Kościół św. Michała Archanioła w Katowicach

---

Historia

Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła to najstarsza istniejąca budowla na obszarze Katowic, zbudowana prawdopodobnie w 1510 roku w miejscowości Syrynia, znajdującej się w pobliżu Wodzisławia Śląskiego. Tę datę stwierdza niemiecki historyk sztuki Hans Lutsch, który oparł swoją hipotezę na inskrypcji umieszczonej na nieistniejącej już belce, wskazującej, że mógł to być drugi kościół w Syryni, postawiony w miejscu wcześniejszego obiektu z XIV wieku. Jednak nie znaleziono żadnych dokumentów, które potwierdzałyby budowę nowego kościoła w XVI wieku. Istnieje więc możliwość, że w 1510 roku miały miejsce jedynie prace modernizacyjne lub powiększenie starszej świątyni.

Warto zaznaczyć, że pierwotny drewniany kościół w Syryni został wzniesiony w 1305 roku jako kościół filialny parafii św. Marii Magdaleny w Lubomi. W celu jego budowy biskup wrocławski Henryk przyznał odpowiednie zezwolenie, a świątynia została konsekrowana w 1306 roku przez biskupa sufragana Mikołaja. Patronem tego miejsca stał się św. Michał Archanioł.

W połowie XVII wieku obiekt przeszedł istotne zmiany, kiedy to poddano go rozbudowie oraz przebudowie, co zaowocowało uzyskaniem jego obecnego wyglądu. Poważne remonty miały miejsce również w 1749 roku, kiedy to gruntownie naprawiono pokrycie dachowe, które zostało wymienione w 1854 roku. Kolejne prace związane z konserwacją to umieszczenie piorunochronu na wieży kościelnej w 1857 roku oraz rozbiórka dzwonnicy z 1679 roku, której replikę postawiono w tym samym roku.

W miarę upływu lat, kościół w Syryni okazał się niewystarczający. Napotykane trudności związane z renowacjami, rosnąca populacja oraz usamodzielnienie się syryńskiej parafii w 1925 roku przyczyniły się do decyzji o sprzedaży starej świątyni miastu Katowice za 5 tys. złotych. Ważne było, że budowla ta nie została zniszczona, czego efektem była interwencja cesarza niemieckiego Wilhelma II, który 16 września 1913 roku wydał zakaz wyburzania drewnianego kościoła w Syryni w przypadku budowy nowego obiektu.

Drewniana konstrukcja została starannie rozebrana i przeniesiona do Katowic w sierpniu 1938 roku, gdzie umiejscowiono ją w miejscu wieży Bismarcka, zburzonej w 1933 roku – niektóre jej fragmenty wykorzystano przy budowie katowickiej katedry pw. Chrystusa Króla.

Przeniesienie XVI-wiecznego kościoła było wynikiem idei dyrektora Muzeum Śląskiego oraz konserwatora zabytków, Tadeusza Dobrowolskiego, który planował stworzenie galerii górnośląskiego budownictwa drewnianego w Katowicach. W pobliżu stworzono także spichlerz z Gołkowic oraz XVII-wieczną stodołę, które miały stanowić zalążek parku etnograficznego.

Uroczystość poświęcenia kościoła w Katowicach miała miejsce 11 czerwca 1939 roku, a dokonał jej biskup katowicki Stanisław Adamski. W czasie II wojny światowej świątynia była zamknięta i dopiero w 1958 roku wznowiono w niej liturgię. 18 maja 1958 roku kościół poświęcił rektor Niższego Seminarium Duchownego im. św. Jacka, ks. Ignacy Jeż. Od 1959 roku zaczęto w nim odprawiać msze święte, za którymi stał osobny rektor – pierwszym z nich był ks. Józef Skornia. W latach 1958–1960 do obiektu dodano niezbędne przedmioty liturgiczne, a 3 marca 1960 roku powieszono krzyż za głównym ołtarzem. Równocześnie na ścianach pojawiły się stacje drogi krzyżowej oraz przeprowadzono prace modernizacyjne na zewnątrz, w tym nowe chodniki oraz kraty okienne i drzwiowe.

W dniu 21 lutego 1981 roku erygowano parafię św. Michała Archanioła, co spowodowało, że XVI-wieczny kościół stał się kościołem parafialnym. W maju 1997 roku prezydent Katowic Henryk Dziewior zapoczątkował proces tworzenia punktu muzealnego w tym zabytkowym zespole – filii Muzeum Historii Katowic. Na koniec, 25 września 2001 roku poświęcono i konsekrowano nową świątynię – pw. Matki Kościoła Niepokalanej Jutrzenki Wolności, w tamtejszych uroczystościach przewodniczył abp. Damian Zimoń. Dodatkowo, 29 kwietnia 2009 roku przy zabytkowym kościele katowiccy muzealnicy utworzyli lapidarium.

Charakterystyka

Kościół św. Michała Archanioła, położony w Katowicach, jest własnością miasta oraz stoi pod opieką Muzeum Historii Katowic, które zarządza jego działalnością jako filią. Ponadto, obiekt pełni rolę parafialną w parafii św. Michała Archanioła, gdzie regularnie odbywają się funkcje sakralne.

W każdą niedzielę oraz w święta, w tym zabytkowym kościele odprawiane są msze święte o godzinie 12:00, co czyni to miejsce atrakcyjnym dla wiernych. Dodatkowo, cieszy się on popularnością jako lokalizacja do organizacji ceremonii ślubnych, co świadczy o jego znaczeniu w życiu społecznym społeczności lokalnej.

Warto również wspomnieć, że kościół ten znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej Województwa Śląskiego, co podkreśla jego wartość jako zabytku kultury i architektury regionu.

Architektura

Architektura zewnętrzna

Budynek kościoła charakteryzuje się drewnianą konstrukcją, w której zachowano około 35% oryginalnych materiałów. Ściany tej drewnianej świątyni wzniesione są w sposób tradycyjny, z użyciem balów sosnowych, które łączone są w narożach bez pomocy gwoździ. Zewnętrzne elewacje obłożone są deskami w pionowym układzie, a także pokryte gontem. Fundament stworzony został z belek, które zostały starannie spojone, na których utrzymują się ściany.

Forma świątyni jest efektem wielu modernizacji, które miały miejsce na przestrzeni lat. Obecny wygląd kościoła datuje się na połowę XVII wieku. Kościół zbudowany jest na planie kwadratu, z prostokątnym prezbiterium oraz zakrystią przylegającą od północy. Wjazd do świątyni prowadzi dwoma wejściami, które znajdują się po stronie zachodniej i północnej, a każde z nich jest zabezpieczone przez kruchty. Bryła kościoła jest zwarta, z wyraźnym podziałem na różne wysokości poszczególnych części, gdzie nawa występuje jako element dominujący, a prezbiterium oraz kruchty pozostają nieco niższe.

Wszystkie elementy kościoła pokryte są osobno dwuspadowymi dachami gontowymi, co tworzy tak zwany „układ śląski”. Elewacja frontowa, zwrócona na zachód, jest jednoosiowa i centralnie umiejscowiona z kruchtą. Trójkątny szczyt, który znajduje się u jej zwieńczenia, podzielony jest poziomo deskami okapowymi. W górnej części szczytu umieszczony został daszek podkalenicowy, który pierwotnie służył jako miejsce na dzwon. Na dachu dominuje również sygnaturka, której sterczyna wieńczona jest miedzianą kulą oraz pozostałościami krzyża z XVIII wieku.

W nawie i prezbiterium znajdują się po dwa okna zlokalizowane od strony południowej, których zabezpieczenie stanowią żelazne kraty z wysuniętymi zadziorami. Kościół otoczony jest sobotami, których zadaniem jest ochrona dolnych partii budynku przed deszczem oraz zabezpieczenie miejsca dla wiernych, którzy nie mieszczą się wewnątrz w czasie mszy. Soboty, które pojawiły się w połowie XVII wieku, prowadzą wzdłuż ścian nawy oraz prezbiterium.

Wolnostojąca dzwonnica, wykonana w konstrukcji słupowej, ma ściany pochylone do wnętrza, obite deskami. Połowa jej wysokości zdobiona jest wąskim daszkiemokapowym, a całość została pokryta dachem namiotowym.

Architektura wnętrz i wyposażenie

Wnętrze kościoła składa się z jednonawowego korpusu, który wyraźnie oddzielone jest prezbiterium zamkniętym prostą ścianą. Wnętrze przykryte jest drewnianym stropem płaskim, a w prezbiterium zauważyć można wyodrębnioną fasetę. Posadzki w nawie i prezbiterium wykonano z desek. Wymiary nawy wynoszą 7,34 × 7,28 m, a prezbiterium 5,70 × 4,35 m, co pozwoliło na wybudowanie empor od strony zachodniej oraz północnej, wspieranej na ośmiu słupach. Do empor prowadzą schody drabiniaste. Pod emporą znajduje się gotycka, kamienna kropielnica z XIV wieku.

Główne wejście do kościoła prowadzi przez obszerną kruchtę. Na oryginalnej kamiennej podłodze z piaskowca umieszczono dużą dębową skrzynię z żelaznymi okuciami, która najprawdopodobniej pochodzi z XVIII wieku. Przejście z kruchty do nawy zamknięte jest łukiem odcinkowym.

Wnętrze kościoła ozdobione jest XVII-wieczną, drewnianą amboną oraz rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem z początku XVI wieku, przeniesioną z Dębieńska. Barokowa ambona składa się z kosza oraz baldachimu, przy czym kosz podzielono na trzy dekoracyjne części, z czego jedna z nich jest pusta, a pozostałe posiadają malowane rzeźby przedstawiające: św. Jadwigę Śląską, św. Helenę oraz św. Augustyna. Kosz wspiera fragment dębowego filara. Na tylnej części ambony umieszczono drewnianą rzeźbę przedstawiającą świętego biskupa z pastorałem.

Na prawej ścianie nawy znajduje się późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, umieszczona w drewnianej kapliczce. Istnieją również pozostałości polichromii z motywami figuralnymi na północnej i wschodniej ścianie prezbiterium, przedstawiających scenę Ukrzyżowania z Matką Boską oraz św. Janem, a także na stropie prezbiterium.

Na wschodniej ścianie prezbiterium zawieszona jest replika krzyża z San Damiano, a w północnym narożniku ustawiono rzeźbę św. Michała Archanioła oraz ludową figurę Chrystusa, które stanowią nowoczesne elementy wystroju kościoła.

Otoczenie

Świątynia pod wezwaniem św. Michała Archanioła znajduje się na terenie wschodniej części parku im. Tadeusza Kościuszki. Jest usytuowana na malowniczym Wzgórzu Beaty, w pobliżu znanej ulicy T. Kościuszki, w obrębie dzielnicy Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka.

Kompleks, w skład którego wchodzi kościół, charakteryzuje się wolno stojącą dzwonnicą. Całość otoczona jest drewnianym ogrodzeniem o owalnym kształcie, które posiada trzy bramy. Na obszarze otaczającym świątynię znajduje się lapidarium, które zostało utworzone przez Muzeum Historii Katowic. W jego wnętrzu można zobaczyć trzy nagrobki, kamień graniczny oraz kamień drogowy.

Interesującym aspektem jest obecność podziemi pod kościołem. Istnieje wiele teorii na temat ich powstania; niektórzy sugerują, że zostały zbudowane podczas niemieckiej okupacji jako schrony, inni wskazują na możliwe powiązania z kopalnią węgla kamiennego „Beate”. Jeszcze inne hipotezy mówią o tym, że są one pozostałością wieży Bismarcka.

---

Oceń: Kościół św. Michała Archanioła w Katowicach

---