Park im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach

---

Geografia

Park T. Kościuszki znajduje się w centralnej części Katowic, w obszarze dzielnicy Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka. Z północnej strony graniczy z aleją Górnośląską, a od wschodu z ulicą T. Kościuszki. Południowa część parku sąsiaduje z ogrodami działkowymi, zaś od zachodu z ulicą Mikołowską oraz ulicą Piękną.

Z punktu widzenia fizycznogeograficznego, jak wskazuje klasyfikacja Jerzego Kondrackiego, teren parku wchodzi w skład mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13), będącego częścią makroregionu Wyżyna Śląska. Geologicznie obszar parku leży w niecce górnośląskiej, gdzie znajdują się różne utwory z górnego karbonu, w tym łupki, piaskowce i zlepieńce, które zawierają cenne pokłady węgla kamiennego.

Jeśli chodzi o morfologię, park T. Kościuszki usytuowany jest na Wzgórzach Kochłowickich. Obszar ten przedstawia wał równoleżnikowy, podzielony dolinami na cztery izolowane wzniesienia. Jednym z nich, znajdującym się w granicach parku, jest Wzgórze Beaty, które jest jednocześnie najwyższym punktem całego parku. Jego wysokość wynosi ponad 323,0 m n.p.m., a na szczycie umiejscowiony jest kościół pw. św. Michała Archanioła.

W odniesieniu do klimatu, średnia roczna temperatura powietrza w okresie od 1961 do 2005 roku, według danych ze stacji meteorologicznej zlokalizowanej na terenie Muchowca, wynosi 8,1 °C. Z kolei średnia roczna suma opadów w latach 1951–2005 wynosi 713,8 mm. Teren parku wchodzi w skład dorzecza Wisły i Odry, gdzie dział wodny, który rozdziela te dorzecza, przebiega przez Wzgórze Beaty.

Północna część parku, będąca częścią dorzecza Wisły, znajduje się w zlewni Rawy, w tym także jej dopływu, jakim jest Potok Leśny. Natomiast południowa część parku, będąca częścią dorzecza Odry, znajduje się w zlewni Kłodnicy.

Przyroda i ochrona środowiska

Parker im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach to miejsce, które wyróżnia się naturalnym pięknem oraz bogato różnorodnym ekosystemem. Został zaprojektowany, aby tworzyć spójną kompozycję zieleni, prezentując zachowany, wielogatunkowy oraz różnowiekowy drzewostan, a także soczystą warstwę runa, która otacza to miejsce.

W obrębie parku znajduje się ponad 90 gatunków i odmian drzew oraz krzewów, wśród których dominują rodzimych gatunków drzewa liściastego. Wspomina się tu o takich drzewach jak: grab pospolity, buk zwyczajny, lipa drobnolistna, klon pospolity oraz klon jawor. W warstwie krzewów można zauważyć czeremchę zwyczajną, trzmielinę pospolitą i kalinę koralową.

Warto również zaznaczyć, że nasadzenia importowanych gatunków w parku T. Kościuszki są stosunkowo młode, a obejmują tuje, katalpy oraz topole. Wśród cenniejszych drzew wyróżniają się buki z wspaniałymi srebrzystymi pniami oraz wiśnie piłkowane, które przyciągają wzrok różowo kwitnącymi kwiatami.

Interesującym aspektem parku jest to, że w 1996 roku odkryto tam jedyne współczesne stanowisko w Polsce osadniczka gołego, co czyni tę przestrzeń jeszcze bardziej wyjątkową.

Park Tadeusza Kościuszki pełni także istotną funkcję w ochronie różnorodności biologicznej. Znajdują się tu miejsca, które zapewniają schronienie dla różnych gatunków zwierząt. Największą grupę wśród nich stanowią ptaki, w przeważającej większości przedstawiciele gatunków leśnych. W parku gniazdują takie gatunki jak: kos, kwiczoł, sójka oraz świstunka, a w przesuwanych dziuplach oraz budkach dla ptaków można spotkać szpaki, kowaliki i kilka gatunków sikor.

W parku można również natknąć się na inne zwierzęta, takie jak: wiewiórki, jeże, krety oraz płazy, w tym żabę trawną i ropuchę szarą. To miejsce jest zatem nie tylko oazą zieleni, ale również ważnym siedliskiem dla dzikiej fauny, która w naturalny sposób współżyje z lokalnym ekosystemem.

Historia

Park im. Tadeusza Kościuszki, znajdujący się w Katowicach, ma swoją historię sięgającą końca XIX wieku. Powstał na obszarze niegdyś zalesionym, znanym jako Las Katowicki, usytuowanym na południe od wówczas istniejących Katowic. Proces jego tworzenia rozpoczął się w 1888 roku, a w latach 1894–1895 przekształcono go w park Południowy (niem. Südpark).

Elementy parku zrealizowano na terenach poprzemysłowych, które wcześniej należały do likwidowanej kopalni węgla kamiennego „Beate”, założonej w 1801 roku przez Johann Ferdinanda Koulhaasa. Węgiel transportowano drogą, która później nosiła nazwę ulicy T. Kościuszki. Rekultywacja tej okolicy była kluczowa w pracach związanych z założeniem parku – na przykład staw w północnej części parku powstał na miejscu dawnego zbiornika wydobywczego. Układ komunikacyjny parku nadano w formie krajobrazowej, gdzie nieregularne alejki krzyżują się z bujną roślinnością.

W 1903 roku teren parku, na który miasto uzyskało dzierżawę od Tiele-Wincklerów, stał się częścią Katowic. W tym samym roku na Wzgórzu Beaty zbudowano 20-metrową wieżę Bismarcka, wewnątrz której mieściły się schody prowadzące do tarasu widokowego. Na początku parku Południowego wzniesiono dwa stawy, a w ich pobliżu, na prośbę niemieckiego stowarzyszenia Beskidenverein, zbudowano drewniany pawilon restauracyjny „Garten Restauration” oraz muszlę koncertową i kamienną fontannę.

W 1910 roku miasto Katowice podjęło działania na rzecz zadrzewienia alei na późniejszej ulicy T. Kościuszki, wówczas znanej jako Promenada. Pojawiły się różne gatunki drzew, wzbogacając wcześniej posadzone białe brzozy i sosny. Z kolei 14 czerwca 1912 roku otwarto tramwajową linię łączącą park z katowickim rynkiem, która kończyła się w okolicach alei Górnośląskiej, obok której powstała zajezdnia tramwajowa.

Paul Sallmann, doświadczony ogrodnik, odegrał znaczącą rolę w rozwoju parku, będąc jego dyrektorem od 1913 roku przez wiele lat. Ostateczna aranżacja terenu oraz jego krajobraz przyjęły formę, którą znamy dziś w 1922 roku. Ważnym momentem w historii parku był 16 lipca 1922 roku, kiedy to podpisano akt przejęcia części Górnego Śląska przez Polskę. Świętowanie rozpoczęło się festynem oraz meczem piłkarskim między Pogonią Katowice a Strzelcem Wilno, który zakończył się rautem.

W latach 1922–1924 park był nazywany Parkiem Południowym, jednak w 1925 roku przyjął obecne imię, Park im. Tadeusza Kościuszki. Na wieży Bismarcka zamontowano medalion przedstawiający Tadeusza Kościuszkę oraz tablicę upamiętniającą jego postać. Płaskorzeźba, stworzona przez Stanisława Ligonia, została wykonana przez rzeźbiarza Wincentego Chorembalskiego. Ostatecznie wieża przestała pełnić funkcję tarasu widokowego i została rozebrana w 1933 roku, z jej elementami wbudowanymi w fundamenty katedry Chrystusa Króla.

W okresie międzywojennym park przeszedł szereg ulepszeń, takich jak utwardzenie alejek spacerowych, stworzenie placów zabaw dla dzieci oraz boisk i torów saneczkowych. Roślinność wzbogacono o ozdobne krzewy i klomby, a zespół ogrodników dbał o park, mając zapewnione miejsce noclegowe w 18-osobowym domu, w którym zatrudniani byli tylko kawalerzy.

W parku umieszczono także rosarium z wodotryskiem, a w 1927 roku założono ogród daliowy o powierzchni 3 tys. m² z okazji targów gospodarczo-spożywczych. Pierwsze letnie lokale rozpoczęły działalność obok restauracji w ogrodzie, w którym regularnie odbywały się koncerty. Pomiędzy rokiem 1927 a 1938 w parku swoją strzelnicę miało katowickie Kurkowe Bractwo Strzeleckie.

W zachodniej części parku umieszczono także część katowickiego zwierzyńca, gdzie można było zobaczyć łabędzie, kaczki oraz inne ptaki, a w przyszłości również jelenie, sarny i owce. W 1928 roku park wzbogacił się o dwie lwice, podarowane miastu przez właściciela cyrku z Drezna.

Niedaleko parku w 1930 roku powstała Hala Parkowa, która pierwotnie była stworzona z drewna, a po II wojnie światowej została przebudowana. W latach 1930–1939 organizowano tam Targi Katowickie, które po wojnie przerodziły się w różnorodne imprezy sportowe oraz koncerty.

W latach 30-tych XX wieku zaczęto tworzyć w rejonie Wzgórza Beaty zalążki skansenu. Na miejscu wieży Bismarcka w 1938 roku wzniesiono drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła, przeniesiony z Syryni. Z kolei przed II wojną światową udało się sprowadzić rownież drewniany spichlerz z 1688 roku, który jednak spłonął 30 października 1969 roku.

W czerwcu 1938 roku staraniem Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej na terenie parku powstała wieża spadochronowa o wysokości 50 m. Projekt opracował Józef Koziołek, natomiast w pierwszych dniach II wojny światowej stanowiła ona punkt obserwacyjny dla 73 Pułku Piechoty. Po rozpoczęciu działań wojennych, polskie oddziały samoobrony, złożone z powstańców i harcerzy, odpowiadając na zagrożenie, zajęły ją, jednak została rozebrana po wojnie, a nową wieżę o wysokości 35 m wybudowano w 1951 roku z inicjatywy Ligi Lotniczej.

W 1963 roku, w związku z budową ronda gen. J. Ziętka, cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej został przeniesiony do parku. Początkowo znajdował się on na terenie parku Powstańców Śląskich przy alei W. Korfantego. W końcu lat 60. XX wieku, na terenie parku powstał obelisk upamiętniający Tadeusza Kościuszkę.

14 grudnia 1991 roku na zachodnim skraju parku, przy ulicy Pięknej, konsekrowano kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. W dniu 26 lutego 1993 roku zespół parku im. Tadeusza Kościuszki został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych. Natomiast 8 października 2006 roku otwarto nowy bulodrom, którego inicjatywę podjęło stowarzyszenie Dom Miasta Saint-Etienne w Katowicach. W roku 2015 odsłonięto pomnik Alpinistów.

Zagospodarowanie

Park im. Tadeusza Kościuszki, o powierzchni 50,95 ha, stanowi niezwykle cenny element zieleni miejskiej w Katowicach. Jego bogate walory kulturowe, przyrodnicze oraz krajobrazowe przyciągają wielu odwiedzających. Jest to również najstarszy teren tego rodzaju w mieście, wyróżniający się kompozycją inspirowaną parkami angielskimi. Widać tu także wpływy klasycyzmu, które manifestują się w układzie rabat oraz klombów kwiatowych.

W zachowanej kompozycji parku T. Kościuszki można dostrzec osie biegnące z kierunku północnego na południowy oraz z zachodu na wschód. W parku w dalszym ciągu istnieje większość alejek spacerowych oraz główne wejście. Kluczowym elementem jest trakt spacerowy, który rozciąga się na osi zachód-wschód, otoczony przez pomnik Tadeusza Kościuszki i zaplanowany kwiatowy klomb w jego zachodniej części. Park poprzecinany jest licznymi ścieżkami, co sprawia, że można tu odnaleźć kilka otwartych polan, a także teren do jazdy na rowerze, ciekawe oczka wodne oraz przestrzeń porośniętą rzeźbami plenerowymi.

W północno-wschodniej części parku można znaleźć stalową wieżę spadochronową, która ma wysokość 35 metrów i jest wyposażona w schody prowadzące na taras widokowy. Stanowi to również punkt pamięci, związany z obroną Katowic w 1939 roku. Nieopodal, na Wzgórzu Beaty, stoi drewniany kościół pw. św. Michała Archanioła, mający swoje korzenie z 1510 roku, przeniesiony z Syryni. Jego opiekę sprawuje Muzeum Historii Katowic, a przy kościele znajduje się dodatkowo lapidarium, które gromadzi ciekawe fragmenty architektury. W pobliżu kościoła możemy natknąć się na pomnik Alpinistów – upamiętnienie tragicznie zmarłych wspinaczy, oraz na cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej, znajdujący się nieco bardziej na południe.

Park T. Kościuszki oferuje różnorodne udogodnienia sportowo-rekreacyjne, takie jak tor saneczkowy oraz bulodrom. Dodatkowo, znajdują się tu dwa place zabaw, w tym jeden wykonany z drewnianych elementów. Park pełni również funkcję miejsca organizacji różnorodnych wydarzeń kulturalnych, w tym cyklicznych koncertów promenadowych, które przyciągają lokalną społeczność.

Na obrzeżach parku, po stronie północno-wschodniej, znajduje się stacja rowerów miejskich Metrorower nr 27705. Wzdłuż ulicy Tadeusza Kościuszki ciągnie się linia tramwajowa, która jest obsługiwana przez Tramwaje Śląskie na zlecenie ZTM. W bezpośrednim sąsiedztwie parku znajdują się cztery przystanki tramwajowe: Katowice Kościuszki Szpital, Katowice Kościuszki Basen, Brynów Zgrzebnioka oraz Brynów Gawronów.

Park T. Kościuszki został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych pod nr A/1515/93, co oznacza, że jego układ kompozycyjny, zespół zieleni, wieża spadochronowa, pomnik Tadeusza Kościuszki, muszla koncertowa, murowana altana, elementy małej architektury oraz cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej są objęte szczególną ochroną. Zarządcą tego wyjątkowego miejsca jest Zakład Zieleni Miejskiej w Katowicach.

W parku T. Kościuszki przebiegają następujące szlaki:

• Szlak Bohaterów Wieży Spadochronowej – prowadzi z Panewnik przez park T. Kościuszki w kierunku Śródmieścia Katowic,
• Szlak Parkowy – łączy park T. Kościuszki z Katowickim Parkiem Leśnym,
• Szlak nr 2 – prowadzi z parku T. Kościuszki w kierunku Panewnik, dasz do Zadola i dalej do Stargańca.

---

Oceń: Park im. Tadeusza Kościuszki w Katowicach

---