Plac Wolności w Katowicach

---

Historia

Plac Wolności to niezwykłe miejsce o bogatej historii, które stanowi jeden z najstarszych placów w Katowicach. Został zaznaczony na pierwszym niemieckim planie urbanistycznym z 1865 roku, a wówczas nosił nazwę Wilhelmsplatz. Plac znajduje się na kluczowej osi komunikacyjnej, jaką wyznacza dzisiejsza ulica 3 Maja oraz ulica Warszawska. Na przestrzeni lat zachował odpowiadający mu plan w formie sześcioboku, co nadaje mu unikalny charakter. W jego pobliżu w 1860 roku powstał pierwszy katolicki kościół, a także duży skład drewna firmy „Bracia Goldstein”, który stał się fundamentem dla przyszłych budowli.

W 1875 roku, nawiązując do rozwoju regionu, właściciele „Braci Goldstein” zbudowali tu swoją miejską siedzibę, znaną później jako pałac Goldsteinów. W 1882 roku, w pobliskim budynku z ogrodem, zamieszkał Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, który przeniósł się z Królewskiej Huty.

Na przestrzeni lat, plac przeszedł różne transformacje. W dwuletnim okresie międzywojennym pod numerem 3 mieścił się oddział Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych oraz restauracja „Sala Powstańców”, ulubione miejsce spotkań dla wielu mieszkańców.

W 2000 roku dodano do jego krajobrazu nową fontannę. Jest to efektowny wodotrysk o szklanej tafli o powierzchni 35,6 m², której granitowe obrzeża nadają całości elegancki wygląd. W 2005 roku, podczas plebiscytu mieszkańców, fontanna zyskała nazwę Akwarium, a nagrody dla uczestników wręczano właśnie obok niej, w dniu 17 września.

Na budynku znajdującym się przy placu Wolności 7, 30 września 2009 roku odsłonięto pamiątkową tablicę ku czci Kurta Schwaena, znanego kompozytora, który przyszedł na świat w Katowicach.

Pomnik

Początkowo w centrum placu stał pomnik dwóch cesarzy, Wilhelma I i Fryderyka III, odsłonięty 18 października 1898 roku. Jego autorem był rzeźbiarz Felix Görling. Zarząd placu był zorganizowany przez Związek Upiększania Miasta, który dbał o zieleń, zdobywając fundusze z dobrowolnych składek mieszkańców. Dopiero około 1910 roku władze miasta zapewniły Związkowi oficjalne dotacje na rozwój skweru.

W 1920 roku, w nocy, członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej wysadzili pomnik cesarzy, co stało się symbolicznym gestem w walce o lokalną tożsamość. W 1923 roku, po utworzeniu województwa śląskiego, na placu stanął nowy pomnik – grób Nieznanego Powstańca Śląskiego, który odsłonił Wojciech Korfanty oraz prezydent Stanisław Wojciechowski.

W 1927 roku zapoczątkowano prace nad nowym monumentem, jednak plan został wstrzymany przez wybuch II wojny światowej. Czas PRL-u przyniósł nowy pomnik żołnierzy Armii Czerwonej autorstwa Pawła Stellera, który w latach pięćdziesiątych został zastąpiony przez rzeźbę Stanisława Marcinowa.

W 2012 roku podjęto decyzję o usunięciu pomnika, a jego miejsce miało zająć upamiętnienie ofiar Tragedii Śląskiej. W badaniach przeprowadzonych przez portal Gazeta.pl większość internautów, bo aż 67%, opowiedziała się za jednakże usunięciem pomnika. Ostatecznie, pomnik został zdemontowany 14 maja 2014 roku i przeszedł renowację w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych, po czym przeniesiono go na cmentarz żołnierzy sowieckich w pobliżu Parku Kościuszki w Katowicach.

Obiekty historyczne

W pobliżu Placu Wolności można znaleźć szereg niezwykle istotnych historycznie obiektów, które świadczą o bogatej przeszłości tej okolicy. Oto szczegóły tych wyjątkowych budowli:

• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 1); pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, charakteryzuje się eklektycznym stylem z neoklasycystycznymi akcentami, a jej ochrona została zabezpieczona 14 września 1990, co potwierdza nr rej.: A/1410/90, granice ochrony obejmują cały budynek,
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 2, przy rogu z ul. Sokolską); wzniesiona około 1894 roku według projektu Luisa Dame, styl eklektyczny, zaś jej rejestracja do zabytków miała miejsce 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1454/91), granice ochrony także dotyczą całego budynku, a w okresie międzywojennym mieściła się tu agentura towarzystwa ubezpieczeniowego Alliance Assurance Co. Ltd. z Londynu,
• kamienica mieszkalna (pl. Wolności 3),
• kamienica oraz budynek dawnej fabryki słodyczy (pl. Wolności 4),
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 5); datowana na 1907, w stylu neoklasycystycznym, zarejestrowana 14 września 1990 (nr rej.: A/1411/90), obejmująca swoje granice całym budynkiem,
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 6); wzniesiona w 1896 roku, w stylu eklektycznym z neorenesansowymi i secesyjnymi elementami, wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1412/90), z granicami ochrony obejmującymi cały budynek,
• narożna kamienica mieszkalna (pl. Wolności 7, u zbiegu z ul. Gliwicką),
• zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 8, przy ul. Gliwickiej); powstała pod koniec XIX wieku, w uproszczonym barokowym stylu, zarejestrowana 14 września 1990 (nr rej.: A/1413/90), granice ochrony obejmują cały budynek,
• zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 9, przy ul. Sądowej 2-2a); została wzniesiona w 1901 roku, w stylu eklektycznym według projektu Ludwika Goldsteina, zarejestrowana 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1489/92; obecnie A/1224/23), obejmująca swoim zasięgiem cały budynek,
• willa ogrodowa (pl. Wolności 10); zbudowana w latach 1907–1909 na podstawie projektu Ludwika Goldsteina, w stylu eklektycznym, zarejestrowana 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1455/91, A/637/2020), granice jej ochrony obejmują zarówno budynek, jak i najbliższe otoczenie, w latach 1929–1932 przeszła przebudowę przeprowadzoną przez firmę Brunona Iwańskiego, a w dwudziestoleciu międzywojennym była siedzibą Sądu Apelacyjnego oraz Prokuratury występującej przy tym sądzie, obecnie funkcjonuje jako siedziba Sądu Rejonowego,
• zabytkowa kamienica (pl. Wolności 10a); zbudowana w latach 1911–1912, w stylu modernizmu, zarejestrowana 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1490/92), objęta granicami ochrony całym budynkiem,
• zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 11); budowla z lat 1903–1904, opracowana przez Georga Schalscha, wzorowana na stylu secesyjnym z neogotyckimi akcentami, zarejestrowana 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1491/92), obejmująca swoim zasięgiem cały budynek; w okresie międzywojennym mieścił się w nim konsulat hiszpański,
• zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 12); zbudowany w latach 1874–1876 według projektu mistrza murarskiego M. Goldsteina, w stylu modernistycznym; zarejestrowany 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1492/92; obecnie nr rej. A/1040/22), granice ochrony obejmują całym budynek, a obiekt ten został podwyższony o jedną kondygnację w 1900 roku,
• zabytkowy pałac Goldsteinów (pl. Wolności 12a); zbudowany w 1872 roku, w stylistyce klasycystycznej, jest murowany, tynkowany; został wpisany do rejestru zabytków 3 grudnia 1983 (nr rej.: A/1315/83), granice ochrony obejmują całą działkę; przed II wojną światową działały w nim Izba Przemysłowo-Handlowa oraz bank, natomiast po 1952 roku do 1990 roku mieściło się tam Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz kino „Przyjaźń”; w latach siedemdziesiątych XX wieku w podziemiach obiektu działał teatr awangardowy „12a”, który odwiedzały znane osobistości jak Dżem, Stanisław Soyka oraz Krystyna Prońko. W 1961 roku studenci Akademii Sztuk Pięknych, pod wodzą Antoniego Halora, zainaugurowali działalność Studenckiego Dyskusyjnego Klubu Filmowego „Kino-oko”, którego seanse odbywały się w kinie „Przyjaźń” aż do początków lat dziewięćdziesiątych; siedziba klubu została przeniesiona do Muzeum Historii Katowic do pałacu Goldsteinów, który obecnie pełni funkcję siedziby katowickiego urzędu stanu cywilnego.

Zarówno architektura, jak i historia tych obiektów są niezwykle zróżnicowane i fascynujące. Każdy z wymienionych budynków opowiada swoją unikalną historię, będąc jednocześnie świadectwem rozwoju miasta i jego kulturowego dziedzictwa.

Plac w literaturze

Plac Wolności odgrywa istotną rolę w polskiej literaturze, będąc tłem dla ważnych sekwencji narracyjnych w różnych powieściach. Znajduje się on w utworach takich jak „Ptaki ptakom” autorstwa Wilhelma Szewczyka, który opowiada o tragicznych dniach września 1939 roku w Katowicach. Ponadto, wspomniany jest także w powieści Aleksandra Baumgardtena zatytułowanej „Spotkanie z jutrem”, która przedstawia losy lwowiaków-repatriantów przybywających do Katowic w 1945 roku. Opis placu z wiosny 1946 roku oddaje atmosferę tamtych czasów:

Pewnego dnia o świcie wracał Roman do domu z jakiejś wyjątkowo przykrej nocnej próby słuchowiska. Zamyślony przysiadł na jednej z ławek rozstawionych dokoła skweru przy Placu Wolności. Był wczesny świt. Bure katowickie niebo przeglądało się w oknach wyższych pięter kamienic otaczających plac. Roman błądził zamyślonym wzrokiem po tych piętrach, wdychając coraz głębiej cierpki zapach ziemi. I wtedy właśnie, opuszczając oczy, dostrzegł wątłą smugę seledynu, nakładającą się na szarą perspektywę ulicy 3-go Maja. Zerwał się z ławki i przetarł oczy. Smuga nie ustępowała. Grajnert spojrzał baczniej i dopiero teraz zrozumiał. Oto wątlutkie krzewy, obszywające kasztany przy skwerze pokryły się, widocznie tej nocy, ledwie dostrzegalnym tchnieniem zieleni. Roman pamiętał doskonale, że jeszcze zeszłego ranka stały bure i kostropate. A teraz…

---

Oceń: Plac Wolności w Katowicach

---