Brynów

---

Geografia

Brynów, mieszczący się w województwie śląskim, stanowi część Katowic oraz dawną gminę, która rozciąga się na terenie czterech różnych dzielnic. Należą do nich: Załęska Hałda-Brynów część zachodnia, Brynowa część Wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka i ulica Brynowska tworzące granice pomiędzy nimi, a także Piotrowice-Ochojca oraz Śródmieście, co czyni Brynów obszarem o bogatej strukturze administracyjnej. Jego zasięg graniczy od północy ze Śródmieściem, na wschodzie z Muchowcem, na południu z Ochojcem, a od zachodu sąsiaduje z Ligotą oraz Starą Ligotą i Załęską Hałdą.

W kontekście podziałów fizycznogeograficznych, Brynów należy do mezoregionu Wyżyna Katowicka według klasyfikacji Jerzego Kondrackiego, a z historycznego punktu widzenia usytuowany jest we wschodniej części Górnego Śląska. Z kolei pod względem geologicznym, obszar ten leży w zapadlisku górnośląskim, wypełnionym utworami pochodzącymi głównie z karbonu, w tym zlepieńcami, piaskowcami oraz łupkami ilastymi, które zawierają pokłady węgla kamiennego.

Powierzchnia Brynowa, zbudowana jest m.in. ze skał karbońskich, takich jak warstwy orzeskie, a także utworów plejstoceńskich, w tym glin zwałowych. Północna i środkowa część dzielnicy pokryta jest skałami karbońskimi, podczas gdy na południu, wzdłuż ulicy Rolnej oraz osiedla Ptasiego dominują utwory plejstoceńskie, które uformowały się pod wpływem zlodowaceń. Na całym obszarze Brynowa wznoszą się Wzgórza Kochłowickie, a najwyższym punktem jest Wzgórze Beaty, które osiąga wysokość przekraczającą 320 m n.p.m.

Klimat Brynowa jest zbliżony do tego, który występuje na obszarze całych Katowic, jednakże podlega lokalnym modyfikacjom, które wpływają na jego specyfikę. Warunki klimatyczne układają się w klimat umiarkowany przejściowy, z przewagą prądów oceanicznych. Co istotne, przez Brynów przebiega dział wodny, który oddziela dorzecza Wisły i Odry, rozciągający się od kopalni „Wujek” przez Wzgórze Beaty, a także osiedle A. Zgrzebnioka, oraz wschodnią część osiedla Ptasiego, kierując się dalej na południowy wschód.

W północnej części Brynowa znajdują się tereny w dorzeczu Wisły, które przyporządkowane są zlewni Rawy oraz Potoku Leśnego, natomiast w części południowej aktywnie odwadniane są potok Kokociniec oraz rzeka Kłodnica.

Największym terenem zieleni w Brynowie jest park im. Tadeusza Kościuszki, który powstał w 1888 roku w okolicy byłej kopalni „Beate”. Po przekształceniach, które miały miejsce w latach 90. XIX wieku, park zyskał miano Südpark (Park Południowy) i został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych w dniu 26 lutego 1993 roku. W jego obrębie znajduje się wiele interesujących elementów, takich jak wieża spadochronowa, pomnik Tadeusza Kościuszki, muszla koncertowa oraz altana, a także przeniesiony z Syryni drewniany kościół św. Michała Archanioła z XVI wieku. W parku zachowały się naturalne tereny zielone oraz elementy leśnego drzewostanu, w których można spotkać ponad 130-letnie buki oraz różnorodne gatunki ptaków i drobnych ssaków.

Dodatkowo, w Brynowie wyznaczono kilka skwerów, takich jak skwery: ks. Jana Machy, Porozumienia Katowickiego z 1980 roku, Kazimierza Gołby (wszystkie trzy znajdujące się w rejonie ulicy W. Pola), Represjonowanych Żołnierzy Górników, oraz F. Szymkowiaka, a także plac Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, zlokalizowany na skrzyżowaniu ulic Rolnej, T. Kościuszki i Brynowskiej.

Historia

Przed 1919 rokiem

Historia Brynowa, wcześniej znanego jako Brwinów, sięga 1474 roku, kiedy to wieś została po raz pierwszy wymieniona w dokumencie, w którym książę rybnicki Wacław III oddał dobra mysłowickie Jakubowi z Dębna. W kolejnych latach obszar ten zmieniał właścicieli, a w 1486 roku zgodnie z umową zatwierdzoną przez księcia cieszyńskiego Kazimierza II, Brynów, razem z kuźnią bogucką, przeszedł w ręce kuźnika Jurga Kleparskiego. W 1517 roku wieś stała się własnością Jana Turzona, a w 1536 roku została wydzielona z ziemi pszczyńskiej, przynależąc do rodziny Salomonów, co wpłynęło na późniejszą historię Kuźnicy Boguckiej, a ostatecznie Katowic.

Brynów pozostawał niezamieszkany przez długie lata, aż do XVII wieku, kiedy to nowi osadnicy zaczęli osiedlać się w regionie. W 1686 roku Brynów został uwieczniony na jednym z najstarszych planów Katowic. W latach 1723–1725, według Katastru Karolińskiego, w miejscowości istniało 9 gospodarstw. W 1738 roku Brynów stał się domem dla 24 zagrodników, którzy przybyli z Kokocińca, Panewnik, Tychów oraz innych pobliskich miejscowości, w tym Ligoty i Piotrowic.

Pod koniec XVIII wieku Brynów znalazł się w rękach Wincklerów i Thiele-Wincklerów, a następnie przeszedł na własność księcia Hohenlohego. Na początku XIX wieku Brynów przekształcony został w gminę po nadaniu Katowicom praw miejskich, co sprzyjało wykształceniu się polskiej tożsamości wsi. Siedziba gminy mieściła się na rogu ulicy J. Gallusa oraz Mikołowskiej, w budynku na ul. J. Gallisa 6. Wspomniany obszar dworski był zarządzany z brynowskiego folwarku.

Przed końcem XVIII wieku mieszkańcy Brynowa zajmowali się głównie rolnictwem i leśnictwem, uprawiając rolę, a w regionie produkowano chmiel do warzenia piwa. W 1801 roku założono tu kopalnię węgla kamiennego „Beate” (niem. „Beata”), która funkcjonowała do 1880 roku. Do czasów Wincklerów utwardzono również drogę Beatestrasse, znaną dzisiaj jako ulicę T. Kościuszki. W 1899 roku na północno-zachodnich obrzeżach Brynowa uruchomiono kopalnię „Oheim”, która od 1922 roku znana była jako „Wujek”. W 1902 roku doprowadzono do kopalni wodociąg, a także wybudowano wieżę ciśnień przy ul. J. Gallusa, która funkcjonuje do dzisiaj.

Rozwój przemysłu przyczynił się do intensywnej budowy nowych osiedli patronackich, takich jak kolonia urzędnicza kopalni „Oheim” („Wujek”). Pod względem demograficznym, w 1905 roku Brynów liczył 662 mieszkańców, a w 1910 roku podczas spisu pruskiego liczba ta wzrosła do 2 445, w tym 500 osób posługujących się językiem niemieckim.

Po 1919 roku

Po zakończeniu I wojny światowej, w styczniu 1919 roku, powołano w Brynowie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które prowadzone było przez Jana Kluzika oraz Roberta Neumanna. Organizacja ta odegrała ważną rolę w tworzeniu Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Już w marcu 1919 roku funkcjonowała w Brynowie polska Rada Ludowa, również prowadzona przez Kluzika. W czerwcu 1920 roku powstało Towarzystwo Polek, które miało wpływ na życie społeczne w regionie.

Podczas plebiscytu, aż 65% mieszkańców Brynowa opowiedziało się za przyłączeniem Górnego Śląska do Polski. W trakcie trwania III powstania śląskiego Brynów znalazł się pod kontrolą pułku katowickiego Walentego Fojkisa i Adama Kocura. W listopadzie 1921 roku, podczas walk z Niemcami, powstańcy z Brynowa zdobyli koszary w Katowicach. W 1922 roku, Brynów stał się częścią nowo odrodzonego państwa polskiego, a dwa lata później wraz z Katowicką Hałdą i Kamionką przyłączono go do Katowic.

W okresie międzywojennym Brynów stał się miejscem wielu nowych inwestycji przemysłowych, w tym powstania Fabryki Farb i Lakierów oraz licznych cegielni. Rok 1924 przyniósł decyzję o włączeniu Brynowa do Katowic, gdzie w 1925 roku nowo utworzone dzielnice obejmowały również Brynów, który miał powierzchnię 145 ha i liczył na koniec 1938 roku 2 220 mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia wynoszącą 15,3 osób na hektar.

Na początku II wojny światowej, 4 września, w obronie parku Kościuszki miała miejsce bitwa z oddziałami Wehrmachtu. Po zajęciu Brynowa przez Niemców, przy kopalni „Wujek” utworzono oboz pracy dla Polaków, Rosjan i Włochów.

Po wojnie obszar Brynowa przeżył intensywny rozwój budownictwa mieszkalnego. W latach 60. XX wieku powstało osiedle Ptasie, a w 1978 roku rozpoczęto budowę osiedla A. Zgrzebnioka. 14 grudnia 1981 roku w kopalni „Wujek” wybuchł strajk okupacyjny, który dwa dni później skończył się brutalną pacyfikacją. Niestety, w wyniku tych wydarzeń zginęło dziewięciu górników.

W ostatnich latach, szczególnie w lutym 2018 roku, rozpoczęto budowę centrum przesiadkowego na brynowskiej pętli tramwajowej, a jego otwarcie miało miejsce w grudniu 2020 roku. Na początku 2021 roku kopalnia „Murcki-Staszic” została połączona z brynowską kopalnią „Wujek”, tworząc nowy zakład pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic-Wujek”.

Architektura i urbanistyka

Rozwój urbanistyczny

W XVIII i XIX wieku w Brynowie można było zauważyć wyraźny rozwój urbanistyczny, który zaowocował powstaniem zwartej zabudowy. Dominujące obszary, gdzie koncentrowała się zabudowa, to ulice: Dworska, Lubina, Brynowska, Rolna i Nasypowa. Przemysł, który zaczynał rozwijać się w XIX wieku, stanowił kluczowy czynnik stymulujący ten proces. W szczególności nowe budynki mieszkalne powstawały w rejonie Katowickiej Hałdy, jednakże bliskość brynowskiego dworu wstrzymywała rozwój urbanistyczny w centrum Brynowa.

W 1938 roku Brynów charakteryzował się obecnością 133 budynków mieszkalnych oraz 3 obiektów niemieszkalnych. W całej zabudowie mieszkalnej znajdowały się 558 mieszkań, z czego największa ich liczba ulokowana była przy ulicach: Brynowskiej (47 budynków), Lubiny (15) oraz Kępowej (13). Rozwój zabudowy w czasie II wojny światowej wiązał się z działalnością kopalni „Oheim” („Wujek”), a w 1910 roku przy ulicy Mikołowskiej rozpoczęto wznoszenie domów dla urzędników i dozoru kopalni, co przyczyniło się do wzrostu liczby mieszkańców w tej okolicy.

Osiedle znajdujące się po drugiej stronie ulicy miało charakter robotniczy i obejmowało dwunasty domów, znaną jako kolonia Dwunastu Apostołów, która została zburzona przed I wojną światową. II wojna światowa zapewniła możliwość dalszej ekspansji, co zaowocowało budową kolonii przy ulicy św. Huberta, którą nazywano kolonią Świętego Huberta.

Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej, w rejonie ulicy Rolnej, powstało osiedle dla pracowników kopalni „Wujek”, które składało się z 44 nowych murowanych domów. Lata pięćdziesiąte XX wieku przyniosły tzw. domy profesorskie przy ulicy Drozdów, które miały na celu wsparcie pracowników Głównego Instytutu Górnictwa. Następnie, w latach sześćdziesiątych rozpoczęto budowę osiedla B, znanego później jako osiedle Ptasie, które zdominowały domy jednorodzinne z przydomowymi ogródkami.

Wraz z rozwojem Brynowa w latach siedemdziesiątych XX wieku, w rejonie ulic: Brynowskiej, Lubiny, Rolnej oraz Ligockiej wzniesiono wielokondygnacyjne bloki mieszkalne. W 1978 roku na obszarze byłego folwarku rozpoczęto budowę osiedla dla 3,5 tys. mieszkańców – osiedle im. A. Zgrzebnioka. W latach 80-tych powstało nowe osiedle w rejonie ulic W. Orkana oraz Z. Kossak-Szczuckiej.

Po 1989 roku, dalszy rozwój urbanistyczny zlokalizował się głownie w obrębie osiedla A. Zgrzebnioka. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku zaczęły powstawać nowe kwartały przy ulicy Kolibrów, Lelków i Czajek, a około roku 2000 nowoczesne zabudowy pojawiły się przy ul. Czajek, Zimorodków oraz Cyranek. W latach 2005-2009 inwestycje skupiły się na osiedlu przy ulicy Wróbli. Osobny projekt, Wille Parkowa, został zaprezentowany w latach 2011–2012 przez grupę projektantów pod przewodnictwem Tomasza Koniora, a jego budowa miała miejsce w latach 2012–2014, tworząc pięć minimalistycznych brył.

Rejon ulic Ceglanej oraz Meteorologów również przeszedł transformacje, przyciągając nowe inwestycje mieszkaniowe. W okolicy tych ulic powstawały między innymi: Nowe Ptasie (2018-2020), Zdrowe Stylove (2019-2021) oraz Ceglana Park, którego budowa rozpoczęła się w kwietniu 2019 roku.

Zabytki i obiekty historyczne

Brynów to także miejsce, w którym można odnaleźć znaczące historyczne obiekty:

• pomnik poległych górników KWK „Wujek”,
• park im. Tadeusza Kościuszki, zarejestrowany jako zabytek (nr rej.: A/1515/93 z 26 lutego 1993 roku); założony około 1898 roku (cóż, zwany Südpark),
• kościół św. Michała Archanioła, z 1510 roku, również wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: 1179/71 z 9 marca 1971 roku); przeniesiony do parku z Syryni w 1938 roku,
• spichlerz dworski z 1688 roku, przeniesiony do parku z Syryni w 1938 roku; niestety spłonął w latach siedemdziesiątych XX wieku,
• cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej (przeniesiony do parku T. Kościuszki w 1967 roku z obszaru, gdzie obecnie znajduje się pomnik Powstańców Śląskich),
• zespół dawnego folwarku, znajdujący się przy ulicy T. Kościuszki 138; datowane na połowę XIX wieku; obejmujący murowany budynek mieszkalny z facjatą oraz budynek gospodarczy w stylu klasycystycznym,
• duo murowana dwukondygnacyjna willa (ulica T. Kościuszki 182); wzniesiona w latach trzydziestych XX wieku w stylu późnego modernizmu,
• modernistyczna willa (ulica T. Kościuszki 186),
• murowana dwukondygnacyjna willa (ulica T. Kościuszki 188); powstała w latach 20. XX wieku, także w stylu późnego modernizmu,
• modernistyczna willa (ulica T. Kościuszki 190); zbudowana w latach dwudziestych XX wieku,
• wieża spadochronowa, zlokalizowana w parku im. T. Kościuszki, która wkrótce po wybuchu II wojny światowej stała się punktem oporu dla harcerzy,
• część zabudowań kopalni węgla kamiennego „Wujek”, wzniesionych w 1899 roku,
• budynek mieszkalny (na ul. Brynowska 57); objęty ochroną w granicach działki, która obejmuje zarówno charakterystykę stylistyczną, formę architektoniczną i detale, jak i historyczną kolorystykę, kształty oraz układ okien i drzwi,
• zabytkowe kamienice z końca XIX i początku XX wieku.

Gospodarka i instytucje

Na przestrzeni dziejów Brynów przeszedł znaczące zmiany w swojej gospodarce. Do końca XVIII wieku, mieszkańcy tej okolicy opierali swoje życie głównie na rolnictwie i leśnictwie, z naciskiem na uprawę chmielu. Przełomowym momentem było XIX stulecie, które zaznaczyło intensywny rozwój przemysłowy. Odkrycie złóż węgla kamiennego oraz glin pozwoliło na otwarcie kilku cegielni. Pierwszym takim zakładem było „Beate”, usytuowane na terenie dzisiejszego parku im. T. Kościuszki, gdzie eksploatację rozpoczęto w 1801 roku. W 1873 roku wyprodukowano tam 38,7 ton węgla, natomiast ostatnie wydobycie miało miejsce w 1880 roku.

Powstanie kopalni „Oheim”, znanej jako „Wujek”, miało ogromny wpływ na rozwój regionu. Otwarcie tej placówki w 1899 roku oznaczało, że była ona największą i jednym z najbardziej nowoczesnych zakładów na Górnym Śląsku. W 1902 roku połączono ją z siecią kolejową, budując łącznicę z Ligoty. Rozwój infrastruktury związany z kopalnią zakończono budową gmachu administracyjnego. W 1908 roku właścicielem „Oheim” stała się spółka Hohenlohe-Werke.

W roku 1914, sokąc silny wkład w wydobycie, osiągnięto wielkość 548,3 mln ton węgla, a liczba zatrudnionych wynosiła 2,1 tys. ludzi. Po włączeniu Brynowa do Polski w 1922 roku, kopalnia zmieniła nazwę na „Wujek”. Znaczne ilości wydobycia wynoszące 1,2 mln ton osiągnięto już w 1938 roku. Po II wojnie światowej działalność wznowiono 5 lutego 1945 roku, do roku 1949 osiągając wydobycie na poziomie 1,5 mln ton. W 2005 roku kopalnia „Wujek” została połączona z zakładem „Śląsk”, co zaowocowało nową jednostką o nazwie KWK „Wujek”. W 2010 roku wydobycie wyniosło 2,7 mln ton, a od 1 stycznia 2021 roku powstała Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic-Wujek” po połączeniu z kopalnią „Murcki-Staszic”.

W 1823 roku na granicy Brynowa i Katowickiej Hałdy, Weddingowie, ówcześni właściciele Katowic, uruchomili hutę cynku „Henriette”. W 1869 roku produkcja w hucie wyniosła 569 ton cynku. Niestety, w wyniku pogorszenia stanu urządzeń, zakład zakończył działalność na przełomie lat 70. XIX wieku. Cegielnie również miały swoje znaczenie w gospodarce Brynowa. Cegielnia „Badura”, przejęta przez Niemców w czasie II wojny światowej, została znacjonalizowana w 1950 roku. Na tym miejscu, w listopadzie 2019 roku, rozpoczęto budowę pierwszego sklepu sieci Kaufland w Katowicach, który otwrto w październiku 2010 roku.

Dziś Brynów jest siedzibą wielu firm z różnych branż. Zgodnie z danymi z 31 grudnia 2013 roku, w Załęskiej Hałdzie-Brynowie cz. zach. odnotowano 2 107 zarejestrowanych przedsiębiorstw, podczas gdy w Brynowie cz. wsch.-Os. Zgrzebnioka było ich 1 307. Na obszarze tym znajdują się także znane sklepy wielkopowierzchniowe, jak OBI, mieszczące się przy ul. Rolna 4, Biedronka (ul. Kępowa 56), Lidl (ul. Gawronów 4), ALDI (ul. K. Woźniczki 15a) oraz Kaufland przy ul. Brynowska 6.

Brynów posiada również dwa lokalne ośrodki usługowe, zlokalizowane w rejonie ulic Rolnej i Hetmańskiej oraz na odcinku ulicy Brynowskiej od Dworskiej do Kościuszki. Obiekty te oferują różnorodne usługi handlowe oraz edukacyjne, w tym bibliotekę i przystanki miejskiego transportu zbiorowego. Brynów stanowi ważny punkt zarówno dla działań miejskich, jak i regionalnych. W historycznych budynkach folwarku brynowskiego, przy ulicy T. Kościuszki 138, swoją siedzibę ma Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach. W okolicy ul. św. Huberta 11 znajduje się Południowy Zakład spółki PKP CARGO, natomiast przy ul. św. Huberta 43/45 zlokalizowana jest Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach. Dodatkowo, Wojewódzki Inspektorat Weterynarii mieści się przy Brynowskiej 25a.

Transport

Transport drogowy

W obrębie Brynowa zlokalizowanych jest wiele kluczowych dróg, które pełnią istotną rolę w komunikacji w regionie. Wśród nich wyróżnia się:

• ulica Brynowska – istotna arteria, zbudowana w XIX wieku, łącząca północną część dzielnicy z Śródmieściem oraz autostradą A4, a także prowadząca na południe w kierunku Ochojca,
• aleja Górnośląska – fragment autostrady A4, która oddziela Brynów cz. zach. od Brynowa cz. wsch.-Osiedle Zgrzebnioka oraz Śródmieście; rondo, które powstało w latach 1966–1969, zostało przekształcone w węzeł drogowy, oddany do użytku w 1971 roku, a jego modernizację zakończono w 1999 roku,
• ulica T. Kościuszki – najdłuższa ulica w Katowicach, której historia sięga XVIII wieku; pierwotnie służyła jako trasa między Katowicami a Brynowem, a dzisiaj łączy Brynów z Śródmieściem oraz Piotrowicami w zachodnim kierunku,
• ulica Mikołowska – kluczowa droga wylotowa z Katowic w kierunku południowo-zachodnim, jej historia sięga XVII wieku; po przebudowach w latach 70. XX wieku, łączy się z autostradą A4 oraz prowadzi dalej na Ligotę i Panewniki, a w kierunku zachodnim do Ochojca i Piotrowic.

Dodatkowo, do znaczących dróg w Brynowie należą: ulica Łabędzia, ulica Rolna oraz ulica św. Huberta. Autostrada A4 jest kluczowym elementem dla całego układu komunikacyjnego Katowic, a jej obecność sprawia, że Brynów posiada szybki dostęp do międzynarodowych tras. Ulice takie jak Mikołowska, Brynowska i T. Kościuszki klasyfikowane są jako drogi największego ruchu (klasa GP). Z kolei ulice Kolejowa i 73 Pułku Piechoty to drogi główne (klasa G), które są częściądrogi krajowej nr 81. Ponadto, Brynów łączy się z Ligotą poprzez ulice Ligocką, Mikołowską i Rolną, co ułatwia komunikację z centrum Katowic oraz innymi regionami, w tym Murckami oraz Giszowcem. Najsłabsze połączenia występują z Bogucicami i Pniakami, a także z Józefowcem oraz Koszutką.

Transport kolejowy

Linia kolejowa nr 139 przebiega na granicy Brynowa i Załęskiej Hałdy, łącząc Katowice z Ligotą, została uruchomiona przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej jeszcze w 1852 roku. Zelektryfikowanie odcinka w Brynowie miało miejsce 4 marca 1961 roku, a przystanek Katowice Brynów obsługuje regularne kursy. W lipcu 2021 roku, z tego przystanku można było odjechać w kierunku takich miejsc jak Bielska-Biała, Bohumina, Częstochowa, Katowice, Rybnik, Tychy Lodowiska, Zakopane i Zwardoń. Linie te obsługują Koleje Śląskie. Dodatkowo, Brynów dzieli się również na obszar, który przecina linia towarowa nr 171, łącząca Dąbrowę Górniczą Towarową z Panewnikiem. Powstała w 1953 roku, została zelektryfikowana w 1970 roku.

W przeszłości, w latach 1936–1938, zbudowano także linię do kopalni „Wujek”, która przewoziła piasek, jednak w 1964 roku została zlikwidowana z powodu wyczerpania lokalnych złożeń piasków.

Miejski transport zbiorowy

W Brynowie funkcjonuje system transportu miejskiego, realizowany przez Zarząd Transportu Metropolitalnego, który korzysta z autobusów i tramwajów. Dla mieszkańców dostępnych jest 15 przystanków, w tym Brynów Centrum Przesiadkowe, Brynów Drozdów, Brynów Orkana oraz Brynów Zgrzebnioka. Centrum Przesiadkowe, ulokowane w dawnym miejscu przystanku Katowice Brynów Pętla, zostało otwarte w grudniu 2020 roku. W przeszłości, w lipcu 2021 roku, zatrzymywały się tu 16 linie autobusowe oraz 5 tramwajowych, co stanowiło wygodne połączenie Brynowa z innymi dzielnicami Katowic oraz miastami w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

Sieć tramwajowa w Brynowie została stworzona w latach powojennych, a pierwsza linia tramwajowa została oddana do użytku 18 września 1947 roku. W 1969 roku powstała pętla tramwajowa na końcowym odcinku.

Oświata

Pierwsza placówka oświatowa w Brynowie została zbudowana przez lokalnych rolników w 1865 roku. Mieściła się przy dzisiejszej ulicy Dworskiej 3, a jej pierwotnym celem była edukacja najmłodszych mieszkańców Brynowa. Ze względu na zbyt małą powierzchnię, w latach 1912–1914 dokonano rozbudowy obiektu, który w 1914 roku zyskał status czterooddziałowej szkoły wiejskiej, a w 1922 roku przekształcił się w Polską Szkołę Powszechną.

Następnie, w 1870 roku, w Katowickiej Hałdzie utworzono Niemiecką Szkołę Katolicką, która w 1921 roku przeszła na nauczanie w języku polskim. Warto również wspomnieć, że w 1911 roku w Brynowie otwarto szkołę gospodarstwa domowego. W 1926 roku, Katowicka Hałda zyskała nową nazwę – Katolicka Szkoła Powszechna im. ks. Józefa Poniatowskiego, a w latach 1928–1929 przemianowano ją na Szkołę Powszechną nr 5.

Budynek tej szkoły znajdował się w pobliżu ulicy Mikołowskiej, gdzie w 1937 roku odsłonięto tablicę, oddającą hołd poległym powstańcom śląskim z Brynowa. Dane z 1938 roku informują, że w Brynowie istniała także jedna ochronka w szkole im. Tadeusza Kościuszki przy ulicy Dworskiej. Wówczas uczęszczało do niej 20 dzieci.

W dobie PRL, w latach 50. XX wieku powstało Miejskie Przedszkole Nr 51, które początkowo miało dwa oddziały. Obecna Szkoła Podstawowa nr 11 została przeniesiona do nowego budynku przy ulicy Nasypowej 16 w 1950 roku. Stara placówka, w późniejszym okresie pełniąca inne funkcje, została wyburzona około 2003 roku. W 1960 roku wiosną położono kamień węgielny pod budowę szkoły na osiedlu Ptasim, a jej otwarcie miało miejsce 1 września 1964 roku.

W dniu 1 października 1966 roku uczniowie z Katowickiej Hałdy przenieśli się do nowego gmachu przy ulicy J. Gallusa 5, budynku wybudowanego dzięki górnikom z kopalni „Wujek”. W 1972 roku z kolei w Brynowie otworzono Technikum Górnicze przy ulicy Mikołowskiej 131, które mogło pomieścić 800 uczniów.

W 1971 roku kilka szkół połączono w Zespół Szkół Zawodowych MGiE, a wówczas uczyło się tam około 1,5 tys. uczniów. W 1998 roku zmieniono nazwę i profil kształcenia, tworząc Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 2. Natomiast w 1975 roku powstało Miejskie Przedszkole nr 1 przy ulicy Brynowskiej 82, które w 1996 roku otrzymało imię Hansa Christiana Andersena.

W 1987 roku, charakterystyczne przedszkole Niepubliczne „Tęcza” powołane przez Siostry Szkolne de Notre Dame, powstało przy ulicy Warzywnej 26a. W Brynowie zlokalizowano także pierwsze na Górnym Śląsku prywatne przedszkole w 1992 roku. Od 1 września 2005 roku działa Zespół Szkół Zawodowych Specjalnych nr 6.

Po transformacji w 1989 roku, na terenie Brynowa otwarto dwie uczelnie wyższe. Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych powstała w 1994 roku, kształcąc przez pięć lat ponad 20 tys. osób. Niestety, w 2017 roku została ona zlikwidowana. Jej siedziba znajdowała się przy ulicy J. Gallusa 12. Drugą uczelnią jest Akademia Śląska, która zadebiutowała jako Wyższa Szkoła Techniczna, założona przez Arkadiusza Hołdę 15 grudnia 2003 roku. Jest to uczelnia o kierunku techniczno-artystyczno-medycznym, mająca swoją siedzibę przy ulicy Rolnej 43, a jej rektorem w roku akademickim 2020/21 był prof. Andrzej Grzybowski.

Na dzień lipca 2021 roku w Brynowie istnieje szeroka gama placówek oświatowych, obejmująca zarówno instytucje publiczne, jak i prywatne. Oto niektóre z nich:

• Przedszkola:
• Miejskie Przedszkole Nr 1 im. Hansa Christiana Andersena (ul. Brynowska 82),
• Miejskie Przedszkole nr 12 (ul. Ligocka 3),
• Miejskie Przedszkole Nr 51 (ul. Rolna 41),
• Miejskie Przedszkole nr 92 im. Wandy Chotomskiej (ul. Kormoranów 22),
• Prywatne Przedszkole Nr 1 w Katowicach (ul. Ligocka 5a),
• Anglojęzyczne Przedszkole Montessori Oxford Pre School (ul. Przepiórek 9),
• Katolickie przedszkole „Tęcza” Sióstr de Notre Dame (ul. Warzywna 26a),
• Szkoły podstawowe:
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Dziewięciu Górników z Wujka w Zespole Szkolno-Przedszkolnym nr 7 (ul. J. Gallusa 5),
• Szkoła Podstawowa nr 11 z Oddziałami Integracyjnymi im. Tadeusza Kościuszki (ul. Nasypowa 16),
• Szkoła Podstawowa nr 65 im. Gustawa Morcinka (ul. Kukułek 2a),
• Niepubliczna Katolicka Szkoła Podstawowa im. Św. Rodziny (ul. Z. Kossak-Szczuckiej 24),
• Szkoły ponadpodstawowe:
• Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących Nr 2: Technikum Nr 4 im. Powstańców Śląskich, XVI Liceum Ogólnokształcące im. Dziewięciu Górników z Wujka i Szkoła Policealna nr 6 (ul. Mikołowska 131),
• Zespół Szkół Zawodowych Specjalnych nr 6: Branżowa Szkoła I stopnia nr 16 im. Janusza Korczaka Specjalna i Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy (ul. Rolna 22),
• Szkoły wyższe:
• Akademia Śląska (ul. Rolna 43).

Kultura

Kultura w Brynowie zaczęła dynamicznie się rozwijać po zakończeniu I wojny światowej. W 1919 roku utworzono chór im. Tadeusza Kościuszki, który działał do roku 1953. Równocześnie w 1927 roku, na obecnej ulicy Brynowskiej 27, powstała stacja radiofoniczna Rozgłośni Śląskiej Polskiego Radia, uznawana wówczas za najpotężniejszą w Polsce. Jej projektantem był Tadeusz Łobos.

W okresie międzywojennym zainicjowano działalność filii biblioteki Towarzystwa Czytelni Ludowych, która w 1935 roku zgromadziła 3 848 tomów, korzystając z jej zasobów 622 osoby. Z kolei w 1946 roku, z inicjatywy kopalni „Wujek”, przy ulicy W. Pola powstała pierwsza świetlica zakładowa. Działały w niej teatr ludowy, balet dla dzieci oraz zespół mandolinistów.

W latach pięćdziesiątych XX wieku, przy ulicy J. Gallusa, został zbudowany Zakładowy Dom Kultury, a dotychczasowa świetlica przekształcono w kino „Młodość”. Dom kultury na ul. J. Gallusa został później zburzony, a jego miejsce zajęto przez nowy obiekt, który ukończono w 1977 roku przy ul. W. Pola. W nowym domu kultury znajdowała się sala widowiskowa, a także organizowano różne kluby tematyczne, grupy muzyczne oraz bibliotekę zakładową.

Na terenie Brynowa, według danych na 2023 rok, nie funkcjonuje żaden dom kultury. Niemniej jednak, działa Filia nr 8 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach, usytuowana przy ulicy Brynowskiej 53a. Od 16 grudnia 2011 roku, przy kopalni „Wujek”, swoje działanie rozpoczęło Śląskie Centrum Wolności i Solidarności, zlokalizowane w budynku dawnego magazynu odzieżowego kopalni. W ramach tego centrum, znajduje się Izba Pamięci Kopalni „Wujek”, która oferuje wystawę stałą poświęconą pacyfikacji kopalni, mającej miejsce 16 grudnia 1981 roku.

Dodatkowo, przy Szkole Podstawowej nr 11 działa Harcerskie Muzeum Etnograficzne, założone w latach 60. XX wieku, prowadzone przez IV Szczep im. Obrońców Katowic.

Religia

W Brynowie, pierwotnie mieszkańcy związani z rzymskim katolicyzmem należeli do najstarszej parafii w Katowicach, czyli do parafii św. Szczepana, mieszczącej się w Bogucicach. W roku 1860, w okolicach obecnego placu Wolności, utworzono tymczasowy kościół katolicki, który był miejscem spotkań także dla wiernych z Brynowa oraz pobliskiej Katowickiej Hałdy. Z parafii Mariackiej, znajdującej się w Katowicach parafii Mariackiej, wydzielono nową wspólnotę – parafię śś. Apostołów Piotra i Pawła. W sumie z tej oraz z panewnickiejparafii św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny powstały cztery rzymskokatolickie wspólnoty. Pierwsza z nich, parafia Najświętszych Imion Jezusa i Maryi, została ustanowiona 15 grudnia 1951 roku.

Kolejną wspólnotą była parafia św. Michała Archanioła, która powstała 21 grudnia 1981 roku. Ta wspólnota dysponuje dwoma kościołami: drewnianym kościołem św. Michała Archanioła w parku Kościuszki, datowanym na około 1510 rok, oraz kościołem Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności, który znajduje się na terenie osiedla A. Zgrzebnioka i został konsekrowany 25 września 2001 roku. Z kolei przy ulicy Z. Kossak-Szczuckiej, została powołana parafia Św. Rodziny i św. Maksymiliana Kolbego 17 października 1982 roku.

Uformowanie czwartej parafii w Brynowie było reakcją na tragiczne wydarzenia w kopalni „Wujek”, które miały miejsce 16 grudnia 1981 roku, w czasie stanu wojennego. Po tych smutnych okolicznościach ustawiono drewniany krzyż, który okazał się impulsem do stworzenia nowej parafii. Biskup katowicki, ksiądz Herbert Bednorz, podjął inicjatywę budowy kościoła-pomnika dla upamiętnienia zmarłych górników. Tak powstał Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, który poświęcono w 1991 roku, z formalnym utworzeniem parafii dokonanym 1 maja 1983 roku.

Na terenie Brynowa, w roku 2012, funkcjonowały dwa domy zakonne. Pierwszy, powstały przy parafii Najświętszych Imion Jezusa i Maryi, założony 10 stycznia 1977 roku, przyciągał pięć sióstr ze zgromadzenia Sióstr Szkolnych de Notre Dame, które działały w tej dzielnicy już od lat 50. XX wieku. Obok klasztoru, w 1987 roku uruchomiono pierwsze niepubliczne przedszkole w Katowicach, prowadzone przez siostry, dziś znane jako „Tęcza”. Drugi dom zakonny został utworzony przy ulicy Parkowej i był to klasztor sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus.

Obecnie w Brynowie mają miejsce działalności następujących wspólnot rzymskokatolickich:

• Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego (ul. Piękna 8),
• Parafia Najświętszych Imion Jezusa i Maryi (ul. J. Przyklinga 12),
• Parafia Świętej Rodziny i św. Maksymiliana Kolbego (ul. Z. Kossak-Szczuckiej 24),
• Parafia św. Michała Archanioła (ul. Gawronów 20).

Sport i rekreacja

Rozwój aktywności sportowej w Brynowie ma swoje korzenie w okresie powojennym. Po zakończeniu I wojny światowej, w miarę postępu polskiego ruchu niepodległościowego, w 1919 roku zainicjowano działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Katowice-Brynów. Z grupy tej oraz w środowiskach pracowników kopalni „Wujek” powstał, 27 listopada 1925 roku, Klub Sportowy „Rozwój”, z piłką nożną jako pierwszą z jego sekcji. Już w 1926 roku zespół Rozwoju wziął udział w rozgrywkach o Puchar Zakładów Hohenlohe, a kolejny rok przyniósł zgłoszenie do Okręgowego Związku Bokserskiego.

W okresie międzywojennym w Brynowie aktywnie działały różne drużyny piłkarskie, takie jak Badura Brynów (1918–1939), Kołłontay Brynów (1938), Oddział Młodzieży Powstańczej Brynów (1934), Rozwój Katowice (1924–1939) oraz Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Brynów. Ponadto, w sporcie bokserskim działał Rozwój Brynów w latach 1929–1936. Pierwsze obiekty sportowe Rozwoju było zlokalizowane przy kąpielisku „Bugla” w Załężu, a w późniejszym okresie, do 1969 roku, przy ulicy Mikołowskiej.

W 1974 roku, oddano do użytku nowe boisko przy dzisiejszej ulicy Zgody. Po restrukturyzacji Spółki Restrukturyzacji Kopalń, klub przeniósł się na ulicę A. Asnyka 27. W sezonie 2020/2021, Klub Sportowy Rozwój Kopalni Wujek rozgrywał mecze w IV lidze piłkarskiej, wcześniej odnosząc sukcesy, w tym awans do I ligi w sezonie 2015/16 oraz dotarcie do 1/8 Pucharu Polski w 2018/19.

Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Brynów, powołane do życia w 1919 roku, działało w sekcjach gimnastycznej i lekkoatletycznej, a jego członkowie zdobyli dwa medale mistrzostw świata w 1938 roku oraz sześć medali mistrzostw Polski w latach 1936–1938. Wśród prominentnych postaci brynowskiego „Sokoła” można wymienić Martę Majowską oraz działacza Jana Kluzika. Towarzystwo zostało rozwiązane 7 lutego 1950 roku. Warto dodać, że 8 kwietnia 1934 roku powstała młodzieżowa organizacja o nazwie Oddział Młodzieży Powstańczej Brynów, która w tym samym roku skupiała 44 członków i prowadziła sekcję lekkoatletyczną oraz tenisa stołowego.

Brynów jest również znanym obszarem z wieloma terenami zielonymi oraz obiektami sportowo-rekreacyjnymi. Największym z nich jest park imienia Tadeusza Kościuszki, a także w bezpośredniej bliskości znajduje się Katowicki Park Leśny. Brynów charakteryzuje się szlakami turystycznymi i rowerowymi, a także nowoczesnym kompleksem rekreacyjnym. Wiosną 2020 roku otwarto Basen Brynów, który dysponuje basenem sportowym o wymiarach 25×16 m i głębokości 120–180 cm, sześcioma torami pływackimi oraz widownią dla 115 miejsc. W obiekcie znajdują się również basen rekreacyjny, sala gimnastyczna, studio EMS, sauny oraz inne udogodnienia.

W Brynowie znajduje się także ORW Rolna na ulicy Nasypowej 65, który oferuje otwarty basen rekreacyjny, siłownię, bar oraz wypożyczalnię sprzętu sportowego. Obiekt ten jest zarządzany przez katowicki MOSiR. Infrastruktura sportowo-rekreacyjna obejmuje również siłownie oraz szkoły jogi, co zwiększa dostępność aktywności fizycznej dla mieszkańców.

W przeszłości w Brynowie istniał tor wyścigów konnych, zainaugurowany 7 sierpnia 1932 roku przez Wielkopolskie Towarzystwo Wyścigów Konnych. Był on współorganizatorem wydarzeń Śląskiego Klubu Jazdy Konnej od 1934 roku, natomiast ostatnie wzmianki w dokumentach dotyczących toru zdarzyły się w 1945 roku.

W Brynowie przebiegają także różne szlaki turystyczne:

• szlak Bohaterów Wieży Spadochronowej – prowadzący z Panewnik przez park Kościuszki do Śródmieścia Katowic,
• szlak Parkowy – łączący park Kościuszki z Katowickim Parkiem Leśnym,
• Katowicki Szlak Spacerowy – prowadzący ze Śródmieścia przez Brynów po południowej stronie, równolegle do torów kolejowych i dalej w kierunku Murcek,
• szlak nr 2 – prowadzący z parku T. Kościuszki w kierunku Panewnik oraz Zadola do Stargańca.

---

Oceń: Brynów

---