Rynek w Katowicach

---

Opis

Rynek w Katowicach, otoczony wieloma interesującymi ulicami, to miejsce o dużym znaczeniu kulturowym i historycznym. Ulice te obejmują m.in. Warszawską, Teatralną, Dyrekcyjną, Staromiejską, Dworcową, św. Jana, Pocztową, Wawelską, 3 Maja, Stawową, Andrzeja Mielęckiego, Starowiejską, a także początkowy odcinek ulicy Adama Mickiewicza oraz alei Wojciecha Korfantego. To połączenie tworzy jeden zintegrowany zespół funkcjonalno-architektoniczny, który zachwyca zwiedzających.

Na Rynku oraz w większości wymienionych ulic obowiązują ograniczenia dotyczące wjazdu samochodów, co w znacznym stopniu zwiększa komfort spacerujących oraz podnosi atrakcyjność tego miejsca. W centralnym punkcie Rynku można dostrzec wiele zabytkowych kamienic, które nadają tej przestrzeni niepowtarzalny charakter. Pod Rynkiem znajduje się koryto rzeki Rawy, co również dodaje uroku tej lokalizacji.

Władze Katowic uznają Rynek za wyjątkową „wizytówkę” miasta. W bliskim sąsiedztwie placu odnajdujemy plac Obrońców Katowic, który z pewnością warto odwiedzić. Znajduje się tam Pomnik Harcerzy Września – Obrońców Katowic, który stanowi istotny element tego kulturowego pejzażu. Co więcej, Rynek oraz okoliczne uliczki oferują mieszkańcom i turystom dostęp do bezprzewodowego internetu, co niewątpliwie ułatwia korzystanie z różnych nowoczesnych technologii.

Warto również zauważyć, że wskaźnik zabudowy w rejonie Rynku wynosi ponad 3.00, co jest jednym z najwyższych wyników w całym mieście, świadcząc o intensywnej urbanizacji. W południe, z najwyższego piętra kamienicy przy Rynku, w okolicy zbiegu ulic Młyńskiej i Pocztowej, rozbrzmiewa katowicki hejnał. Jego melodia, skomponowana przez amatora Adama Biernackiego z Bytomia, jest stosunkowo nową tradycją, która rozpoczęła się w 2002 roku, dodając jeszcze więcej kolorytu temu wyjątkowemu miejscu.

Historia

W drugiej połowie XVI wieku, w sąsiedztwie historycznego stawu kuźniczego, znajdował się istotny węzeł komunikacyjny, usytuowany na rogach dzisiejszego Rynku i ul. św. Jana. To miejsce było miejscem skrzyżowania czterech ważnych traktów: na południowy wschód kierowała droga do Mikołowa, która obecnie jest reprezentowana przez ulicę Młyńską i ulicę Mikołowską, na południe z biegiem do Brynowa, dzisiejszą ul. św. Jana, ulicą Jana Kochanowskiego oraz ulicą Wita Stwosza. W stronę wschodnią prowadziła droga do Szopienic oraz Mysłowic, reprezentowana przez ulicę Warszawską, natomiast na północ prowadziła do centralnych obszarów Bogucic, przechodząc w pobliżu kościoła przez ulicę Katowicką, aż do Dąbrówki Małej.

W 1686 roku Jan Mieroszewski z Mysłowic oraz Rudolf J. Kamieński ze Świętochłowic podpisali ugodę odnośnie sporów dotyczących terenów wsi Katowice. Do dokumentu dołączona została ręcznie sporządzona mapa, obejmująca tereny dzisiejszego Rynku, stanowiące niegdyś punkt przecinający się z drogami w okolicach Kuźni Boguckiej oraz katowicką karczmą zlokalizowaną nad rzeką Roździanką, znaną dzisiaj jako Rawa. Karczma, wynajmowana przez arendę dominialną, znajdowała się tam, gdzie obecnie mieści się DH „Skarbek”. Stara karczma istniała przed 1816 rokiem i była domem dla żydowskiego arendarza. Ernest Wilhelm Knippel uwiecznił ją w latach 50. XIX wieku w swojej litografii. W 1832 roku nieznany autor opisał ją w sposób przypominający:

” […] karczmę górującą nad słomą krytymi domkami wiejskimi − podwójnym szczytem i wysokim dachem.”

Karczma uległa zniszczeniu w 1864 roku, na rok przed nadaniem Katowicom praw miejskich.

Pierwsze plany dotyczące zabudowy i układu placu rynkowego stworzone zostały w latach 50. XIX wieku, z czego jeden z projektów (z 1856 roku) przygotował Heinrich M.A. Nottebohm. Plac został umiejscowiony w osi miejskiej, obejmującej aktualne pl. Wolności, ul. 3 Maja, Rynek, ul. Warszawską oraz pl. ks. Emila Szramka. Warto zaznaczyć, że w tym okresie był zdecydowanie mniejszy niż współczesny Rynek, a jego południowy kraniec wyznaczała linia zabudowy dzisiejszych ulic 3 Maja oraz Warszawskiej, która utrzymywała się aż do 1945 roku. Kształt placu rynkowego był nieregularny, co było wynikiem uwarunkowań przestrzennych.

Pierzeję północną Rynku tworzyły kamienice o numerach 2 do 5 oraz 6 do 9, zbudowane na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku. Budynek o numerze 2 został umieszczony w sposób ukośny, co było konsekwencją nieregularności kształtu wylotu obecnej ulicy Adama Mickiewicza. Początkowo miał tylko dwa piętra, jednak na początku XX wieku nadbudowano kolejne. Za tym obiektem znajdowała się Thiele-Winckler-Straße (teraz ul. Skośna). Budynek o numerze 4 i 5, biały kamienica z lat 70. XIX wieku, została zaprojektowana przez Carla Schultza i Juliusa Haase w stylu klasycystyczno-neorenesansowym. Północną pierzeję dzieliła Schloßstraße (obecne al. Wojciecha Korfantego, w latach międzywojennych znana jako ul. Zamkowa) i decyzją władz miejskich w 1938 roku budynki na posesjach 4 i 5 zostały zburzone.

Na krótkiej pierzei zachodniej Rynku stała kamienica o numerze 1, wybudowana po zawaleniu się w 1864 roku karczmy Adolfa Fröhlicha, natomiast pierzeję południową tworzyły budynki o numerach 11–13. Kamienica pod numerem 11 funkcjonuje dziś jako budynek z adresem ul. Warszawska 1; została wzniesiona w 1874 roku zgodnie z projektem Paula Jackischa z Bytomia, w stylu eklektycznym z elementami neorenesansu (obecnie w rejestrze zabytków, nr rej.: A/1561/94 z 30 grudnia 1994). Znajdowała się w miejscu dawnego ogrodu hotelu „Welt”. Budynek miał formę prostokątną, z bocznymi oficynami, a jego bryła była zwarta, wzbogacona o widoczne ryzaliti na pierwszej i siódmej osi. W pierwszej kondygnacji dokonano gruntownej przebudowy. Zwieńczeniem fasady było niepełne belkowanie, a w podokiennych płycinach zastosowano zdobienia w formie sztukaterii z roślinnymi motywami. Hotel „Welt” został wybudowany w 1848 roku i istniał do 1945 roku, a obecnie znajdujemy się w miejscu, które zajmuje Dom Handlowy „Zenit”.

Obok gmachu „Welt” znajdował się hotel „de Prusse” (numer 13), powstały na początku lat 50. XIX wieku, zlokalizowany w miejscu dzisiejszego tzw. placu kwiatowego. Wówczas Poststraße (obecnie ul. Pocztowa) była wydłużona. Zabudowę Rynku ukończono w 1875 roku – był to wtedy największy plac targowy w mieście.

Pierzeję wschodnią (numer 10) początkowo tworzyły trzy budynki zarządu dóbr von Tiele-Wincklera z początku lat 70. XIX wieku, przekształcone dla potrzeb pierwszego ratusza miejskiego (budowa w latach 1873–1874). Była to ogrodowa willa z niewielkim więzieniem. W latach 1906–1907 zbudowano na tym miejscu gmach Teatru Miejskiego (obecnie siedziba Teatru Śląskiego im. St. Wyspiańskiego) na podstawie projektu architekta Karla Moritza z Kolonii. W 1930 roku, na miejscu białej kamienicy z kopułą, wzniesiono gmach Banku Gospodarstwa Krajowego (dziś siedziba ING Banku Śląskiego). Pierwsze znane projekty były ukryte przed placem rynkowym; obiekt był usytuowany przy nieistniejącej dziś ulicy Skośnej. W latach 60. XX wieku wyburzono budynki zasłaniające ten gmach.

W 1896 roku w mieście powstała pierwsza linia parowej kolejki wąskotorowej (do Siemianowic), której początek znajdował się na Rynku. Operatorem była spółka Schlesische Kleinbahn AG. W 1898 roku linia ta została zelektryfikowana. W ciągu kolejnych lat, do 1907 roku, zbudowano linie tramwajowe do Bytomia i Mysłowic. W 1912 roku uruchomiona została linia tramwajowa z Rynku do Südparku (dzisiejszy park Tadeusza Kościuszki).

W okresie Rzeszy Niemieckiej (do 1922 roku), plac nosił nazwę Friedrichsplatz, natomiast w latach międzywojennych (1922-1939) Rynek, w latach 1926-1939 czasem określany jako plac Marszałka Piłsudskiego, a w okresie niemieckiej okupacji (1939-1945) Ring.

20 czerwca, przed Teatrem Miejskim, przemawiał Wojciech Korfanty, witając wkraczające do Katowic polskie wojska dowodzone przez gen. Stanisława Szeptyckiego. 27 sierpnia 1922 roku odbyły się na Rynku uroczystości związane z przyłączeniem części Górnego Śląska do Polski, w których uczestniczył marszałek Józef Piłsudski, który między innymi przyznawał odznaczenia wojskowe oraz brał udział we Mszy Świętej. W latach dwudziestolecia międzywojennego pod numerem 2 mieściła się kawiarnia „Turecka”, z jedyną w Katowicach pocztą hotelową, pod numerem 1 znajdowała się prywatna klinika ginekologiczna doktora Ernesta Speiera oraz kawiarnia i cukiernia Franciszka Liczbińskiego, a pod numerem 6 – restauracja „Zamkowa”.

4 września 1939 roku w podwórzu kamienicy na rogu Rynku oraz ówczesnej ul. Zamkowej, Niemcy zamordowali około 80 obrońców miasta, wśród których byli m.in. Nikodem i Józef Rencowie oraz Franciszek Feige. W 1945 roku podczas zajmowania miasta przez Armię Czerwoną zniszczono południową pierzeję Rynku. Rok ten to również moment powstania pierwszego powojennego planu przebudowy placu, którego wizje uwiecznił na akwareli Tadeusz Michejda. W połowie lat 50. XX wieku zamknięto północną stronę przez nowoczesny budynek, który stworzył południową pierzeję nowego placu rynkowego. W 1954 roku wprowadzono perspektywiczny plan zagospodarowania Katowic, stworzony przez Zygmunta Winnickiego oraz M. i A. Winnickich. W latach 60. i 70. XX wieku realizowano przebudowę, która polegała na wyburzeniu dużej ilości zabytkowych kamienic, zgodnie z przyjętymi założeniami plany z 1962 roku, w ich miejsce powstawały nowoczesne gmachy, takie jak Dom Prasy Śląskiej oraz Dom Handlowy „Skarbek” (pierzeja zachodnia) oraz Dom Handlowy „Zenit” (pierzeja wschodnia). Wpływ na wygląd placu miała również namalowana postać hutnika, która była widoczna na ścianie obiektu przylegającego do „Zenitu”. Po tych przekształceniach Rynek stracił charakter placu domkniętego i stał się rondem komunikacyjnym. Wizja ówczesnych władz opierała się na stworzeniu nowego centrum miasta. W latach 70. XX wieku plac na powrót został zamknięty dla ruchu samochodowego i udostępniony pieszym.

20 października 1981 roku miały miejsce starcia manifestantów z milicją, które były spowodowane usunięciem samochodu „Solidarności” z Rynku, z którego sprzedawano niezależne publikacje. W trakcie zamieszek użyto gazu łzawiącego.

Przebudowa

Na chwilę obecną planowana jest przebudowa strefy Rondo–Rynek, której całkowita powierzchnia inwestycyjna wynosi około 735 000 m². W pierwszej części 2005 roku przeprowadzono ankiety wśród mieszkańców Katowic, które wykazały, że jednym z trzech kluczowych kierunków rozwoju miasta jest modernizacja Rynku. W maju 2006 roku prezydent miasta Piotr Uszok ogłosił konkurs na projekt przebudowy obszaru od rondo gen. Jerzego Ziętka do placu rynkowego, w tym częścią alei Wojciecha Korfantego. Zwycięska praca była rezultatem działań pracowni Konior Studio i została przedstawiona na Międzynarodowych Targach Nieruchomości MIPiM w Cannes w dniu 13 marca 2007 roku.

Od 16 do 18 października 2008 roku w Rondzie Sztuki odbyły się spotkania warsztatowe z mieszkańcami dotyczące przebudowy strefy śródmiejskiej, znane jako „Transformacja Centrum”. Opracowywanie planów startowało w 2009 roku. W lutym 2010 roku przeprowadzono sondaż wśród mieszkańców na temat wariantów przebudowy strefy Rondo–Rynek. Opracowano trzy propozycje przygotowane przez zespół ekspertów i konsorcjum różnych firm, które przedstawiono w dniu 19 stycznia 2010 roku w głosowaniu wzięło udział około 2000 osób. Mieszkańcy zdecydowali o wyborze wariantu z dużym nasadzeniem zieleni, przy symbolice sztucznego cieku wodnego, reprezentującym ślad rzeki Rawy, którego naturalny bieg miałby zostać przykryty. Jednak finalnie zrezygnowano z tunelu łączącego ul. Adama Mickiewicza z ul. Warszawską; zaniechano również planów budowy Miejskiego Obiektu Wielofunkcyjnego.

Latem 2010 roku położono nowy asfalt na Rynku, aby umożliwić tymczasowy ruch autobusów, co kosztowało około 160 000 zł. W dniach 8-11 marca 2011 miasta promowało projekt przebudowy na międzynarodowych targach MIPiM, z przeznaczeniem na inwestycje hotelowe i biurowe. W maju 2011 roku wojewoda śląski wszczął proces dotyczący wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji przedsięwzięcia Euro 2012, odnoszącego się do projektu „Przebudowa linii tramwajowej oraz infrastruktury w strefie Rondo–Rynek w Katowicach”. W ramach tej przebudowy zlikwidowane zostaną tory na ul. Pocztowej, a nowe torowisko zostanie przesunięte na ul. św. Jana. Dodajmy, że przewidziano likwidację skrętu z ul. Warszawskiej w al. Wojciecha Korfantego oraz dodać skręt z ul. Warszawskiej w kierunku Brynowa. Planuje się także zastosowanie technologii „zielonego toru”, polegającego na wyłożeniu toru trawą, a wykonawcę torowiska wybiorą w 2011 roku.

18 maja 2011 roku rozpoczęto postępowanie administracyjne związane z inwestycją drogową „Przebudowa układu drogowego, placów publicznych, torowiska tramwajowego oraz infrastruktury technicznej w strefie Rondo–Rynek”, mającą na celu realizację „Przebudowy strefy śródmiejskiej miasta Katowice”. W lipcu 2011 roku radni Rady Miasta Katowice zgodzili się na zaciągnięcie kredytu w wysokości około 100 milionów złotych na działania związane z przebudową, a we wrześniu ogłoszono przetarg na realizację tego projektu. Prace budowlane zaczęły się 3 marca 2012 roku.

Po zakończeniu przebudowy powstał tzw. plac kwiatowy pomiędzy budynkami Rynek 1 a SDH „Zenit”, z ławkami, drewnianymi siedziskami, schodkami, tworząc również pawilony kwiatowe wschodniej strefy Rynku. Centralna część Rynku pozostaje przestrzenią do organizacji różnych wydarzeń. Zlikwidowane zostało torowisko tramwajowe, które pozwalało na skręt z al. W. Korfantego w ul. Warszawską, natomiast w miejsce tego utworzono łącznik, dzięki któremu tramwaje mogą skręcać z ul. Warszawskiej w ul. św. Jana. W północno-wschodniej części Rynku umieszczono nowy plac zabaw, a całość, od strony północnej, uzupełniono piętrowym pawilonem. Całość Rynku oddano do użytku po przebudowie w 2016 roku, a pawilon ukończono w 2017 roku.

Obiekty i instytucje

W otoczeniu Rynku w Katowicach można znaleźć wiele interesujących historycznych budynków, które mają swoje unikalne cechy i wartości. Wśród nich wymienia się:

• Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach (Rynek 2); obiekt ten został wpisany do rejestru zabytków w 1991 roku (nr rej.: A/1447/91, A/675/2020); powstał w latach 1906–1907 w stylu modernistycznym, a jego granice ochrony obejmują budynek oraz otaczający go teren,
• kamienica mieszkalna (Rynek 6);
• kamienica mieszkalna (Rynek 7); wpisała się do rejestru zabytków dnia 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1448/91 i A/705/2020); zbudowana około 1869 roku, prawdopodobnie według projektu Ludwiga Goldsteina, poddana modernizacji w 1922 roku, głównie w zakresie fasady; jej granice ochrony obejmują cały budynek,
• kamienica mieszkalna (Rynek 8); wybudowana w dwudziestoleciu międzywojennym,
• kamienica – dawny bank (Rynek 9); wybudowana w 1907 roku.

Oprócz historycznych obiektów, wokół Rynku wyróżniają się też inne budynki:

• Dom Prasy Śląskiej; jego budowę zakończono w 1963 roku, pierwotnie miał pełnić funkcję „Domu Sportowca”, obecnie mieści Biuro Obsługi Mieszkańców Urzędu Miejskiego,
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Skarbek”; otwarty w 1975 roku, stworzony według projektu Juranda Jareckiego, jego kubatura wynosi około 62 000 m²,
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Zenit”; zbudowany w 1962 roku, również według projektu Mieczysława Króla i Juranda Jareckiego.

Na Rynku swoją siedzibę mają różne instytucje i organizacje:

• Centrum Informacji Turystycznej oraz Górnośląski Oddział PTTK (Rynek 13),
• Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach (Rynek 2),
• Obwodowy i Okręgowy Urząd Miar (Rynek 9); Okręgowy Urząd Miar działał pod tym numerem już w dwudziestoleciu międzywojennym,
• Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego dla miasta Katowice (Rynek 13),
• Związek Artystów Scen Polskich (oddział, Rynek 2),
• prywatny zespół szkół „Cosinus” (gimnazjum, liceum i szkoły policealne, Rynek 12),
• firmy usługowo-handlowe.

Komunikacja

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Rynek w Katowicach był kluczowym punktem komunikacyjnym. To właśnie tutaj znajdowały się przystanki początkowe dla autobusów obsługujących Śląskie Linie Autobusowe, które kursowały w różne kierunki.

Autobusy wyruszały m.in. w stronę Dębu, Rudy Śląskiej oraz Chorzowa. Ich przystanek znajdował się na początku ulicy Teatralnej. Inne trasy, takie jak w kierunku Mikołowa i Piotrowic, miały początek u wylotu ul. Marszałka Piłsudskiego, w bliskim sąsiedztwie gmachu teatru.

W kontekście transportu publicznego, bardzo istotne były także autobusy kierujące się w stronę Józefowca, które zatrzymywały się przed budynkiem teatru. W kierunku Bogucic oraz Dąbrówki Małej autobusy stawały na początku ulicy A. Mickiewicza, natomiast te, które jechały do Mysłowic, miały przystanek w sąsiedztwie wylotu ul. 3 Maja.

W lipcu 1936 roku, Śląskie Linie Autobusowe zorganizowały swoje biura, dyrekcję oraz poczekalnię dla pasażerów przy Rynku 7, co dodatkowo podkreśliło znaczenie tego miejsca jako centrum komunikacji.

Oprócz autobusów, przez Rynek prowadzą także tory tramwajowe, po których kursują linie Tramwajów Śląskich. Jest to jeden z kluczowych środków transportu w mieście, który przyciąga mieszkańców i turystów.

Na Rynku można również znaleźć stację Metroroweru nr 27684, co świadczy o wszechstronności oferty transportowej w tej lokalizacji.

---

Oceń: Rynek w Katowicach

---