Brynów-Osiedle Zgrzebnioka

---

Geografia

Położenie

Brynów, będący częścią Katowic, nosi nazwę Osiedle Zgrzebnioka i jest jedną z 22 dzielnic o numerze 5. Wyróżnia się ona lokalizacją w centralnej części miasta. Obok Brynowa znajdują się Ligota-Panewniki oraz Załęska Hałda-Brynowem częścią zachodnią, co wskazuje na jej przynależność do zachodnich dzielnic Katowic. Dzielnica rozciąga się na powierzchni 4,08 km², co odpowiada 2,48% całkowitej powierzchni miasta. Brynów leży w odległości około 5,5 km od centrum Katowic.

Granice dzielnicy są zróżnicowane: od północy przylega do Śródmieścia, zaś od wschodu styka się z Osiedlem Paderewskiego-Muchowcem. Od południa sąsiaduje z Piotrowicami-Ochojcem, natomiast od zachodu ograniczona jest za pomocą Załęskiej Hałdy-Brynowem częścią zachodnią. Opis granic dzielnicy przedstawia się następująco:

• Od północy – biegnie wzdłuż alei Górnośląskiej (autostrady A4) pomiędzy ulicami Mikołowską a Francuską,
• Od wschodu – granica zaczyna się na skrzyżowaniu alei Górnośląskiej i ulicy Francuskiej, prowadzi zachodnią stroną ulicy Francuskiej, po czym skręca w stronę drogi do Katowickiego Parku Leśnego, następnie kieruje się na zachód, a na poziomie ulicy Gawronów skręca na południe, przy czym przechodzi przez wschodnią krawędź ulicy A. Zgrzebnioka do torów d. stacji Katowice Muchowiec,
• Od południa – granica biegnie wzdłuż torów kolejowych d. stacji Katowice Muchowiec na zachód, aż do skrzyżowania z d. torami kolei piaskowej, a następnie wzdłuż śladu dawnej linii do wiaduktu kolejowego nad ulicą T. Kościuszki,
• Od zachodu – granica przebiega od wiaduktu kolejowego nad ul. T. Kościuszki, następnie zachodnią krawędzią tej ulicy w kierunku północnym do skrzyżowania ulic Brynowskiej, Rolnej i T. Kościuszki; dalej kieruje się zachodnią częścią ulicy Brynowskiej aż do ulicy Mikołowskiej, gdzie przebiega do węzła autostradowego.

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym stworzonym przez Jerzego Kondrackiego, Brynów w części wschodniej-Osiedle Zgrzebnioka, znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), który jest częścią makroregionu Wyżyna Śląska. Historycznie dzielnica ta znajduje się także we wschodniej części Górnego Śląska.

Geologia

Tereny Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka leżą w obszarze niecki górnośląskiej o budowie zrębowej. Na przełomie dewonu i karbonu paleozoiczne podłoże zostało zaburzone, co doprowadziło do powstania zapadliska. W okresie karbonu zostało ono wypełnione osadami, które obecnie przekształciły się w zlepieńce, piaskowce oraz łupki ilaste z pokładami węgla kamiennego. Osady czwartorzędowe występują w części dzielnicy położonej na północ od ulicy Drozdów. Na podobnych zasadach wykształcone są również utwory powierzchniowe, z wyjątkiem terenów Katowickiego Parku Leśnego oraz obszaru ul. Muchowiec. Można tu znaleźć wychodnie warstw orzeskich (westfal B), które tworzą potężne serie przeważnie składające się z łupków z domieszką piaskowców, syderytów i węgla kamiennego. Miąższość tej serii wynosi ponad 900 m. Warstwy te charakteryzują się także występującymi w niej ławicami iłołupków, odpowiednich do produkcji ceramiki budowlanej.

W trzeciorzędzie nastąpiła dalsza szeroka formacja rzeźby terenu Brynowa. Procesy wietrzenia chemicznego oraz denudacji, które miały miejsce w miocenie, miały decydujący wpływ na rozwój rzeźby pod względem ruchów tektonicznych związanych z orogenezą alpejską. Wówczas płyta antyklinorium śląsko-krakowskiego uległa spękaniu, co doprowadziło m.in. do powstania rowu Kłodnicy. Rowy, zapadliska i niskie zręby pokryte są osadami morza mioceńskiego w postaci iłów marglistych, piaszczystych oraz piasków (w tym również otoczaków skał karbońskich oraz węgla kamiennego). Osady z tego okresu pod warstwą czwartorzędową pokrywają tereny dzielnicy na południe od ulicy Drozdów, a utwory karbońskie i mioceńskie są oddzielone uskokiem tektonicznym, uniemożliwiającym ich bezpośrednią eksploatację. Na powierzchni osady mioceńskie się nie pojawiają.

Podczas zlodowaceń obszar dzielnicy najprawdopodobniej był pokryty przez lodowiec skandynawski dwukrotnie – w okresie pierwszego zlodowacenia (San, krakowskie) oraz w czasie zlodowacenia Odry (środkowopolskiego). Osady po pierwszym zlodowaceniu większość uległy erozji w czasie interglacjalnym, a lądolód zlodowacenia Odry pozostawił po себе gliny zwałowe, występujące wzdłuż dolin. Osady te pokrywają tereny dzielnicy na południe od ulic Dworskiej i Drozdów, jak również w rejonie Katowickiego Parku Leśnego oraz ulicy Muchowiec. W obecnym holocenie zaobserwować można procesy niszczenia oraz usuwania pokryw osadów plejstoceńskich. Osady rzeczne holoceńskie ciągną się równolegle do ulicy Szpaków oraz wzdłuż cieku wodnego płynącego na południe od ogródków działkowych w rejonie stawu Grünfeld.

Gleby

W Katowicach, a w szczególności na terenie Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka, dominują gleby brunatne, głównie w odmianie wyługowanej, które są typowe dla glin zwałowych i zwietrzelin utworów karbońskich. Gleby w tym obszarze jakościowo w przeważającej mierze przedstawiają IV klasę bonitacyjną. Oprócz nich występują także niewielkie enklawy gleb III klasy bonitacyjnej, które nie są użytkowane rolniczo.

Gleby w dzielnicy są pod wpływem intensywnej antropopresji i w wyniku mechanizacji znacznie straciły swoją wartość użytkową. Na terenie tej dzielnicy zachodzą również procesy niwelacji terenu, przede wszystkim w dolinach rzecznych, gdzie przygotowuje się przestrzeń pod przyszłe inwestycje. Procesy te prowadzą do uszkodzenia profilów glebowych oraz do niszczenia warstwy próchnicznej.

Rzeźba terenu

Brynów-Osiedle Zgrzebnioka leży na Wyżynie Śląskiej, w obrębie Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego, który należy do mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13). W zakresie jednostek morfologicznych, dzielnica ta znajduje się na Wzgórzach Kochłowickich. Charakteryzuje się równoleżnikowym wałem, który dzieli doliny i tworzy cztery izolowane wzgórza – jedno z nich znajduje się na obszarze dzielnicy. Powierzchnie wzgórz mają kopulaste kształty, w niektórych miejscach spłaszczone. Ich podłoże stanowią warstwy karbońskie.

Najwyższym punktem w dzielnicy jest Wzgórze Beaty, osiągające wysokość ponad 323,0 m n.p.m. wg mapy topograficznej z 1992 roku. Wzgórze to znajduje się na obrzeżach parku T. Kościuszki, przy skrzyżowaniu ulic T. Kościuszki i A. Zgrzebnioka. Drugie większe wzniesienie w tym obszarze stanowi wzniesienie w rejonie stacji elektroenergetycznej „Brynów” przy ulicy Brynowskiej, sięgające wysokości ponad 305 m n.p.m. Najniżej położonym terenem dzielnicy są tereny na pograniczu Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka oraz Osiedla Paderewskiego-Muchowca, znajdujące się w rejonie ulicy Muchowiec, z wysokością poniżej 280 m n.p.m. Różnica w wysokości między najwyższymi i najniższymi punktami wynosi w przybliżeniu 40 m.

Ulica Meteorologów przy cmentarzu garnizonowym ma wysokość 300,1 m n.p.m., skrzyżowanie ulic Parkowej i Mikołowskiej w pobliżu kolonii urzędniczej kopalni „Wujek” utrzymuje wysokości 305 m n.p.m., podczas gdy skrzyżowanie ulic T. Kościuszki i Słowików w centralnej części Brynowa osiąga 289,0 m n.p.m., a skrzyżowanie ulic Drozdów i A. Zgrzebnioka, znajdujące się na granicy osiedla Ptasiego, to wysokość 295,2 m n.p.m.

Na współczesną rzeźbę terenu Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka znaczący wpływ miało zlodowacenie południowopolskie (Sanu) oraz maksymalne zlodowacenie środkowopolskiego (Odry). Ponadto w ostatnim czasie istotny wpływ na formowanie terenu miała działalność człowieka związana z osadnictwem i górnictwem, co doprowadziło do zniszczenia niektórych naturalnych form ukształtowania terenu oraz do tworzenia nowych, degradujących struktur. Duża część obszaru dzielnicy zajmuje antropogeniczna płaszczyzna zrównania.

Wody

Obszar Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka leży w dorzeczu Wisły oraz Odry, a dział wodny I stopnia rozdzielający te dwa dorzecza wpływa na tereny dzielnicy na wysokości skrzyżowania ulic Mikołowskiej i Parkowej. Dział ten prowadzi dalej na wschód przez park T. Kościuszki, pokonując Wzgórze Beaty, a następnie ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim, zmierzając w stronę byłej stacji rozrządowej Katowice Muchowiec.

Część dzielnicy w dorzeczu Wisły to północno-wschodnia część, w tym rejony Katowickiej Hałdy, północna część parku T. Kościuszki, osiedle A. Zgrzebnioka oraz obszary ulicy Ceglanej. Dwa pierwsze spośród wymienionych są częścią zlewni Rawy, podczas gdy pozostałe regiony są w zlewni jej dopływu – Potoku Leśnego. Obydwie zlewnie rozdzielają się na dziale wodnym V rzędu, niemniej jednak żadna z rzek nie przepływa przez samą dzielnicę. W rejonie Potoku Leśnego znajdują się dwa większe zbiorniki wodne. Pierwszy z nich to staw usytuowany w obszarze bezodpływowym, mieszczący się przy ulicy Ceglanej, nieopodal osiedla Ceglana Park. Drugi to staw Grünfeld, zlokalizowany na południowy wschód od tego miejsca. Jest on obszerny, zajmując powierzchnię większą niż 4 ha przy głębokości sięgającej 20 metrów. Czerpie on z naturalnych wód podziemnych, wydobywających się z przecięcia warstw wodonośnych w trakcie wydobycia gliny. Obiekt ten jest w rękach prywatnych.

Pozostały region dzielnicy wierzy w dorzeczu Odry, w zlewni Kłodnicy. Rzeka ta nie wpływa bezpośrednio w granice dzielnicy, a do większych akwenów wodnych w tej zlewni należy staw przy ROD „Wyzwolenie” (przy ul. Brynowskiej) oraz staw znajdujący się na przecięciu ul. Wróbli oraz Kawek.

Klimat i topoklimat

Warunki klimatyczne Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka są zbliżone do ogólnego klimatu regionu Katowic, z elementami modyfikującymi zarówno czynniki klimatotwórcze, jak i lokalne. Obecność mas powietrza napotykających, które mają charakter oceaniczny, jest znacznie większa w porównaniu do tych z kontynentu. Sporadycznie pojawiają się również masy powietrza zwrotnikowego, przybywające z południowego zachodu przez Bramę Morawską.

Średnia roczna temperatura w latach 1961–2005 wynosiła długo 8,1 °C dla stacji w sąsiednim Muchowcu. Najcieplejszym miesiącem w tym okresie był lipiec, z temperaturą 17,8 °C, podczas gdy styczeń okazał się najchłodniejszy z temperaturą –2,2 °C. Roczna średnia liczba godzin słonecznych wynosiła 1474, a średnie zachmurzenie wynosiło 5,3. Całkowita roczna suma opadów w latach 1951–2005 wynosiła około 713,8 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej trwa średnio od 60 do 70 dni, a okres wegetacyjny rozciąga się w granicach 200–220 dni. Dominują wiatry zachodnie i południowo-zachodnie (20,7% i 20,4% wszystkich wiatrów), zaś najsłabiej reprezentowane są wiatry północne (5,7%). Średnia prędkość wiatru oszacowano na 2,4 m/s.

Klimat Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka jest również modyfikowany przez lokalne czynniki (topoklimat), które zależą od pokrycia terenu oraz jego umiejscowienia w stosunku do dolin rzecznych. Teren wzdłuż ulicy Szpaków w kierunku Kłodnicy charakteryzuje się niekorzystnym klimatem, co prowadzi do lokalnych przymrozków oraz zastoisk zimnego powietrza podczas bezchmurnych nocy. Natomiast na wyżej położonych terenach warunki są średnio korzystne. W obszarach zabudowanych występuje wyraźny wzrost temperatury, wynikający z działalności człowieka oraz braku wilgotności w powietrzu, co nie sprzyja kumulacji ciepła. Lasy w tym regionie są znacznie bardziej stabilne temperaturowo w nocy, niż polany i tereny wokół.

Przyroda i ochrona środowiska

Naturalny krajobraz roślinny Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka rozwijał się od ostatnich zlodowaceń sprzed 12–16 tys. lat. W ciągu minionych 200 lat przeszedł jednak przez intensywną antropopresję. Jeszcze w połowie XII wieku całkowity obszar Katowic był prawie niezamieszkany i pokryty gęstymi lasami, będącymi częścią Puszczy Śląskiej, gdzie dominowały buczyny i grądy. Rozwój górnictwa i przemysłu, zwłaszcza w XVIII i XIX wieku, doprowadził do znacznej degradacji leśnej. Negatywne efekty działalności człowieka miały wpływ na wszystkie elementy składające się na środowisko naturalne. Pozostały jedynie niewielkie fragmenty dawnej Puszczy Śląskiej, w tym Las Katowicki, który w XIX wieku przekształcono w Park Południowy (obecnie park im. T. Kościuszki). Na przełomie XX wieku, na obszarze Muchowca powstał Katowicki Park Leśny.

Pomimo kontynuowanego zubożenia flory miejskiej, zróżnicowanie istniejących zbiorowisk roślinnych pozostaje wciąż znaczące. Na początku 2023 roku na terenie dzielnicy brak było wyznaczonych obszarów ochrony przyrody. W latach 1996–2003 istniał jednak użytek ekologiczny „Staw Grünfeld”, utworzony na podstawie uchwały Rady Miejskiej Katowic w dniu 11 marca 1996 roku, który uchylił się 22 grudnia 2003 roku. Staw ten był miejscem byłej glinianki, otoczonej działkami prywatnymi i zaroślami wierzbowymi oraz roślinnością nadwodną. Znajdowały się tam także trzcinowiska z trzciną pospolitą oraz pałką szerokolistną, które były korzystne dla rozwoju płazów oraz gniazd z ptakami wodnymi.

Obszar Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka, będący częścią Osiedla Paderewskiego-Muchowca, stanowi najwięcej zieleni urządzonej w Katowicach. W rejonie Muchowca, na granicy Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka oraz Osiedla Paderewskiego-Muchowiec, znajduje się Katowicki Park Leśny, będący jednym z najbardziej atrakcyjnych przyrodniczo miejsc w Katowicach, z różnorodnymi ekosystemami oraz bogatą florą i fauną. Drzewostany w tym parku są głównie mieszanymi dębami, przy czym dominuje brzoza. W podszycie można znaleźć jarzębinę, kruszynę, czarny bez oraz koralowy. Runy leśne są niezwykle bujne, a ich florystyczna różnorodność obejmuje m.in. skrzyp leśny, zawilec gajowy oraz kokoryczkę. Wilgotne doliny i zagłębienia terenowe porasta las łęgowy, będący środowiskiem sprzyjającym dla wielu gatunków płazów i ptaków. W tej okolicy zaobserwować można m.in. zimorodka, sieweczkę rzeczną oraz czaplę siwą. Występują różnych gatunków płazów, w tym ropuchy, żaby trawne oraz traszki zwyczajne, tak samo jak i liczne gatunki ptaków leśnych – od sikorki, kosy, po dzięcioły. Często również spotykane są wiewiórki, sarny, a zimą można dostrzec dziki.

W granicach dzielnicy rozciąga się park im. Tadeusza Kościuszki, największy park w Katowicach, leżący na zboczach Wzgórza Beaty. Granice parku zamykają ulice: T. Kościuszki, Piękna i aleja Górnośląska. Park zajmuje powierzchnię 72 ha, co stanowi 17,6% całkowitej powierzchni dzielnicy, jest zarządzany przez Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach.

Początki parku sięgają 1888 roku, kiedy to na obszarze 6 ha podmiejskiego lasu stworzono podstawy parku. W latach 1894–1895 przekształcono teren w Süd Park (Park Południowy), przy okazji powiększając jego powierzchnię. W 1910 roku udzielono pomoc materialną na zadrzewienie alei wzdłuż ulicy T. Kościuszki, wprowadzając różne gatunki drzew. Park zyskał imię T. Kościuszki w 1925 roku.

Układ parku nawiązuje do stylu angielskiego z dodatkowymi wpływami ogrodów klasycystycznych dotyczących rozplanowania rabat i klombów kwiatowych. Dzięki budowie parku na terenach dawnego lasu, zachowały się zarówno naturalne drzewostany, jak i warstwa runa ze znaczną różnorodnością gatunków i odmian drzew oraz krzewów, w tym graby, buki, lipy drobnolistne oraz klony. Do cennych gatunków w parku należą buki o srebrzystych pniach oraz wiśnie piłkowane. W parku znaleźć można również osobliwości dendrologiczne, takie jak choiny kanadyjskiej oraz daglezje zielone. Park jest również schronieniem dla wielu gatunków zwierząt, w tym ptaków, które gniazdują w tych miejscach. W sumie występują tu gatunki takie jak grzywacze, kosy, kwiczoły, sójki oraz świstunki, a także niektóre leśne, dzikie zwierzęta jak jeże, krety czy ropuchy szare.

Obszar Brynowa-Osiedla Zgrzebnioka bogaty jest w liczne kompleksy ogródków działkowych, takie jak „Ligonia”, „Rymera”, „Kombatant” i „Wyzwolenia”, które stanowią lokalny rezerwat zarówno krajowej, jak i egzotycznej flory.

Na obszarze dzielnicy siedzibę ma także kilka instytucji publicznych związanych z przyrodą, w tym Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, mieszcząca się przy ulicy św. Huberta 43/45. Jest to jedna z największych dyrekcji w Polsce, realizująca 10% zadań krajowej gospodarki leśnej, składająca się z 38 nadleśnictw oraz dwóch gospodarstw rybackich (w Niemodlinie i Krogulnej). Jej początki datowane są na lutego 1945 roku.

Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach ma siedzibę przy ulicy T. Kościuszki 138, a zajmuje się utrzymywaniem i pielęgnacją miejskich terenów zielonych. Siedziba Okręgowego Zarządu Śląskiego Polskiego Związku Działkowców znajduje się przy ulicy Kormoranów 1.

Historia

W artykule Brynów znajdziesz szczegółowe informacje dotyczące sekcji Historia.

Do XIX wieku

W 1474 roku po raz pierwszy pojawiły się wzmianki dotyczące wschodniej części obecnej dzielnicy Brynów, znanej wówczas jako Brwinów. W dokumencie tym mowa jest o oddaniu przez księcia rybnickiego Wacława dóbr mysłowickich, które obejmowały tę wieś, w zastaw wojewodzie sandomierskiemu Jakubowi z Dębna. Z biegiem lat wieś zmieniała właścicieli, a pod koniec pierwszej połowy XIX wieku przeszła w ręce Wincklerów i Tiele-Wincklerów, a następnie księcia Hohenlohego.

Na przełomie XIV i XV wieku Górny Śląsk doświadczył kryzysu gospodarczego, co skutkowało licznie opustoszałymi terenami, w tym Brynowem, który po raz pierwszy jako pusta wieś został odnotowany w 1486 roku. Jednak nie zniknął całkowicie, a pola użytkowane były przez mieszkańców z pobliskich zasiedlonych wsi. W odzyskiwaniu terenów osiedlonych proces zasiedlania rozpoczął się około końca XV wieku. Jeszcze w 1609 roku Brynów pozostawał niezamieszkany, a pierwsze nazwiska osadników zaczęły się pojawiać dopiero w XVII wieku. Na jednym z najstarszych map Katowic z około 1686 roku Brynów został zaznaczony, gdyż był częścią sporu sądowego o lasy przynależące do Kuźnicy Boguckiej.

Muchowiec, który powstał w XVII wieku, również funkcjonował jako przysiółek Katowic. Na przełomie XIX i XX wieku w okolicach ulicy Ceglanej, na Muchowcu, wzniesiono budynki dla robotników, którzy pracowali w lokalnych cegielniach. Katowicka Hałda powstała w połowie XVIII wieku i do 1865 roku była przysiółkiem Katowic, a następnie została włączona do gminy Brynów.

Do końca XVIII wieku, na terenach współczesnych Katowic, rolnictwo i leśnictwo stanowiły główne źródła utrzymania mieszkańców. W Katastrze Karolińskim z lat 1723–1725 wykazano, że w Brynowie istniało dziewięć gospodarstw, które z czasem zmniejszyły się do pięciu małych gospodarstw chałupniczych. Rozwój zwartej zabudowy wsi Brynów nastąpił w XVIII i XIX wieku, wzdłuż ulic Dworskiej oraz Brynowskiej. W XVIII wieku zbudowano drogę, która łączyła wieś Katowice z Brynowem, a była to jednocześnie ścieżka, po której biegnie dziś ulica T. Kościuszki. W XIX wieku ta droga stała się kluczowym szlakiem komunikacyjnym.

XIX wiek

W dziewiętnastym wieku Brynów przeszedł metamorfozę z wsi rolniczej w osadę przemysłową. W skład tej transformacji weszło rozwijające się górnictwo węgla kamiennego oraz budowa cegielni. W 1801 roku w Brynowie otworzono kopalnię węgla kamiennego „Beate” („Beata”), a 29 kwietnia 1823 roku na terenie nowej dzielnicy założono hutę cynku „Henriette” („Henrietta”). W pierwszych latach stulecia na tym obszarze powstały także liczne cegielnie.

Z inicjatywy Lecha Szarańca powstała brynowska kolonia – Kamionka, zlokalizowana według jego relacji w pobliżu obecnych ulic Parkowej, Mikołowskiej oraz Pięknej. Michał Bulsa twierdzi, że na terenie dzisiejszego katowickiego Śródmieścia kolonia ta istniała w drugiej połowie XIX wieku jako osiedle ośmiu domów. W tym rejonie znajdowały się również wille dla dozoru górniczego kopalni „Oheim” („Wujek”).

Przed nadaniem praw miejskich Katowicom 11 września 1865 roku Brynów został wyłączony z tego obszaru, tworząc samodzielną gminę i dworską jednostkę administracyjną, zarządzaną z folwarku przy obecnej ulicy T. Kościuszki, w miejscu obecnego Zakładu Zieleni Miejskiej w Katowicach. Brynów stał się częścią nowo powstałego powiatu katowickiego utworzonego 27 marca 1873 roku. W 1865 roku, na ulicy Dworskiej 3 oddano do użytku szkołę ludową dla lokalnych dzieci.

W roku 1888 rozpoczęły się prace nad stworzeniem zalążków nowego parku, którego części w latach 1894–1895 nadano nazwę Süd Park (Park Południowy). W 1925 roku park otrzymał imię Tadeusza Kościuszki. W 1899 roku uruchomiono kopalnię „Oheim” („Wujek”), a w miarę rozwoju zakładu powstały nowe domy mieszkalne, zwłaszcza w obrębie Katowickiej Hałdy, co hamowało dalszą zabudowę centralnej części Brynowa.

Lata międzywojenne i II wojna światowa

Okres powstań śląskich oraz plebiscytu, w szczególności III powstania, charakteryzował się aktywnością mieszkańców Brynowa. Powstańcy z tej dzielnicy, a także Karbowej, skapitulowali w składzie 1 kompanii 3 pułku powstańczego, dowodzonego przez Rudolfa Niemczyka. W plebiscycie z 20 marca 1921 roku, na 12 389 uprawnionych osób do głosowania, 6 783 mieszkańców Brynowa opowiedziało się za przyłączeniem do Polski, 5 189 za Niemcami. W 1922 roku tereny dzisiejszych Katowic przyłączono do Polski, a po utworzeniu województwa śląskiego przystąpiono do likwidacji obszarów dworskich, co zaowocowało włączeniem obszaru dworskiego Brynów do gminy Brynów w 1924 roku.

W latach 20. XX wieku na nekropoliach jeńców wojennych z 1917 roku założono katowicki cmentarz garnizonowy. 15 października 1924 roku włączono tereny dzisiejszego Brynowa Części Wschodniej-Osiedla Zgrzebnioka w granice Katowic. Rada Miejska Katowic, zauważając wzrost liczby mieszkańców, postanowiła podzielić miasto na dzielnice, w tym Ligota-Brynów.

W 1930 roku, w pobliżu ulicy T. Kościuszki, na terenach naprzeciw Parku im. T. Kościuszki, zorganizowano I Targi Katowickie. W 1938 roku na terenie parku przeniesiono drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła z Syryni do jego południowej części.

Wkrótce po rozpoczęciu II wojny światowej, 1 września 1939 roku, miasto i Brynów zostały opuszczone przez polskie wojsko. Już 4 września jednostki 239 Dywizji Piechoty, pod dowództwem Ericha Höckera, wkroczyły na terytorium Brynowa, co wywołało ostrzał z wieży spadochronowej i innych punktów.

W październiku tego samego roku obszar Górnego Śląska został przyłączony do III Rzeszy Niemieckiej. Nowe władze okupacyjne, pozostawiając w mocy zmiany administracyjne z lat wcześniejszych, przywróciły nazewnictwo miejscowości. 3 lutego 1942 roku na terenie Katowic, w wyniku rozporządzenia nadprezydenta prowincji górnośląskiej, zmieniono nazwy dzielnic, tworząc obszar m.in. Kattowitz-Süd, do którego włączono obszary Brynowa, Załęskiej Hałdy oraz część centrum Katowic.

Okres powojenny

Po zajęciu Górnego Śląska przez polskie władze w 1945 roku przywrócono wcześniejszy stan prawny i nie uznawano przekształceń dokonanych przez okupantów. W 1954 roku Katowice zostały podzielone na trzy dzielnice, a obecna dzielnica Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka leżała na granicy tych dzielnic, w rejonie skrzyżowania ulic L. Różyckiego, T. Kościuszki oraz Gawronów. W 1973 roku zlikwidowano podział Katowic na dzielnice.

W latach 60. XX wieku w czasach PRL-u wzniesiono dwa osiedla mieszkalne, tj. „Brynów A”, które zlokalizowane było między ulicami Brynowską a T. Kościuszki oraz „Brynów B”, usytuowane na wschód od ulicy T. Kościuszki i na północ od ulicy św. Huberta – które zaczęto określać jako osiedle Ptasie. W latach 70. XX wieku zmodernizowano aleję Górnośląską, która zyskała po dwa pasy ruchu w każdą stronę, a rondo mikołowskie na al. Górnośląskiej w latach 1978–1982 zostało przekształcone w duży węzeł drogowy. Również w 1978 roku rozpoczęto budowę osiedla im. Alfonsa Zgrzebnioka, które miało pomieścić 3,5 tysiąca mieszkańców.

Po politycznych przemianach w Polsce, 16 września 1991 roku w Katowicach wprowadzono nowy podział, a 1 stycznia 1992 roku utworzono 22 pomocnicze jednostki samorządowe. W tym czasie powołano także jednostkę samorządową nr 5 „Brynów” w obecnych granicach dzielnicy Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka. Nazwa tej dzielnicy została oficjalnie ustalona uchwałą Rady Miejskiej Katowic 29 września 1997 roku.

Dnia 5 lutego 1990 roku rozpoczął działalność szpital okulistyczny przy ulicy Ceglanej 35, którym kierowała prof. Ariadna Gierek-Łapińska, będąca dyrektorką jednostki powołanej przez Śląską Akademię Medyczną w Katowicach. W 2016 roku zrealizowano fuzję Uniwersyteckiego Centrum Okulistyki i Onkologii z Centralnym Szpitalem Klinicznym im. prof. K. Gibińskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach.

W 1991 roku z okazji poświęcenia kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego celebrowanego przez bp. Damiana Zimonia w uroczystości uczestniczyli prominentni przedstawiciele władz, w tym premier Jan Krzysztof Bielecki, wojewoda katowicki Wojciech Czech, prezydent Katowic Jerzy Śmiałek oraz wielu innych gości. Następnego dnia zorganizowane zostały też uroczystości pamięci poległych w czasie pacyfikacji górników w kopalni „Wujek”, w których przewodniczył nuncjusz apostolski abp Józef Kowalczyk. Na tę okoliczność przybył również prezydent Lech Wałęsa.

Obszar Brynowa części wschodniej-Osiedla Zgrzebnioka od 1989 roku, a zwłaszcza okolice ulicy Ceglanej, stały się dynamicznie rozwijającą się częścią urbanistyczną. 30 października 1996 roku oddano do użytku odcinek autostrady A4, łączący ulicę Murckowską z Mysłowicami. W latach 2013–2017 powstał kompleks budynków szpitalnych przez firmę Geo Medical, a od 2019 roku zainicjowano budowę nowych, nowoczesnych osiedli mieszkaniowych Ceglana Park i Zdrowe Stylove.

Demografia

Demografia dzielnicy Brynów, część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka, prezentuje się w sposób, który zwraca uwagę na zmieniające się tendencje w liczbie ludności w kolejnych latach. W szczególności, warto zauważyć, że liczba mieszkańców regionu systematycznie spada. W 1997 roku populacja wynosiła 7,4 tys. osób, natomiast w 2005 roku zmniejszyła się do 7 206, a w 2010 roku dotarła do poziomu 6 951, co stanowi 2,3% całej ludności Katowic. W tym okresie struktura demograficzna przedstawiała się następująco: 12,7% mieszkańców było w wieku przedprodukcyjnym, 58,1% w wieku produkcyjnym, a 29,2% w wieku poprodukcyjnym.

Dodatkowo, przeprowadzono badania sondażowe na grupie 78 mieszkańców tej dzielnicy w 2011 roku, w których 88,5% badanych zidentyfikowało się jako Polacy – co stanowi najwyższy udział wśród wszystkich katowickich dzielnic. Z kolei 5,1% mieszkańców zadeklarowało się jako Ślązacy, co jest najniższym wynikiem w tym zakresie, a 6,4% zidentyfikowało się zarówno jako Polacy, jak i Ślązacy – również najniższy odsetek.

W 2013 roku liczba dłubników wzrosła do 6 719, przy czym 714 osób miało mniej niż 14 lat, a 952 osoby były w wieku powyżej 75 lat. Szczegółowe dane dotyczące liczby ludności w poszczególnych latach tej części Katowic można zobaczyć na poniższym wykresie:

Okres/ l. ludności	przedprodukcyjny (0–18 lat)	produkcyjny (18–60/65 lat)	poprodukcyjny (pow. 60/65 lat)	Suma
Ogółem	929	3 556	2 161	6 646
kobiety	458	1 762	1 403	3 623
mężczyźni	471	1 794	758	3 023
Wskaźnik feminizacji	97	98	185	120

Warto także podkreślić źródła danych, które obejmują lata: 1997, 2005, 2010, 2015 oraz 2020.

Polityka i administracja

Dzielnica nr 5 znana jako Brynów — część wschodnia, a konkretniej Osiedle Zgrzebnioka, stanowi jedną z 22 dzielnic Katowic. Jest to szczególna jednostka pomocnicza w ramach gminy. Jej powołanie miało miejsce na mocy uchwały Rady Miejskiej w Katowicach, kiedy to została uznana za jednostkę samorządową (dzielnicę) nr 5 w dniu 1 stycznia 1992 roku. Również według Uchwały nr XLVI/449/97 z dnia 29 września 1997 roku, Brynów część wschodnia — Osiedle Zgrzebnioka, włączono do statutu dzielnic zachodnich.

Statut obowiązujący w dzielnicy został wprowadzony dzięki Uchwały Nr XLI/895/21 Rady Miasta Katowice z dnia 25 listopada 2021 roku. W świetle tego dokumentu, do organów dzielnicy zalicza się Radę Dzielnicy oraz Zarząd Dzielnicy. Rada Dzielnicy tworzy zespół 15 radnych, którzy są wybierani na pięcioletnią kadencję. Jej rola jako organu stanowiącego obejmuje m.in. reprezentowanie mieszkańców przed organami miasta Katowice, inicjowanie i organizowanie wydarzeń kulturalnych oraz rekreacyjnych, a także opiniowanie lokalnych inicjatyw.

Z kolei Zarząd Dzielnicy pełni funkcję wykonawczą. Jego przewodniczący ma za zadanie reprezentować dzielnicę na zewnątrz, a do jego obowiązków należy m.in. przyjmowanie wniosków od obywateli, organizowanie inicjatyw społecznych, a także informowanie mieszkańców na temat spraw dotyczących dzielnicy oraz przygotowywanie projektów uchwał dla Rady Dzielnicy.

Na początku 2023 roku zarówno Rada Dzielnicy, jak i Zarząd Dzielnicy nie były aktywne. Obszar osiedla A. Zgrzebnioka jest zarządzany przez Katowicką Spółdzielnię Mieszkaniową, której administracja mieści się przy ulicy Łabędziej 19. Spółdzielnia ta zarządza 52 budynkami mieszkalnymi, oferującymi 615 lokali mieszkalnych oraz 15 lokali użytkowych, na obszarze wynoszącym 112 422 m².

W obrębie dzielnicy funkcjonuje również Dom Miasta Saint-Étienne, znajdujący się przy ulicy L. Różyckiego 14c, oraz Stowarzyszenie ASEMKA, czyli (fr. Association Saint-Étienne Métropole Katowice). Te organizacje mają na celu wspieranie i rozwijanie współpracy między Katowicami a ich miastem partnerskim, Saint-Étienne, na płaszczyźnie ekonomicznej oraz społeczno-kulturalnej. Ponadto, w dzielnicy działa Agencja Konsularna Francji, której siedziba usytuowana jest przy ulicy Szpaków 56. Agencja ma na celu m.in. ochronę interesów Francji, wspieranie francuskich przedsiębiorstw, udzielanie pomocy obywatelom Francji przebywającym w województwie śląskim, a także promowanie współpracy naukowo-kulturalnej oraz francuskiego dziedzictwa i języka.

Gospodarka

Charakterystyka

Dzielnica Brynów w części wschodniej, znana jako Osiedle Zgrzebnioka, charakteryzuje się przewagą funkcji mieszkaniowej oraz rekreacyjnej. Nie ma w niej rozwoju przemysłu, ale pełni ważne role w obszarze ochrony zdrowia i administracji. Przemysłowy rozwój można zaobserwować głównie w północnym rejonie tej dzielnicy.

Na obszarze Osiedla znajdują się dwa znaczące przedsiębiorstwa, które są notowane na GPW w Warszawie. Pierwszym jest firma Introl, która swoją siedzibę ma przy ulicy T. Kościuszki 112. Od 1990 roku firma ta zajmuje się modernizacją oraz automatyzacją procesów technologicznych, a jej oferta obejmuje dostarczanie systemów kontrolno-pomiarowych. Drugą istotną jednostką jest PragmaGO, działająca przy ulicy Brynowskiej 72, która wspiera mikro i małe przedsiębiorstwa poprzez usługi faktoringowe.

Brynów rozwija lokalne centra usługowo-handlowe, w których dominują sklepy spożywcze oraz podstawowe usługi. Najważniejsze punkty handlowe to Brynów (wzdłuż ulicy Brynowskiej od ul. Dworskiej do ul. T. Kościuszki) i os. A. Zgrzebnicka (wzdłuż ul. Gawronów od ul. Kormoranów do ul. Lelków). Znajdziemy tutaj również liczne małe, lokalne sklepy. Jednak w rejonie nie zlokalizowano żadnych dużych centrów handlowych – najbliższe to Libero w sąsiedniej dzielnicy Ligota-Panewniki.

Zgodnie z danymi na 31 grudnia 2013 roku, system REGON rejestrował 1 307 przedsiębiorstw w Brynowie, z czego 1 221 stanowiły mikrofirmy. Na koniec roku w tej dzielnicy zarejestrowano także 82 osoby bezrobotne, co stanowiło 1,22% mieszkańców, co było najniższym odsetkiem w katowickich dzielnicach.

Historia

Do końca XVIII wieku, teren obecnych Katowic cechował się dominacją gospodarki rolnej i leśnej. Gleby były słabej jakości, co skutkowało uprawami zbóż wymagających minimalnych warunków, takich jak żyto, owies oraz jęczmień. Dodatkowo w rejonie Brynowa oraz Załęża uprawiano chmiel, wykorzystywany w browarnictwie. W tym samym obszarze funkcjonowali również przedstawiciele związani z miejscową kuźnicą żelaza.

W XIX stuleciu na dużej części brynowskiej ziemi zaczęły wykształcać się duże majątki, a w rejonie współczesnych ulic Dworskiej i A. Zgrzebnioka powstał dwór, który w końcu XIX wieku nabył książę Hohenlohe-Öhringen. W 1905 roku majątek przeszedł na spółkę Hohenlohe-Werke (niem. Zakłady Hohenlohego). Po II wojnie światowej dawne budynki brynowskiego folwarku przekształcono w Państwowe Gospodarstwo Rolne Brynów.

Rozwój przemysłu w Katowicach rozpoczął Johann Ferdinand Koulhaas, który w 1801 roku otworzył kopalnię węgla kamiennego „Beate” w rejonie parku T. Kościuszki. Pierwsze nadanie dla polu górniczemu miało miejsce 2 marca 1801 roku, a kopalnia działała aż do 1806 roku. W 1835 roku kopalnię zakupił Albert von Salawa. Przedsiębiorstwo to funkcjonowało do 1880 roku, podczas gdy pierwotne szyby wydobywcze sięgały głębokości 76 metrów w rejonie dawnej hali zajezdni tramwajowej.

Na podstawie nadania z 29 kwietnia 1823 roku, w dzielnicy Brynów powstała huta cynku „Henriette” („Henrietta”). Zakład ten składał się z czterech hal pieców, które posiadały łącznie 96 mufli. Huta przeszła kolejno przez różne właścicieli, jednak w latach trzydziestych XIX wieku, w związku z malejącym popytem na cynk, produkcję wstrzymano, a w roku 1869 hucie wydobyto 569 ton cynku, po czym zakład ostatecznie zamknięto pod koniec lat 70. XIX wieku. Budynek cechowni przetrwał aż do końca lat 60. XX wieku.

Na obszarze Brynowa w XIX wieku powstały także cegielnie. W II połowie XIX wieku, na granicy Brynowa i Muchowca odkryto złoża gliny, co dało impuls do budowy cegielni przez Ignatza Grünfelda w 1860 roku. W 1895 roku uruchomiono nową cegielnię przy Karbowej, prowadzoną przez Hugo Grünfelda, gdzie produkowano glazurowane cegły. Historia cegielni przypomniana jest przez nazwę ulicy Ceglanej oraz staw Grünfeld, które pozostają jako świadectwo dawnej prosperującej działalności.

Na terenie ulic Brynowskiej i Mikołowskiej działała cegielnia „Badura”, która w okresie II wojny światowej została przejęta przez Niemców, a później znacjonalizowana. W 2019 roku rozpoczęto budowę pierwszego na terenie Katowic sklepu sieci Kaufland.

W latach 1929–1930 zorganizowano I Targi Katowickie w drewnianej hali targowej przy ulicy T. Kościuszki 90, która po wielu latach, wobec stabilności strukturalnej, została wyburzona w latach 50. XX wieku. Następnie w latach 70. XX wieku, na miejscu dawnej huty „Henriette” przy ulicy Mikołowskiej 100, postawiono gmach Centralnego Ośrodka Informatyki Górnictwa (późniejszy COIG), dedykowany rozwojowi nowoczesnych rozwiązań informatycznych dla sektora górniczego.

Infrastruktura techniczna

Zapewnienie dostępu do Brynowa, w szczególności w obrębie Osiedla Zgrzebnioka, odbywa się za pośrednictwem sieci zbiorników, które znajdują się w Mikołowie oraz Murckach. Woda dostarczana do tych lokalizacji pochodzi z różnych stacji uzdatniania, zlokalizowanych w Dziećkowicach, Goczałkowicach-Zdroju oraz Kobiernicach. Nerwu dostaw wody zapewnia wspólny system Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągowego, skąd przesyłana jest do Katowic przez rozbudowaną sieć magistral wodociągowych i sieć rozdzielczą Katowickich Wodociągów. System ten dba o bieżące zasilanie Osiedla Zgrzebnioka w wodę, z szczególnym uwzględnieniem jego części wschodniej. Wzdłuż głównych dróg, takich jak autostrada A4 oraz ulic Meteorologów i A. Zgrzebnioka, rozciągają się również nity tranzytowe wodociągów GPW.

W zakresie kanalizacji, eksploatacją sieci sanitarnej i ogólnospławnej w tej dzielnicy zajmuje się Oddział Eksploatacji Sieci Kanalizacyjnej – Południe, będący częścią Katowickich Wodociągów. Natomiast nadzór nad kanalizacją deszczową sprawuje Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach. W północnej sekcji dzielnicy, zwłaszcza w rejonie Katowickiej Hałdy, lokalizacji związane są z Oczyszczalnią Ścieków Centrum. Pozostałe obszary, obejmujące historyczne centrum Brynowa, osiedla Brynów A, Ptasie oraz A. Zgrzebnioka, odprowadzane są do oczyszczalni ścieków w Panewnikach. Oczyszczalnia Centrum obejmuje obszar miasta zlewni Rawy, natomiast oczyszczalnia Panewniki obsługuje zlewnię Kłodnicy.

W starszych rejonach z historyczną zabudową, takich jak ulica Brynowska, można obserwować obecność kanalizacji ogólnospławnej. Jednak nowocześniejsze osiedle A. Zgrzebnioka dysponuje separowaną siecią kanalizacyjną, która obejmuje zarówno kanalizację sanitarną, jak i deszczową. Z kolei główne kolektory sanitarne usytuowane są wzdłuż ulic T. Kościuszki oraz Kukułek, natomiast kolektory deszczowe ciągną się obok ulic T. Kościuszki, Mikołowskiej i Gawronów.

Jeśli chodzi o energię elektryczną, dzielnica zasilana jest przez sieć wysokiego napięcia 110 kV, która biegnie równolegle do ulic Ceglanej, Meteorologów oraz A. Zgrzebnioka. Całość tej sieci łączy się z lokalną stacją elektroenergetyczną „Brynów” 110/20/6 kV, położoną przy ulicy Brynowskiej. Należy również nadmienić, że napowietrzna sieć elektroenergetyczna jest zarządzana przez Polskie Sieci Elektroenergetyczne.

Dla zaopatrzenia w gaz ziemny, dzielnica korzysta z wysokometanowego gazu GZ-50. Należy dodać, że system zaopatrzenia Katowic nie korzysta z własnych źródeł zasilania, toteż gaz dostarczany jest z ogólnopolskich układów. Gazociąg podwyższonego ciśnienia przebiega równolegle na południe od autostrady A4, a w granicach dzielnicy znajdują się dwie stacje redukcyjno-pomiarowe pierwszego stopnia.

Transport

Transport drogowy

Obszar Brynowa, szczególnie wschodnia część Osiedla Zgrzebnioka, jest dynamicznie skomunikowany dzięki licznym trasom krajowym oraz szlakom szybkiego ruchu, które go przecinają.

Jednym z kluczowych elementów w układzie komunikacyjnym regionu jest autostrada A4, znana również jako aleja Górnośląska. Jest to jeden z głównych traktów drogowych w Katowicach, stanowiący integralną część europejskiej trasy E40. Autostrada ta rozciąga się wzdłuż północnej granicy Brynowa i pełni fundamentalną rolę w transporcie dalekozasięgowym, łączącym region zarówno z zachodnimi, jak i wschodnimi kierunkami, takimi jak Wrocław, Niemcy, Kraków czy Rzeszów, a nawet Ukraina.

W zakresie ruchu lokalnego, na terenie dzielnicy wyróżniają się następujące ulice:

• Ulica Brynowska to główny szlak w Brynowie, łączący ulicę Mikołowską na północy z T. Kościuszki na południu; jest to droga o znaczeniu powiatowym, klasy drogi zbiorczej (Z),
• Ulica Ceglana – wpisująca się w układ dróg zbiorczych, łącząca Brynów z Osiedlem Paderewskiego-Muchowcem oraz Śródmieściem; również droga klasy Z,
• Ulica św. Huberta, biegnąca w okolicy południowej, łączy ulice T. Kościuszki i kolonią św. Huberta, a jej klasa to droga lokalna (L),
• Ulica Tadeusza Kościuszki – długa arteria komunikacyjna, łącząca centrum Katowic z Brynowem oraz sąsiednimi miejscowościami, jak Ochojec, Piotrowicami i Zarzeczem. Powiatowy odcinek tej drogi stanowi istotny szlak dojazdowy do Śródmieścia z Południa,
• Ulica Łabędzia, wzdłuż osiedla A. Zgrzebnioka, pełni rolę drogi dojazdowej i jest klasą drogi gminnej (D),
• Ulica Mikołowska, o długości około 2,3 km, będąca kluczową linią wyjazdową ze Śródmieścia w kierunku południowym,
• Ulica Wita Stwosza w północnej części Brynowa, stanowiąca drogę powiatową klasy Z, łączącą dzielnicę z centrum Katowic.

Wschodnia część Brynowa, przeniknięta autostradą A4, jest istotna dla komunikacji całego Katowic, łącząc ruch międzynarodowy oraz regionalny. Na odcinku między węzłami Mikołowskim a Murckowskim autostrada funkcjonuje jako aleja Górnośląska.

Dojazd do centrum Katowic możliwy jest poprzez kluczowe ulice, takie jak T. Kościuszki oraz Brynowska – Mikołowska w okolicy węzła Mikołowskiego oraz Meteorologów – Ceglaną w pobliżu węzła Francuska. Czas podróży z Brynowa do Rynku wynosi od 10 do 15 minut w okresie poza szczytem, a w szczycie można dodać dodatkowe 10 minut.

Pod względem komunikacyjnym, połączenia Brynowa oraz Ligoty z resztą Katowic są bardzo efektywne, a szczególnie T. Kościuszki łączy te obszary z Piotrowicami i Kostuchną. Z kolei najsłabsze połączenie występuje w relacji z Bogucicami, Pniakami, Józefowcem oraz Koszutką. Ruch w obrębie tych obszarów korzysta z dróg o niższej klasie prowadzących przez Śródmieście.

Jeżeli chodzi o natężenie, do najbardziej obciążonych ruchów w godzinach szczytu w 2008 roku należały aleja Górnośląska oraz ulice Brynowska – Mikołowska – T. Kościuszki, Meteorologów – Ceglana oraz Dworska.

Transport kolejowy

Obszar Brynów, wschodnia część Osiedla Zgrzebnioka, nie ma stacji kolejowych ani przystanków osobowych bezpośrednio w swojej lokalizacji. Najbliższe przystanki znajdują się w Katowicach Brynów, w zachodniej części, oraz Katowicach Ligota, w dzielnicy Ligota-Panewniki.

Na obrzeżach dzielnicy, wzdłuż jej dolnej granicy, przebiega fragment linii kolejowej nr 171 Dąbrowa Górnicza Towarowa – podg Panewnik. Oznaczenia tej linii wskazują na jej drugorzędny charakter, ograniczony głównie do przewozu towarowego, a jej otwarcie miało miejsce 27 września 1953 roku. Linia ta zyskała elektryfikację 30 maja 1970 roku.

W pobliżu ulicy św. Huberta 11 znalazł się jeden z zakładów działających w branży kolejowej, mianowicie PKP Cargo – Południowy Zakład Spółki, który przyczynia się do lokalnej infrastruktury transportowej.

Transport rowerowy

Infrastruktura rowerowa w Brynowie, szczególnie w wschodniej części Osiedla Zgrzebnioka, jest wciąż rozwijana, ale charakteryzuje się pewnymi niedoborami, zwłaszcza jeśli chodzi o funkcjonalne ścieżki rowerowe. Zgodnie z dokumentacją urzędową z początku 2023 roku, istniejące city ścieżek rowerowych obejmują już pewne trasy położone wzdłuż głównych ulic: T. Kościuszki, A. Zgrzebnioka oraz Drozdów i św. Huberta, lecz brakuje tras wzdłuż ulic Ceglanej, Mikołowskiej oraz W. Stwosza.

Na początku 2023 roku w Brynowie części wschodniej-Osiedlu Zgrzebnioka dostępne były różne typy dróg rowerowych, w tym:

• Drogi dla rowerów – na odcinkach ulic: T. Kościuszki (w rejonie ulicy Łabędziej) oraz Drozdów,
• Pasy ruchu dla rowerów – w ciągu ulic Dworskiej oraz Drozdów przy skrzyżowaniu z T. Kościuszki,
• Ciągi pieszo-rowerowe odseparowane – przy ulicach T. Kościuszki oraz A. Zgrzebnioka,
• Ciągi pieszo-rowerowe nieodseparowane – na trasie Drozdów,
• Kontrapasy – wzdłuż ulic T. Kościuszki i Cz. Miłosza,
• Ciągi z dopuszczalnym ruchem po chodniku – w parku T. Kościuszki oraz wzdłuż ulicy T. Kościuszki.

W ramach strategii „Rowerem po Śląsku”, w mieście wydzielono szczególne trasy rowerowe, które przechodzą również przez Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka, w tym:

• nr 1 Śródmieście (pomnik Powstańców Śląskich) – Osiedle Paderewskiego-Muchowiec – Brynów cz. wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka (Katowicki Park Leśny) – Piotrowice-Ochojec – Kostuchna – Podlesie,
• nr 2 Brynów cz. wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka (park T. Kościuszki) – Załęska Hałda-Brynów cz. zachodnia – Ligota-Panewniki – granica Katowic z Mikołowem.

Osiedle Zgrzebnioka zapewnia również mieszkańcom dostęp do miejskiej sieci wypożyczalni rowerów Metrorower, zastępującej wcześniejszy system City by bike. Na początku 2023 roku w dzielnicy działały 4 stacje tej systemy: Park Kościuszki, Basen Brynów, Os. Ptasie oraz Mikołowska – Parkowa.

Publiczny transport zbiorowy

Na obszarze Brynowa część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka funkcjonuje rozwinięta sieć komunikacji publicznej, obejmująca zarówno tramwaje, jak i autobusy, zarządzane przez Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM). Dominującym operatorem autobusowym w tym rejonie jest PKM Katowice, natomiast przewozy tramwajowe obsługują Tramwaje Śląskie.

Brynów, wschodnia część Osiedla Zgrzebnioka, wyróżnia się dobrym dostępem do transportu publicznego, co czyni ją jeszcze atrakcyjniejszym miejscem do zamieszkania. W odległości maksymalnie 5 minut pieszo z ulicy można dotrzeć do przystanków tramwajowych i autobusowych. Kluczowymi przystankami w tej części są Brynów W. Pola oraz Brynów Dworska, gdzie z końca 2022 roku z przystanku Brynów W. Pola odjeżdżało 18 linii autobusowych (w tym 3 nocne), a z przystanku Brynów Dworska 8 linii (w tym 1 nocna). Z przystanku tramwajowego Brynów Zgrzebnioka przejeżdżały pociągi 4 linii.

W 2008 roku, analizując potoki pasażerskie w okolicy, najwięcej podróżnych obserwowano na sekwencji ulic Mikołowska – Brynowska – T. Kościuszki oraz na samej ulicy T. Kościuszki.

Historia transportu tramwajowego w Brynowie sięga czasów przed I wojną światową, kiedy to uruchomiono trasę z centrum Katowic do parku T. Kościuszki, będącej zalążkiem planowanej linii do Ligoty. Budowa odbyła się w ekspresowym tempie, aby na czas zawodów strzeleckich w 1912 roku oddać linię do użytku. W 1912 roku rozpoczęła działalność także zajezdnia tramwajowa, będąca pierwszym tego typu obiektem na terenie Katowic. Linia zakończyła działalność w listopadzie 1916 roku, ale po wojnie wznowiono kursy w 1926 roku. Po II wojnie światowej linię poszerzono w kierunku Brynowa i oddano ją do użytku na nowo 18 września 1947 roku, a w 1969 roku wybudowano nową pętlę tramwajową, zastępując starą mijankę.

Architektura i urbanistyka

Charakterystyka

Brynów w części wschodniej, znany jako Osiedle Zgrzebnioka, to obszar, gdzie dominują jednorodzinne budynki mieszkalne, zorganizowane w regularną siatkę ulic. Najbardziej mieszkaniowy charakter wykazuje południowa część tej dzielnicy. W zachodnionej części, głównie na południe od ulicy Gawronów, można dostrzec szereg budynków mieszkalnych wielorodzinnych, które wyróżniają się nowoczesnym stylem architektonicznym. Z danych z 2007 roku wynika, że udział powierzchni zabudowanej w terenie Brynowa, w jego wschodniej części wynosił 22%, a wskaźnik intensywności zabudowy netto wynosił 0,35, podczas gdy średnia liczba kondygnacji budynków osiągnęła wartość 1,59. W osiedlu Ptasim te wskaźniki wyniosły odpowiednio 19%, 0,30, i 1,10.

Rozwój architektoniczno-urbanistyczny

Do roku 1754 Brynów charakteryzował się rozproszoną zabudową wiejską i istnieniem folwarku. Natomiast do XVIII i XIX wieku wzdłuż obecnych ulic Dworskiej i Brynowskiej zaczęła formować się zwarta zabudowa. W okresie od 1865 do 1922 roku nastąpił proces zagęszczenia zabudowy w Brynowie oraz Katowickiej Hałdzie. W 1899 roku została uruchomiona kopalnia „Oheim” (znana jako „Wujek”), co przyczyniło się do powstawania nowych domów mieszkalnych, zwłaszcza w centralnej części Brynowa, gdzie dodatkowo istniały ograniczenia ze względu na okoliczny dwór.

Na początku XX wieku, w znacznej odległości od ulicy Mikołowskiej oraz w parku T. Kościuszki, zbudowano domy przeznaczone dla pracowników kopalni „Oheim”. Wśród nich, znajdują się bliźniacze wille zlokalizowane wzdłuż ulicy Mikołowskiej 118-148. Łącznie utworzono kolonijną osadę dla urzędników kopalni „Wujek”, której budowę rozpoczęto w 1910 roku. Z powodu ryzyka związanym z szkodami górniczymi, zabudowa została zaplanowana w luźniejszy sposób.

W 1903 roku na Wzgórzu Beaty powstała wieża Bismarcka o wysokości 20 metrów, która została otwarta 20 sierpnia tego samego roku. W 1922 roku usunięto pruskiego orła, a wizerunek Bismarcka zamieniono na podobiznę Józefa Piłsudskiego. Pięć lat później dodano medalion przedstawiający Tadeusza Kościuszkę, lecz od 1933 roku wieża została rozebrana, a medalion umieszczono na pomniku w centralnej części parku.

W latach dwudziestych XX wieku, na miejscu cmentarza jeńców wojennych z 1917 roku, zbudowano cmentarz garnizonowy, który został określony jako cmentarz wojskowy. Jego powierzchnia wynosi 1,463 ha, obejmując obszar pomiędzy ulicami Meteorologów a Ceglaną. W 1963 roku po wschodniej stronie nekropolii postawiono Pomnik Nieznanego Żołnierza i Powstańca Śląskiego.

W 1937 roku, w obrębie parku T. Kościuszki, zbudowano wieżę spadochronową, która jednak została zniszczona przez okupantów niemieckich w czasie II wojny światowej. W późniejszym czasie w parku postawiono jej replikę. Upamiętniono również harcerzy, którzy zginęli podczas obrony Katowic, w 1957 roku ustawiając tablicę pamiątkową.

Na szczycie Wzgórza Beaty, w miejscu rozebranej wieży Bismarcka, w 1938 roku zlokalizowano kościół pw. św. Michała Archanioła, najstarszy obiekt na terenie Brynowa oraz całych Katowic, datowany na 1510 roku. To drewniana, jednonawowa budowla z niewielką wieżyczką otoczona jest dzwonnicą z 1679 roku. Ta architektura została wpisana 9 marca 1973 roku do rejestru zabytków, a w 2009 roku powstało także lapidarium.

W erze PRL-u Brynów już miał zwartą zabudowę mieszkaniową. Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku, przy ul. T. Kościuszki 90, zrealizowano Halę Parkową, zaprojektowaną przez prof. Stefana Bryłę w stylu art déco. Hala służyła jako sala koncertowa, lodowisko, arena sportowa, a także kino.

Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku zbudowano osiedle Brynów A, obejmujące domy jednorodzinne między ulicami Brynowską a T. Kościuszki, oraz osiedle Ptasie na wschód od ul. T. Kościuszki, w okolicach św. Huberta. W tym regionie, wzdłuż ulicy Drozdów, powstały tzw. „domy profesorskie”.

W 1967 roku do parku T. Kościuszki przeniesiono cmentarz żołnierzy sowieckich, poprzednio znajdujący się przy pomniku Powstańców Śląskich. W latach siedemdziesiątych XX wieku nastąpiła budowa wysokich bloków jednorodzinnych w pobliżu ul. Brynowskiej. W 1978 roku zlikwidowano jeden z najstarszych obiektów Katowickiej Hałdy – cechownię kopalni „Beate” (funkcjonującej z przerwami w latach 1801–1880).

Budowa osiedla im. Alfonsa Zgrzebnioka (w latach 1979–1991 znanego jako osiedle XXXV-lecia PRL), które miało pomieścić 3500 mieszkańców, rozpoczęła się na brynowskim folwarku w 1978 roku. Pierwsze lokale zostały oddane do użytku w 1979 roku, a zakończenie etapu budowy miało miejsce w 1985 roku, w rejonie ul. A. Zgrzebnioka, T. Kościuszki oraz Gawronów.

Na początku XXI wieku teren dawnego folwarku zabudowano w okolicy ulic Wróbli i Czajek. W skład osiedla A. Zgrzebnioka wchodzą trzy- i czterokondygnacyjne budynki mieszkalne z wielkiej płyty, zaprojektowane przez Tadeusza Czerwińskiego, Andrzeja Gałkowskiego oraz Dietera Paletę, zarządzane przez Katowicką Spółdzielnię Mieszkaniową.

Po 1989 roku Brynów stał się miejscem intensywnej rozbudowy osiedli i infrastruktury publicznej. Przy ul. Pięknej 8, w latach 1987–1991, powstał kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, zaprojektowany przez Jerzego Kubicę i Jacka Machnikowskiego, który wyróżnia się dwupoziomową konstrukcją i wykończeniem z roku 1996, uzupełnionym przez stacje drogi krzyżowej autorstwa Witolda Pałki.

W 1992 roku zakupiono działkę pod nowy obiekt, na którym zbudowano zespół budynków w tym kościół pw. Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności. Budowa została zrealizowana etapowo, a pierwszym elementem była rotunda z kaplicą Chrystusa Sługi oraz amfiteatrem na 200 osób. Kościół został poświęcony 25 września 2001 roku. Zespół architektoniczny kościoła, stworzony przez Andrzeja Gałkowskiego, ma powierzchnię użytkową wynoszącą 552 m² oraz kubaturę wynoszącą 13 755 m³, a jego lokalizacja wzbogaca otoczenie.

Na zlecenie Katowickiej Spółdzielni Mieszkaniowej wykonano zespół budynków mieszkalnych w rejonie ul. Lelków i Cyranek. Prace projektowe trwały od 1996 do 1998 roku, natomiast budowa tych budynków odbyła się w latach 1997–1999. W latach 1996–1998 przebudowano również dawną halę zajezdni tramwajowej przy ul. T. Kościuszki 94, na salon samochodowy marki Škoda, w której przebudowie uczestniczyli Mirosław Polak i Marek Skwara. W 2000 roku, przy ul. Łabędziej 8-10, powstał kompleks mieszkaniowy zaprojektowany przez zespół architektów z Andrzejem Gałkowskim na czele.

W marcu 2014 roku do użytku oddano kompleks budynków wielorodzinnych Wille Parkowa, znajdujący się przy ul. Parkowej 1. Składa się on z pięciu budynków z 32 lokalami mieszkalnymi, stworzonymi przez pracownię Konior Studio i pod kierownictwem Tomasza Koniorem. Projekt opierał się na prostej architekturze, wkomponowanej w istniejący krajobraz starodrzewia, tworząc zwarty zespół wokół placu. Każdy z budynków ma swoje unikalne detale, takie jak indywidualne wejścia, różnorodność elewacji oraz rozmieszczenie okien. Budowa została przeprowadzona między 2012 a 2014 rokiem.

W maju 2014 roku z placu Wolności ściągnięto pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, który po renowacji w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych został umieszczony na cmentarzu żołnierzy sowieckich w parku T. Kościuszki.

Ulice Ceglana i Meteorologów są obecnie obszarem dynamicznych inwestycji mieszkaniowych. Powstają tu nowe osiedla, w tym Nowe Ptasie (wybudowane w latach 2018–2020), Zdrowe Stylove (zbudowane w latach 2019–2021) oraz Ceglana Park (budowa rozpoczęta w kwietniu 2019 roku).

Osiedla, osady i kolonie

• Ceglana Park − osiedle mieszkaniowe, położone pomiędzy ulicami Ceglaną, Meteorologów i Porfirową; obejmuje dziewięć budynków wielorodzinnych z łącznie 780 mieszaniami,
• Kamionka – dawna kolonia robotnicza, znajdująca się na granicy Śródmieścia oraz Brynowa cz. wschodniej; składająca się z ośmiu domów i stanowiąca obszar rozwoju dla dozoru górniczego kopalni „Oheim”,
• Katowicka Hałda – część Katowic na pograniczu Załęskiej Hałdy-Brynowa cz. zachodniej oraz Brynowa cz. wschodniej; pierwotnie przysiółek Katowic, rozwijał się po otwarciu kopalni „Oheim”,
• Kolonia św. Huberta – kolonia robotnicza przy ulicach św. Huberta i Pawiej; z domami datowanymi na około 1943 rok,
• Kolonia urzędnicza kopalni „Wujek” – osada z ośmioma willami przy ul. Mikołowskiej 118-148,
• Muchowiec – część Katowic na granicy Brynowa cz. wschodniej (okolice ulicy Muchowiec) oraz Osiedla Paderewskiego-Muchowca; miejsce uprawiania rekreacji,
• Nowe Ptasie – osiedle w rejonie ul. Meteorologów; tworzące sześć budynków wielorodzinnych (łączna liczba, 235 mieszkań) z lokalami handlowo-usługowymi,
• Osiedle Ptasie – osiedle ponad okolicznymi ulicami Drozdów, Kukułek, Słowików; budynki jednorodzinne o wysokim standardzie,
• Osiedle im. Alfonsa Zgrzebnioka – usytuowane przy ul. A. Zgrzebnioka i T. Kościuszki; obejmuje bloki mieszkalne i jednorodzinne domy,
• Zdrowe Stylove – położone w rejonie ul. Ceglanej, z czterema budynkami wielorodzinnymi, oferującymi łącznie 520 mieszkań.

Zabytki i obiekty historyczne

W dzielnicy Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka znajdują się obiekty wpisane do rejestru zabytków województwa śląskiego:

• Kościół filialny pw. św. Michała Archanioła (w parku T. Kościuszki) – drewniany z XVI wieku oraz drewniana dzwonnica; nr rej. 1179/71 z 9 marca 1971 roku,
• Park im. Tadeusza Kościuszki (ul. T. Kościuszki z al. Górnośląską i ul. Piękną) – w parku cmentarz żołnierzy sowieckich, muszla koncertowa z 1927 roku, wieża spadochronowa z 1937 roku oraz altana z tego samego roku; nr rej. A/1515/93 z 26 lutego 1993 roku.

Na terenie Brynowa część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka znajdują się także obiekty, które są objęte ochroną na podstawie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego:

• Budynek (ul. Krzemienna 13) z lat 30. XX wieku w stylu funkcjonalizmu,
• Budynek dawnej cegielni (ul. Ceglana 8) z początku XX wieku,
• Budynek dawnej restauracji Singer (ul. Brynowska 52) z początku XX wieku,
• Budynek (ul. św. Huberta 30 i 32) z 1958 roku w stylu socrealistycznym,
• Dawna zajezdnia tramwajowa (ul. T. Kościuszki 94), zmieniona na salon samochodowy,
• Dom w ogrodzie (ul. Parkowa 1).

Oprócz tego, zespół domów robotniczych kolonii św. Huberta, będący spadkiem po epoce industrialnej, jest niezwykle istotnym aspektem ochrony historycznej Brynowa.

Pomniki i miejsca pamięci

W Brynowie części wschodniej-Osiedlu Zgrzebnioka można znaleźć kilka miejsc związanych z pamięcią o wydarzeniach historycznych:

• Cztery kwatery mogił wojennych z czasów I wojny światowej (ul. Meteorologów; cmentarz wojskowy),
• Grób Józefa A. Gawrycha, uczestnika powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Grób Stanisława Mastalerza, dowódcy IV Pułku Toszecko-Gliwickiego w III powstaniu śląskim (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Grób Karola Orlińskiego, porucznika 73 Pułku Piechoty, który brał udział w powstaniach śląskich (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Grób Roberta Oszka, kapitana, dowódcy oddziału szturmowego marynarzy w III powstaniu śląskim (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Grób Antoniego Walczaka, uczestnika powstania styczniowego (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Grób zbiorowy wojenny żołnierzy alianckich – krzyż kamienny (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Pomnik Alpinistów (park T. Kościuszki, w pobliżu kościoła św. Michała Archanioła) – upamiętniający alpinistów, którzy tragicznie zginęli; odsłonięty 28 października 2015 roku, zaprojektowany przez Bogumiła Burzyńskiego,
• Pomnik Tadeusza Kościuszki (park T. Kościuszki),
• Pomnik Nieznanego Żołnierza Polskiego i Powstańca Śląskiego, który złożył życie za niepodległość (cmentarz wojskowy, ul. Meteorologów),
• Pomnik – wieża spadochronowa oraz głaz z tablicą ku czci harcerzy zabitych 4 września 1939 roku w obronie Katowic (park T. Kościuszki),
• Ściana pamięci poświęcona Gustawowi Morcinkowi (ul. Kukułek 2a; Szkoła Podstawowa nr 65 im. Gustawa Morcinka w Katowicach),
• Tablica z urną upamiętniająca Polaków poległych na Syberii (ul. Piękna; kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego).

Oświata

Na początku roku 2023, w obszarze wschodniego Brynowa, na terenie Osiedla Zgrzebnioka, zlokalizowane były różne placówki edukacyjne oraz wychowawcze, które odgrywały kluczową rolę w lokalnym życiu społecznym. Wśród nich wyróżniały się następujące instytucje:

• Żłobki i przedszkola:
• Miejskie Przedszkole nr 1 im. Hansa Christiana Andersena w Katowicach (ul. Brynowska 82),
• Miejskie Przedszkole nr 75 im. Jana Brzechwy w Katowicach (ul. Drozdów 11c),
• Miejskie Przedszkole nr 92 im. Wandy Chotomskiej w Katowicach (ul. Kormoranów 22),
• Niepubliczne Anglojęzyczne Przedszkole Montessori Oxford Pre School (ul. Przepiórek 9),
• Niepubliczny Żłobek i Przedszkole „Puchatkowo” (ul. G. Fitelberga 4 i 6),
• Niepubliczny Żłobek i Przedszkole „TIKA” z Oddziałami Integracyjnymi i Specjalnymi (ul. Dworska 12).

• Szkoły podstawowe:
• Szkoła Podstawowa nr 65 im. Gustawa Morcinka w Katowicach (ul. Kukułek 2a).

Historia edukacji w tym regionie sięga 1865 roku, kiedy to na działce nabytej przez lokalnego mieszkańca, Stronciwilka, wzniesiono gmach szkoły ludowej przeznaczonej dla dzieci z Brynowa. Była to pierwsza szkoła w Brynowie. W obliczu rosnącej liczby uczniów, na początku XX wieku obiekt okazał się niewystarczający, co skłoniło do jego rozbudowy w latach 1912–1914 według projektu Franciszka Rudzińskiego.

W 1922 roku wiejska szkoła przekształciła się w Polską Szkołę Powszechną, która w okresie międzywojennym funkcjonowała jako koedukacyjna Szkoła Powszechna nr 29 im. Tadeusza Kościuszki. Po II wojnie światowej, w budynku przy ul. Dworskiej 3, powstało Przedszkole oraz Szkoła Podstawowa nr 11. W 1950 roku, przy ul. Nasypowej 16, zbudowano nowy gmach szkoły, a wcześniejszy budynek szkolny z biegiem lat stracił swoją funkcję i został wyburzony około 2003 roku.

Wiosną 1960 roku, na terenie osiedla Ptasiego, wmurowano kamień węgielny pod nową szkołę, a jej uroczyste otwarcie miało miejsce 1 września 1964 roku, co stanowiło ważny moment w społeczności lokalnej.

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

Na terenie Brynowa, a konkretnie w części wschodniej-Osiedlu Zgrzebnioka, mieszkańcy nie mają dostępu do lokalnego komisariatu Policji. Jednakże, dzielnica ta korzysta z usług Komisariatu IV Policji w Katowicach, który znajduje się w Piotrowicach-Ochojcu przy ulicy Policyjnej 7. Statystyki przestępczości z 2007 roku wskazywały, że na 100 mieszkańców przypadało 2,93 aktów przestępczych. W porównaniu z danymi z roku 2013, kiedy to zanotowano 275 przestępstw, wskaźnik wzrósł do 4,1 aktów na 100 mieszkańców.

W badaniach przeprowadzonych w 2011 roku na grupie 78 osób z tej dzielnicy, ponad 52,6% mieszkańców wyraziło się pozytywnie na temat poczucia bezpieczeństwa, natomiast 46,2% miało odmienne zdanie, a 1,2% nie potrafiło określić swojego stanowiska.

Jeśli chodzi o bezpieczeństwo na drogach, w 2007 roku odnotowano 18 wypadków komunikacyjnych, a ulica Tadeusza Kościuszki jest jednym z obszarów w Katowicach, gdzie dochodzi do znaczącej liczby wypadków i kolizji drogowych.

W zakresie opieki zdrowotnej, w dzielnicy znajduje się Uniwersyteckie Centrum Kliniczne im. prof. K. Gibińskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, które stanowi największą placówkę zdrowotną w regionie. Umiejscowione jest przy ulicy Ceglanej 35, a druga pomoc zdrowotna UkC jest zlokalizowana w Ligocie-Panewnikach, na ulicy Medyków 14. Szpital ten, który został utworzony w 2016 roku z połączenia dwóch wcześniejszych placówek, oferuje pełną gamę specjalizacji w ramach usług medycznych, w tym okulistykę i onkologię.

Na terenie Brynowa, w części wschodniej-Osiedlu Zgrzebnioka, funkcjonuje także kilka prywatnych placówek zdrowotnych. Należą do nich:

• EuroMedic Kliniki Specjalistyczne (ul. T. Kościuszki 92),
• GeoMedical (ul. W. Stwosza 41) – nieczynny od lata 2019 roku.

W obszarze opieki zdrowotnej, mieszkańcy mogą również korzystać z usług przychodni takich jak: kardiologiczna Drozd (ul. Drozdów 26) oraz Centrum Zdrowego Serca „Telcor” (ul. Łabędzia 10). Oprócz tego, w dzielnicy znajduje się także klinika weterynaryjna – Centrum Animals (ul. Kanarków 7), zajmująca się opieką nad psami, kotami, królikami, fretkami oraz mniejszymi gryzoniami.

Ważnym ośrodkiem wsparcia na terenie Brynowa jest Archidiecezjalny Dom Hospicyjny św. Jana Pawła II, usytuowany przy ulicy L. Różyckiego 14d. Historia tego miejsca sięga 31 lipca 1997 roku, kiedy to podpisano umowę na nieodpłatne użytkowanie budynku. Placówka została erygowana 10 listopada 1998 roku przez abpa Damiana Zimonia, który także dokonał poświęcenia budynku, które miało miejsce 7 grudnia 2000 roku. Budynek został sprzedany Caritas Archidiecezji Katowickiej 7 lutego 2005 roku przez Urząd Miasta Katowice.

Kultura

Na przestrzeni lat dwudziestolecia międzywojennego, życie kulturalne w dzisiejszej dzielnicy Brynowie-Osiedle Zgrzebnioka zaczęło nabierać tempa. Działało tu wiele stowarzyszeń, przykładem było Towarzystwo Śpiewacze im. Tadeusza Kościuszki, którego działalność przypadała na lata 1919–1953. W tamtych czasach Brynów mógł pochwalić się także filią biblioteczną Towarzystwa Czytelni Ludowych, która w roku 1935 dysponowała zbiorem 3 848 tomów, a z jej zasobów korzystało aż 6 222 czytelników.

Rok 1927 przyniósł powstanie nowoczesnej stacji radiofonicznej przy ulicy Brynowskiej 27. Stacja ta, mająca moc 12 kW, była częścią Rozgłośni Śląskiej Polskiego Radia w Katowicach. Na owe czasy uchodziła za najpotężniejszą tego typu placówkę w kraju i zajmowała wysoką pozycję w Europie. Programy były nadawane ze studiów ulokowanych w Śródmieściu Katowic. Próbne audycje pojawiły się 27 listopada 1927 roku, a uroczyste otwarcie odbyło się 4 grudnia tego samego roku.

Niezwykle ważnym punktem na mapie kulturalnej dzielnicy jest Hala Parkowa. W trakcie swojej historii pełniła wiele funkcji, od sali koncertowej, przez lodowisko i arenę sportową, aż po kino. To właśnie tutaj miał miejsce jeden z pierwszych występów Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”. W drugiej połowie XX wieku hala gościła cyrkowe spektakle oraz imprezy w ramach Międzynarodowej Wiosny Estradowej. Po roku 1989 hala zaczęła pełnić również funkcje handlowe. Park T. Kościuszki to kolejne miejsce, które regularnie gości imprezy kulturalne, jak na przykład letnie koncerty promenadowe.

Przy ulicy Czajek 31 swoją siedzibę ma Metal Mind Productions, ciesząca się renomą wytwórnia muzyczna. Od swojego powstania w 1988 roku, firma zdobyła status lidera na rynku niezależnym oraz jednej z czołowych agencji koncertowych w Polsce. W jej katalogu odnaleźć można płyty wielu uznanych zespołów rockowych i metalowych. Metal Mind Productions jest także wydawcą miesięcznika Metal Hammer w wersji polskojęzycznej.

Na terenie dzielnicy, przy ulicy T. Kościuszki 165, swoje życie i twórczość rozwijał kompozytor Wojciech Kilar, który zmarł w 2013 roku. Skomponował on muzykę do ponad 130 filmów i przez 65 lat był związany z Katowicami. W 2018 roku miasto Katowice zakupiło jego dom z zamiarem przekształcenia go w Centrum Edukacji Muzycznej „Dom Kilara”.

Mimo braku domu kultury, dzielnica może pochwalić się Filia nr 8 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach. Placówka ta, mieszcząca się przy ulicy Brynowskiej 53a, oferuje wypożyczalnię z bogatymi zbiorami literatury pięknej i popularnonaukowej, jak również audiobooków i czasopism.

Religia

Na obszarze Brynowa, w części wschodniej, wyjątkowo istotnym aspektem życia społecznego jest obecność różnych wspólnot religijnych. Wśród nich wyróżniają się:

• Rzymskokatolicka parafia św. Michała Archanioła, mieszcząca się przy ul. Gawronów 20,
• Rzymskokatolicka parafia Podwyższenia Krzyża Świętego, z siedzibą przy ul. Pięknej 8.

Obie parafie są częścią dekanatu Katowice-Śródmieście, który z kolei przynależy do archidiecezji katowickiej. Warto zaznaczyć, że pierwotnie wierni rzymskokatoliccy z Brynowa przynależeli do historycznej parafii, jaką jest bogucicka parafia św. Szczepana.

W 1860 roku na terenie placu Wolności powstał tymczasowy kościół katolicki, który przyciągał nie tylko mieszkańców Brynowa, ale także Katowickiej Hałdy. W 1902 roku utworzono kurację śś. Apostołów Piotra i Pawła, obejmującą również mieszkańców tej miejscowości.

Pomimo zawirowań historycznych, które miały miejsce przed I wojną światową, lokalna społeczność nie posiadała wystarczającej liczby kościołów. Finalnie, na terenie Brynowa utworzono cztery parafie, z czego dwie z nich znajdują się w dzielnicy Brynów Część Wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka: św. Michała Archanioła, ustanowiona w dniu 21 lutego 1981 roku oraz Podwyższenia Krzyża Świętego, powstała 1 maja 1983 roku.

Warto również dodać, że w dniu 18 maja 1958 roku poświęcono drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła, który w 1938 roku został przeniesiony z Syryni. Uroczystego poświęcenia dokonał ks. Ignacy Jeż, pełniący wówczas rolę rektora Niższego Seminarium Duchownego im. św. Jacka w Katowicach. Mimo że ten zabytkowy kościół stał się filią parafii śś. Apostołów Piotra i Pawła, to w 1959 roku powierzono mu osobnego rektora — był nim ks. Józef Skornia.

Dynamiczny rozwój Brynowa Części Wschodniej-Osiedla Zgrzebnioka, zwłaszcza w czasach Polski Ludowej, przyniósł ze sobą zwiększenie liczby mieszkańców, co z kolei wprowadziło problemy związane z pracą duszpasterską. Po sierpniowych strajkach w 1980 roku, ks. Bolczyk, wykazał się inicjatywą przekształcenia rektoratu św. Michała Archanioła w normalną parafię, co miało miejsce 21 lutego 1981 roku.

Ponieważ pierwotny kościół pw. św. Michała Archanioła był niewystarczający, w grudniu 1988 roku bp Damian Zimoń podjął decyzję o budowie nowej świątyni. Nowy kościół, który dostosowano do roli parafii, został ukończony w 2000 roku, a jego poświęcenie miało miejsce 25 września 2001 roku. Znajduje się on przy ulicy Gawronów 20 i nosi nazwę kościoła pw. Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności. Parafia św. Michała Archanioła ma unikalny status w Katowicach, gdyż dysponuje dwoma kościołami.

Natomiast, przyczyna powstania kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego, nosi tragiczne wspomnienia związane z pacyfikacją kopalni „Wujek” w dniu 16 grudnia 1981 roku, podczas której życie straciło dziewięciu górników. Na miejscu tej tragicznej wydarzenia ustawiono krzyż, który stał się symbolem nowej parafii. Inicjatywę budowy kościoła-pomnika tragicznie zmarłych górników podjął Bp Herbert Bednorz, uzyskując na to aprobatę od wojewody katowickiego, gen. Romana Paszkowskiego. Uroczyste poświęcenie nowego kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego miało miejsce 14 grudnia 1991 roku, a sama parafia została erygowana 1 maja 1983 roku, po wydzieleniu z parafii św. Michała Archanioła oraz śś. Apostołów Piotra i Pawła.

Sport i rekreacja

Brynów, a w szczególności części wschodnie, takie jak Osiedle Zgrzebnioka, oferują bogaty wachlarz obiektów sportowych oraz rekreacyjnych, co można zauważyć w stanie na luty 2023 roku. Wśród tych obiektów można wymienić:

• korty tenisowe, znajdujące się przy ul. Ceglanej 67, które obejmują 3 korty kryte oraz 5 odkrytych,
• obiekty do squasha, w tym popularna Squash Arena (ul. Ceglana 67h),
• klub fitness CeglanaGYM, zlokalizowany przy ul. Ceglanej 67c,
• tor saneczkowy, mieszczący się w parku T. Kościuszki,
• siłownia plenerowa, zlokalizowana również w parku T. Kościuszki,
• skatepark, znany jako Skate in Park (ul. Ceglana 67).

Na ulicy T. Kościuszki 104 mieści się Basen Brynów, który obejmuje sześciotorowy basen sportowy o długości 25 m oraz rozległą strefę rekreacyjną. Strefa ta zawiera brodzik dla dzieci, masaże wodne, gejzery, grzybek wodny, ławeczkę powietrzną, a także dwa jacuzzi oraz zjeżdżalnię o długości 80 m. Dodatkowo, w tym kompleksie dostępny jest obiekt sportowy do gimnastyki akrobatycznej oraz fitnessu. Zarządzaniem obiektem zajmuje się spółka Katowickie Wodociągi.

Dla osób poszukujących terenów sprzyjających rekreacji, warto również odwiedzić Katowicki Park Leśny, a także szlak parkowy, który łączy park T. Kościuszki z Doliną Trzech Stawów.

Jeśli chodzi o historię aktywności fizycznej w tej części miasta, warto zaznaczyć, że pierwszą organizacją kultury fizycznej w Brynowie była Spiel- und Eislauverein Brynow, której działalność rozpoczęła się w 1913 roku, chociaż szczegóły odnośnie do sekcji sportowych, które tam prowadzono, są nieznane. Natomiast 12 sierpnia 1919 roku powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” Brynów (wówczas działające jako Katowicka Hałda), które zrzeszało sekcje gimnastyczne oraz lekkoatletyczne. W 1919 roku towarzystwo to liczyło 144 członków, a w 1937 roku – 70 osób. Wśród uznanych sportowców związanych z brynowskim Sokołem była Marta Majowska-Szyndler. Niestety, towarzystwo zostało skreślone z rejestru 7 lutego 1950 roku.

W okolicy parku T. Kościuszki, na skrzyżowaniu ulic T. Kościuszki i A. Zgrzebnioka, można zauważyć pozostałości po dawnym stadionie Gwardii Katowice. Boisko to prawdopodobnie powstało już w 1920 roku i początkowo było wykorzystywane przez klub 1. FC Kattowitz. Na tym obiekcie odbył się mecz reprezentacji Polski w piłce nożnej ze Szwecją, który zakończył się zwycięstwem Polski 2:1. W czasach PRL zaplanowano rozbudowę stadionu, który miał pomieścić 30 tysięcy osób, z podgrzewaną płytą boiska, tartanową bieżnią i sztucznym oświetleniem. Inwestycja ta była realizowana w ramach czynu społecznego, a prace miały się zakończyć do końca 1982 roku.

Warto również dodać, że w tym regionie, przy ulicy T. Kościuszki, na terenie wydzierżawionym od spółki Hohenlohe, powstał tor wyścigów konnych, uruchomiony 7 sierpnia 1932 roku. Od 1934 roku tor był współorganizatorem imprez Śląskiego Klubu Jazdy Konnej. Ostatnie dokumenty dotyczące toru pochodzą z lat 50. XX wieku, co sugeruje ewentualne jego zamknięcie w 1943 roku.

Na koniec warto wspomnieć o klubie sportowym Badura Brynów, który działał w latach międzywojennych przy cegielni „Badura”. Jego historia sięga 1938 roku, kiedy to piłka nożna była główną dyscypliną sportową, a także o drużynie piłki nożnej organizacji paramilitarnej „Strzelec” Katowice-Brynów, która została wspomniana we wrześniu 1936 roku.

---

Oceń: Brynów-Osiedle Zgrzebnioka

---