Barbarę ważącą 401 kg oraz najmniejszy – dzwon św. Józefa ważący 224 kg. Zostały one odlane w Odlewni Niestroj w Goduli, a ich zawieszenie miało miejsce w 1959 roku.

Otoczenie

Kościół pod wezwaniem św. Józefa znajduje się w wschodniej części katowickiej dzielnicy Załęże, tuż przy ulicy Gliwickiej. Stanowi kluczowy element lokalnego założenia urbanistycznego, które obejmuje również klasztor Zgromadzenia Sióstr św. Jadwigi, usytuowany po stronie zachodniej, oraz plebanię, która znajduje się po stronie wschodniej. Budowa tych obiektów rozpoczęła się w 1896 roku, a klasztor został poświęcony 30 października 1899 roku. Proboszcz osiedlił się w plebanii w listopadzie 1900 roku. Architektem, który zaprojektował zarówno kościół, jak i pozostałe budynki, był Ludwig Schneider.

Plebanię przy ulicy Gliwickiej 76 zbudowano z cegły, ma ona dwie kondygnacje i jest zwieńczona dachem czterospadowym. Cechują ją ceglane nieotynkowane elewacje, a także ozdobne szczyty oraz obramienia okien. Klasztor Sióstr św. Jadwigi, zlokalizowany przy ulicy Gliwickiej 78, pierwotnie był budynkiem neogotyckim, jednak przeszedł rozbudowę oraz nadbudowę w 1975 roku. Obiekt jest również dwukondygnacyjny, częściowo tynkowany, z dachem dwuspadowym, a na jego elewacji zachowały się między innymi: wykusz, portal wejściowy, kolumienki i ostrołukowe otwory okienne.

Na placu otaczającym kościół znajduje się rzeźba „Ukrzyżowanie” autorstwa Johanna Baumeistera z Wrocławia, przedstawiająca figurę Chrystusa oraz figury Matki Bożej i św. Jana stojące pod krzyżem. U podstawy rzeźby, wmurowana w cokół z kamienia polnego, znajduje się tablica pamiątkowa z inskrypcją, na której wypisano nazwiska osób poległych w walce o wolność ojczyzny oraz tych, którzy zmarli w obozach koncentracyjnych, w tym między innymi ks. Karola Kałużę oraz hm. Jerzego Lisa.

Cały kompleks kościelny otoczony jest solidnym ogrodzeniem żeliwnym, wspartym na murowanych słupkach i cokołach z cegły, a od strony zachodniej – pełnym ceglanym ogrodzeniem. Na południe od obiektów kościelnych znajduje się cmentarz parafialny, który położony jest przy ulicy P. Pośpiecha, pomiędzy kościołem a linią kolejową. Cmentarz jest również ogrodzony ceglą, a w jego obrębie wyróżniają się główne alejki, na którch skrzyżowaniu znajduje się krzyż z figurą Chrystusa na cokole.

---

Oceń: Kościół św. Józefa w Katowicach

---