Janów-Nikiszowiec

---

Geografia

Położenie

Janów-Nikiszowiec, umiejscowiony administracyjnie w sercu województwa śląskiego, funkcjonuje jako jedna z jednostek pomocniczych Katowic (nr 16). Ta konkretna dzielnica leży we wschodniej części miasta, w odległości około 7 kilometrów od jego centrum. Granice tej osady rozciągają się między różnymi sąsiednimi miejscowościami:

• na północy graniczy z Zawodziem oraz Szopienicami-Burowcem,
• na wschodzie sąsiaduje z Mysłowicami, a dokładniej z dzielnicami Bończyk-Tuwima oraz Janów Miejski-Ćmok,
• na południu styka się z Giszowcem,
• na zachodzie graniczy z Osiedlem Paderewskiego-Muchowiec.

W obrębie tej dzielnicy wyznaczono konkretne granice, które przebiegają przez kluczowe ulice:

• od północy – przechodząc ulicami: Kolonia Amandy i Porcelanową, następnie wzdłuż południowej jezdni ul. Bagiennej (droga krajowa nr 79), łącznie z węzłem z ul. 1 Maja i Obrońców Westerplatte do ul. Krakowskiej oraz następnie wzdłuż tej ulicy do granicy miasta,
• od wschodu – przebiegając wzdłuż granicy Katowic z Mysłowicami w obszarze blisko Boliny,
• od południa – ciągnąc się wzdłuż ul. Mysłowickiej aż do autostrady A4,
• od zachodu – wzdłuż ul. Gospodarczej oraz wschodniej granicy cmentarza komunalnego.

Ważnym aspektem tej dzielnicy jest sytuacja geograficzna; znaczna jej część zajmuje dolinę Boliny, głównie na lewym brzegu tej rzeki. Geograficzny podział, według Jerzego Kondrackiego, wskazuje, że obszar ten wchodzi w skład mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13), który leży w południowej części Wyżyny Śląskiej.

Geologia

Janów-Nikiszowiec charakteryzuje się unikalną strukturą geologiczną, będąc częścią niecki górnośląskiej. Formacje wypełniające tę nieckę datują się na okres górnego karbonu i są znane z obecności łupków, piaskowców oraz zlepieńców, które zawierają pokłady węgla kamiennego sięgające aż 300 milionów lat wstecz. Ukształtowanie terenów Janowa-Nikiszowca jest ściśle związane z jego geologicznym pochodzeniem. Na najwyższych partiach tej dzielnicy dominują iłowce, mułowce i karbonowe węgielki, a przy ul. Bagiennej występują piaskowce, zlepieńce i kompozycje węgla.

W rejonach bardziej nizinnych, szczególnie w centralnym Nikiszowcu oraz w Kolonii Wysockiego, miejsce to obfituje w osady czwartorzędowe, takie jak eluwia glin zwałowych. Z kolei obszary na północ od Janowa są pokryte przez piaski i żwiry, które powstały w wyniku zlodowacenia z neoplejstocenu. Więcej osadów z plejstocenu można znaleźć również w dolinie Boliny, obejmujących różnorodne polodowcowe formacje.

Rzeźba terenu

Rzeźba terenu Janowa-Nikiszowca wskazuje na umiejscowienie w podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska, w południowej części mezoregionu Wyżyna Katowicka. Z punktu widzenia morfologii, dzielnica ta leży głównie na Płaskowyżu Murcek. Północne zbocza tej okolicy opadają ku Obniżeniu Rawy, ale są również zróżnicowane przez dwie długie doliny, w tym Bolinę oraz zachodnią dolinę Potoku Leśnego.

W wysokich partiach terenu można zobaczyć spłaszczenia trzeciorzędowe znajdujące się na wysokościach powyżej 300 m n.p.m. Obecność Kotliny Mysłowickiej jest zauważalna w rejonie ul. Stawiska i Krakowskiej. Na granicy Janowa-Nikiszowca z sąsiednimi Szopienicami-Burowcem oraz Zawodziem spotykamy delimitację między Płaskowyżem Murcek a Kotliną Mysłowicką. Najwyższy punkt, znany jako Mrówcza Górka, osiąga wysokość 305,7 m n.p.m., zaś najniższy znajduje się w dolinie Boliny, gdzie położony jest około 253 m n.p.m.

Geologiczne uwarunkowania, w połączeniu z działalnością człowieka, spowodowały liczne przekształcenia w tej dzielnicy. Gospodarcze aktywności związane z wydobyciem surowców oraz rozwój infrastruktury komunikacyjnej doprowadziły do tego, że tereny te zawierają wiele starych zwałowisk, głównie w rejonie Kolonii Amandy. Zjawiska osiadania w rezultacie działalności górniczej stworzyły sztuczne stawy oraz zbiorniki wodne, takie jak zastoisko na północ od Nowego Nikiszowca i Staw Trzewiczek.

Gleby

Janów-Nikiszowiec odznacza się dużą różnorodnością gleb. Północna część tej dzielnicy, dotknięta silną antropopresją, charakteryzuje się glebami antropogenicznymi, wytworzonymi z piaskowców oraz piasków. Niestety, ten obszar został znacznie zdewastowany przez przemysł oraz rozwój urbanistyczny, co sprawiło, że gleby te są zanieczyszczone metalami ciężkimi.

W wyższych partiach, gdzie dominują karbońskie wychodnie skał, występują gleby płowe, a w dolniejszych poziomach, szczególnie w Nikiszowcu i Janowie, można znaleźć gleby powstałe z glin zwałowych oraz piasków naglinowych. W rejonie Boliny gleby płowe i brunatne, utworzone na bazie glin, mają przeważnie odczyn kwaśny lub zbliżony do obojętnego. W odniesieniu do klas bonitacyjnych, gleby tej okolicy w większości mieszczą się w kategorię dobrych i średnich (klasa III w rejonie Mrówczej Górki oraz IV w obszarze Nowego Nikiszowca i Janowa, zwłaszcza wzdłuż doliny Boliny).

Klimat

Klimat Janowa-Nikiszowca, pomimo że nie różni się znacząco od klimatu reszty Katowic, to jednak charakteryzuje się pewnymi lokalnymi modyfikacjami (topoklimat). Obszar ten ma klimat umiarkowany przejściowy, gdzie dominują prądy oceaniczne, a ich wpływ przewyższa kontynentalne. Do najczęściej występujących wiatrów należy zachodni (około 60% udziału), podczas gdy wschodnie i południowe są rzadziej spotykane.

Średnia roczna temperatura z lat 1961-2005 dla stacji w pobliskim Muchowcu wynosi 8,1 °C. Warto zauważyć, że w rejonie tym występuje zjawisko miejskiej wyspy ciepła, co lokalnie wpływa na temperaturę powietrza. Najcieplejszy miesiąc to lipiec z temperaturą 17,8 °C, podczas gdy styczeń jest najchłodniejszym miesiącem z temperaturą -2,2 °C.

W analizowanym okresie, średnie roczne usłonecznienie z lat 1966-2005 wynosiło 1474 godziny, a suma opadów w latach 1951-2005 osiągnęła średnią 713,8 mm.

Wody powierzchniowe i podziemne

Janów-Nikiszowiec położony jest głównie w zlewni Boliny, która wchodzi w skład dorzecza Wisły. Wody Boliny w dzielnicy przepływają w kierunku północno-wschodnim i wpadają w Mysłowicach do Czarnej Przemszy. Klasa czystości Boliny przy jej ujściu do Czarnej Przemszy w 2006 roku wynosiła V, co oznacza wody o najgorszej klasie czystości, które nie nadają się do wykorzystania. Na północ od dzielnicy, rejon ul. Porcelanowej oraz północny stok Mrówczej Górki, część Nowego Nikiszowca i okolice Stawu Upadowego znajdują się w zlewni Rawy. Dział wodny III rzędu oddziela obszary tych dwóch zlewni.

W dolinie Boliny wykształciły się zbiorniki wodne, będące wynikiem ludzkiej działalności. W tej dolinie zarejestrowano m.in. jeden staw w dolnie Rawy oraz kilka zbiorników w nieckach bezodpływowych. Poniżej przedstawiona jest tabela zbiorników wodnych:

Nazwa obiektu	Powierzchnia [ha]	Typ zlewni
Bolina	2,75	Bolina
Bolina II	4,21	Bolina
Janów	2,13	obszar bezodpływowy
Stawiska, stawy nr 19.B-D	0,90	Bolina
Stawiska, stawy nr 19.A i 19.E	0,70	Bolina
Trzewiczek	0,92	obszar bezodpływowy
Upadowy	5,52	Rawa

Dodatkowo Janów-Nikiszowiec mieści się w obrębie regionu hydrogeologicznego Śląsko-Krakowskiego. Woda występująca w terenie jest obecna we wszystkich warstwach stratygraficznych, jednak ich znaczenie w dużej mierze wynika z geologicznych oraz hydrogeologicznych uwarunkowań oraz wpływu działalności człowieka. W dzielnicy nie ma głównych zbiorników wód podziemnych; obszar kontrolowany jest przez jednolitą część nr 134. Wody podziemne pokazują zmienność uwarunkowaną działalnością górniczą oraz odwodnieniem kopalń.

Przyroda i ochrona środowiska

Janów-Nikiszowiec wyróżnia się dużym udziałem terenów zielonych. W południowo-zachodniej części tej dzielnicy znajdowały się niegdyś fragmenty dawnej Puszczy Śląskiej. Płaskowyż Murcek był niegdyś domem dla buczyn oraz grądów, podczas gdy doliny rzek były porośnięte łęgami. Niestety, obszary te zaczęły ulegać przeobrażeniom od początku XX wieku z powodu rozwinięcia przemysłu ciężkiego, szczególnie w północnych rejonach. Zmiany te wpłynęły na środowisko, a także na krainę, hydrologię oraz florę i faunę tego obszaru.

Na terenach zielonych Janowa można napotkać jedynie kilka dużych zwierząt, takich jak jelenie europejskie i dziki, natomiast nowi przybysze związani są z miejscami otwartymi. Na obszarze pojawiły się również niektóre obce gatunki roślin oraz zwierząt. Warto zaznaczyć, że niektóre z nowo wprowadzonych gatunków, np. ryby, zostały wprowadzone celowo, zwłaszcza w Stawie Upadowym.

Lasy w rejonie Janowa-Nikiszowca są zarządzane przez Lasy Państwowe, w tym Nadleśnictwo Katowice, które administrowane jest przez Leśnictwo Janów. Siedziba leśnictwa znajduje się przy ul. Leśnego Potoku 95, a same lasy koncentrują się głównie w północnej, zachodniej i południowej części obszaru. W dolinie Boliny dominują sosny, ale obok nich spotkać można dęby, a w pobliżu Nikiszowca dominują olsy, jesiony i buki. W północnych i zachodnich częściach Janowa króluje brzoza brodawkowata, natomiast obszar dawnej Kolonii Amandy jest bogaty w modrzewie, bez czarny, topole osiki oraz kruszyny pospolite.

W Janowie-Nikiszowcu nie znajdują się żadne publicznie chronione tereny przyrody, aczkolwiek obecne są pewne obszary zieleni urządzonej, do których należy:

• Park Bolina – park stworzony przy ulicy Leśnego Potoku, wzdłuż Boliny oraz stawu Bolina; powstał w latach pięćdziesiątych XX wieku jako miejsce wypoczynku dla górników i ich rodzin,
• Skwer Emila i Georga Zillmannów – skwer położony w osiedlu Nikiszowiec, upamiętniający architektów tego miejsca.

Ogrody działkowe w Janowie prawnie podlegają pod Śląski Okręgowy Zarząd Polskiego Związku Działkowców, z Delegaturą Katowice:

Nazwa ogrodów	Lokalizacja	Powierzchnia (ha)	Liczba działek (2007)
Janowianka, Kolonia 1	ul. Zamkowa	2,05	70
Janowianka, Kolonia 2	ul. ks. Alojzego Ficka	0,49	15
Wieczorka	ul. Górniczego Dorobku	10,27	200

Historia

Osadnictwo na obszarze dzisiejszej dzielnicy Janów-Nikiszowiec przypisuje się do XVIII wieku. Zgodnie z jedną z hipotez, wieś Jaźwce, która już w XIV wieku była dokumentowana, mogła znajdować się w rejonie Janowa. Pierwsze wzmianki o Janowie, ukazanym jako osada leśna, datowane są na 1742 rok. Interesujące jest, że miejscowość ta była już zaznaczona na wcześniejszych mapach, w tym tej z 1736 roku, gdzie widniała jako Jonow.

Obszar Janowa był własnością Salomonów aż do 1617 roku, po czym przeszedł w ręce Mieroszewskich. Na początku XVIII wieku, decyzją o utworzeniu nowej osady, wybudowano drewniany dworek myśliwski w rejonie prawobrzeżnej Boliny, gdzie przekształcił się późniejszy zameczek przy ul. Nad Stawem 3a. W tym samym czasie, Jan Krzysztof Mieroszewski otworzył folwark, który otrzymał nazwę Janowca, oddany do użytku przy okazji wspomnienia w dokumencie z 30 stycznia 1724 roku. To nowe gospodarstwo przyczyniło się do powstania obok osady, która z czasem zaczęła przybierać nazwę Janów.

W dniu 11 maja 1839 roku, Aleksander Mieroszewski, ostatni przedstawiciel rodu, postanowił zamienić swoje dobra na majorat pieniężny, co pozwoliło rodzinie Wincklerów na używanie tytułów ordynatów. W czasie jego rządów, Janów stał się kluczowym miejscem dla ruchów konspiracyjnych, szczególnie przed oraz w trakcie powstania listopadowego. Mieroszewski urządził na terenie pomiędzy pałacykiem a Boliną ogród w stylu angielskim. Już w 1848 roku powstała pierwsza szkoła, mieszcząca się przy ul. Oswobodzenia, która w pierwszym roku powołania przyjęła 84 uczniów.

Początki

W pierwszej połowie XIX wieku, szeroki rozwój przemysłowy miał miejsce na terenach Janowa-Nikiszowca, a jego dynamikę zapoczątkowało górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo cynku. W latach 30. otwarto cztery kopalnie: „Agnes Amanda” (od 1840 roku, wynikającą z połączenia „Agnes” i „Amande”), „Gute Amalie”, „Morgenroth” oraz „Susanne”. Właścicielem wielu z tych kopalń był Aleksander Mieroszewski, a po jego sprzedaży rodzina Wincklerów wzięła odpowiedzialność za ich rozwój. Osiedle Amandy przy hucie „Gute Amalie” zaczęło się formować, a obok kopalni „Susanne” powstała w latach 60. XIX wieku kolonia Zuzanna, charakteryzująca się małymi, gęsto zabudowanymi domkami, obecnie znajdującymi się w sąsiedniej dzielnicy, tj. Osiedle Paderewskiego-Muchowca.

W 1841 roku powstała huta Arnold, która stała się podstawą kolonii „Huta Arnold”. Na pola górnicze przekształcono lasy, jednak sam Janów zachował swój agrarny charakter, aż do momentu, gdy działalność rozpoczął koncern Georg von Giesches Erben (czyli Spadkobiercy Jerzego von Giesche). Zbudowano szyb „Hoffmann” (późniejszy szyb „Ligoń”) w okolicach ul. Oswobodzenia i Szopienickiej. Warto zaznaczyć, że w 1883 roku dokonano konsolidacji 10 kopalń tworząc jedną nową – „Giesche”. Chcąc zapewnić sobie rozwój, w 1899 roku koncern ten nabył od hrabiego Huberta von Tiele-Winklera obszar o powierzchni 1900 ha, co stanowiło 2/3 lasów mysłowickich. Dnia 13 maja 1907 roku utworzono obszar dworski Giszowiec, który miał administrację w Janowie, obejmujący tereny koncernu Gieschego.

Okres od rozwoju przemysłu do I wojny światowej

Dla pracowników kopalni „Giesche” rozpoczęto budowę Giszowca, jednak z czasem stało się jasne, że liczba mieszkań nie jest wystarczająca. W dniu 16 grudnia 1908 roku Wydział Powiatowy w Katowicach zgodził się na budowę nowej osady robotniczej przy szybie „Nickisch” (od 1935 roku szyb „Poniatowski”). Obszar przeznaczony na to osiedle miał powierzchnię 20 hektarów i pierwotnie planowano, że zamieszka w nim około 5000 pracowników i urzędników. Autorzy projektu osiedla, Emil i Georg Zillmann, zrealizowali pierwsze bloki mieszkalne. Jeszcze przed początkiem I wojny światowej oddano do użytku 6 bloków mieszkalnych, z ostatnim blokiem (IX) otwartym w 1919 roku. Przystąpiono także do budowy neobarokowego kościoła św. Anny przy centralnym placu Nikiszowca, który także zaprojektowali Zillmannowie.

Powstania śląskie i plebiscyt

Po zakończeniu I wojny światowej mieszkańcy Janowa i Nikiszowca pragnęli, aby Górny Śląsk został przyłączony do Polski. Część z nich postanowiła wziąć czynny udział w walce. W 1919 roku powołano Polską Organizację Wojskową, która szkolili swoich członków do walki. Komendantem jednostki został Feliks Marszalski, natomiast towarzyszył mu Teodor Chrószcz. W dniach 13-14 sierpnia 1919 roku górnicy kopalni „Giesche” dołączyli do strajku generalnego, co w konsekwencji przyczyniło się do wybuchu I powstania śląskiego.

Podczas powstań (1919-1921), a zwłaszcza w trakcie I powstania, Nikiszowiec stał się polem bitwy o przyłączenie Górnego Śląska do Polski. W Janowie, 18 sierpnia 1919 roku, toczyły się boje pomiędzy powstańcami a żandarmerią, co skończyło się zdobyciem Janowa. Powstańcy z Janowa oraz Nikiszowca, po ciężkich walkach, aż do 24 sierpnia wycofali się do Sosnowca. Całe wydarzenia tamtych dni przedstawia film Kazimierza Kutza „Sól ziemi czarnej”. W czasie II powstania śląskiego Janów i Nikiszowiec zajęto bez walki, w wyniku rozbrojenia niemieckich sił policyjnych. 19 sierpnia 1919 roku górnicy copalni „Giesche” przystąpili do strajku, który trwał aż do końca powstania.

W plebiscycie, który przeprowadzono na Górnym Śląsku 20 marca 1921 roku, 2045 mieszkańców Janowa (80,9% głosów) oraz 1946 mieszkańców Nikiszowca (74,3% głosów) poparło przyłączenie do Polski. Niestety, pomimo tych wyników, na poziomie regionalnym wyniki nie były korzystne dla Polski, co zmusiło do wybuchu III powstania śląskiego w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku. Janów i Nikiszowiec zostały zdobyte bez walki w pierwszym dniu powstania, a powstańcy biorący udział w wydarzeniach walczyli potem w rejonie Góry św. Anny.

II Rzeczpospolita

Na mocy konwencji w Genewie, gmina Janów oraz obszar dworski Giszowiec, w tym również Nikiszowiec, zostały włączone do II Rzeczypospolitej w maju 1922 roku. Wraz z tym włączaniem rozpoczęto rozszerzać zmiany nazewnictwa – Nickischschacht stał się Nikiszowcem a nazwy ulic zmieniono na polskie. Likwidacja obszaru dworskiego Giszowiec miała miejsce w 1924 roku, w momencie, gdy Nikiszowiec wraz z Giszowcem został włączony do gminy Janów. W okresie międzywojennym intensyfikowano działalność organizacji społecznych i propagowano polską kulturę, wiele z nich przyczyniło się do rozkwitu społeczności lokalnej. Wśród nich wyróżniało się Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (nazywane też „Nikisz-Giszowiec”), a także chóry męski im. Stanisława Moniuszki i mieszany „Wolność”, który w 1927 roku zmienił nazwę na „Halka”, oraz Towarzystwo Czytelni Ludowych i Związek Harcerstwa Polskiego.

Pomimo pozytywnych zmian społecznych, sytuacja górników zaczęła się pogarszać, co doprowadziło do buntu przeciwko redukcji zatrudnienia i obniżkom pensji. Na czoło tego ruchu wystąpił jeden z głównych działaczy komunistycznych Górnego Śląska, górnik w kopalni „Giesche”, Józef Wieczorek. W marcu 1937 roku na skutek wzrastających napięć miał miejsce strajk, który stał się ostatnim poważnym wystąpieniem robotników górnośląskich przed wybuchem II wojny światowej. Owy strajk był także filmowo przedstawiony w dziele Kazimierza Kutza „Perła w koronie”.

II wojna światowa

W dniu 4 września 1939 roku, na skutek inwazji hitlerowskich wojsk, Nikiszowiec znalazł się pod ciężką okupacją niemiecką. W praktyce z życia publicznego znikły wszelkie przejawy polskości, a wszelkie polskie instytucje i organizacje uległy likwidacji. 3 lutego 1942 roku niemieckie władze zmieniły nazwę gminy Janów na Gieschewald, natomiast Nikiszowiec został nazwany Gieschewald-Mitte, Janów na Gieschewald-Nord, a Giszowiec na Gieschewald-Süd.

Wzmożone działania konspiracyjne odbywały się na obszarze Janowa, gdzie organizowano akty sabotażowe oraz działania dywersyjne. Zgroza massowego poboru do Wehrmachtu oraz przedłużająca się wojna spowodowały dotkliwy brak rąk do pracy w „Giesche”. W zamian za to, do pracy zaczęto zatrudniać kobiety, młodzież oraz jeńców wojennych, zdominowanych przez żołnierzy radzieckich, którzy zostali zakwaterowani w barakach mieszkalnych blisko szybu „Zbyszko” (obecnie ulica Transportowców).

Począwszy od ofensywy radzieckiej w kierunku Katowic, władze niemieckie opuściły Janów i Nikiszowiec około 25 stycznia 1945 roku, a 27 stycznia tych dwóch lokalizacji wspólnie z Katowicami zajęły armie radziecka.

Lata powojenne

Po dniach zajęcia Janowa oraz Nikiszowca przez wojska radzieckie, 28 stycznia 1945 roku członkowie komitetów powstałych w Janowie, Nikiszowiecu oraz Giszowcu utworzyli Tymczasową Radę Gminną, na której czele stanął Józef Żymła z Giszowca. Powrócono do polskich nazw miejscowych oraz nazwy ulic. W 1947 roku naczelnikiem gminy Janów powołany został Emanuel Zielosko. 22 marca 1951 roku Janów i Nikiszowiec stały się częścią miasta Szopienice, a od 31 grudnia 1959 roku weszły w skład Katowic. Nikiszowiec został w 1978 roku wpisany do rejestru zabytków, co zapewniło mu ochronę prawną.

Kopalnia „Giesche” po II wojnie światowej została znacjonalizowana, a ukierunkowano ją na „Janów”, a w 1946 roku przemianowano na „Wieczorek”. W ramach zwiększenia zapotrzebowania na pracowników, począwszy od 1951 roku, rozbudowywano bazę noclegową, a w latach 1956-1957 wzniesiono drugi Dom Górnika, w pierwszej połowie lat 70. XX wieku zbudowano trzeci, który umiejscowiono przy ul. Górniczego Dorobku. W latach 40. i 50. XX wieku między Nikiszowcem a Giszowcem powstało nowe osiedle domów jednorodzinnych – Kolonia Wysockiego.

Rok 1989 był przełomowy dla całej Polski w kontekście ustrojowo-gospodarczej transformacji, co miało również wpływ na Janów-Nikiszowiec, a zwłaszcza na kopalnię „Wieczorek”. W 1990 roku rozpoczęto proces restrukturyzacji kopalni, eliminując przy tym działalności pozagórnicze, takie jak obiekty sportowe, domu kultury, a także budynki mieszkalne. W 1995 roku z kopalni wydzielono elektrociepłownię „Jerzy”. Od 2006 roku Nikiszowiec stał się jedną z głównych atrakcji Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Wiosną 2018 roku, w ramach rządowego projektu Mieszkanie Plus, rozpoczęto budowę Nowego Nikiszowca, obszaru znajdującego się na zachód od starego osiedla Nikiszowiec, który w przyszłości miał składać się z trzech kompleksów budynków. Architektura oraz urbanistyka nowego osiedla nawiązują do tradycyjnego Nikiszowca, z planowaną liczbą 513 mieszkań oraz ponad 1000 m² powierzchni usługowo-handlowej. Początkowo planowano zakończyć budowę w IV kwartale 2020 roku, a pierwsi mieszkańcy wprowadzili się we wrześniu 2021 roku.

Demografia

Rozwój demograficzny rejonu Janów-Nikiszowiec, szczególnie w XVIII i XIX wieku, charakteryzował się dynamiką i znacznymi zmianami w liczbie mieszkańców. W 1783 roku zarejestrowano 141 osób powyżej 16 roku życia, wśród których znajdowało się 3 kmieci, 2 młynarzy, 22 zagrodników oraz 3 chałupników. Po prawie 130 latach, w 1910 roku, przed powstaniem Nikiszowca, liczba ludności w gminie Janów wynosiła 5360, w tym 4475 osób posługiwało się językiem polskim, a 188 osobami w języku polskim i niemieckim.

W 1936 roku populacja w granicach gminy Janów wzrosła do 17 820 osób, przy czym Janów miał 517 mieszkańców, Nikiszowiec – 7185, a Giszowiec, wówczas leżący poza dzielnicą, – 5463 mieszkańców. Po 1988 roku Janów-Nikiszowiec doświadczył regularnego spadku liczby mieszkańców. W tym czasie w regionie mieszkało 12 611 osób, a struktura wiekowa była stosunkowo wyrównana, z dominującą grupą w wieku 15-29 lat.

Zgodnie z danymi z grudnia 2007 roku, Janów-Nikiszowiec liczył 11 496 mieszkańców, co stanowiło 3,6% ludności całego Katowic. Wówczas w Nikiszowcu mieszkało około 3,8 tys. osób, natomiast w obszarze Kolonii Wysockiego – 2,1 tys. Była to 15. dzielnica pod względem liczby ludności w Katowicach wśród 22 dzielnic, z średnią gęstością zaludnienia wynoszącą 1330 osób/km², co było znacznie mniej od średniej gęstości dla całych Katowic – 1916 osób/km². W grupach wiekowych dominowali mieszkańcy w przedziałach 15-29 oraz 45-59 lat, podczas gdy najmniejszy udział miały osoby w wieku 0-14 lat.

Struktura wiekowa i płciowa mieszkańców Janowa-Nikiszowca w 2015 roku została szczegółowo zaprezentowana w tabeli poniżej:

Okres/ ludność	przedprodukcyjny (0–18 lat)	produkcyjny (18-60/65 lat)	poprodukcyjny (powyżej 60/65 lat)	Łącznie
Ogółem	1 636	6 511	1 947	10 094
kobiety	817	3 079	1 334	5 230
mężczyźni	819	3 432	613	4 864
Wskaźnik feminizacji	100	90	218	108

Również szczegółowe dane dotyczące liczby ludności w latach na terenie Janowa-Nikiszowca można zobaczyć na wykresie, który pomaga zobrazować zmiany demograficzne w tym obszarze. Cenne źródła danych pochodzą z lat: 1783 (osoby powyżej 16 lat), 1873, 1885, 1900 (wg innych danych w 1901 stwierdzono 2429 mieszkańców w Janowie), 1905, 1910, 1936, 1939, 1988, a także z późniejszych lat: 1997, 2005, 2010, 2015 oraz 2019.

Prognozy ludnościowe stworzone w 2007 roku szacowały populację Janowa-Nikiszowca w wariancie pesymistycznym na 2010 rok na 11 256 (99,3% stanu z 2007 roku), 10 844 osób w 2020 roku (95,6%) oraz 9945 osób w 2030 roku (87,7%). Optymistyczny wariant sugerował, że w 2010 roku mieszkańców miałoby być 11 270 (99,4% stanu z 2007 roku), w 2020 roku 11 011 (97,1%) i w 2030 roku 10 304.

Polityka i administracja

Obszary Janowa-Nikiszowca związane są z bogatą historią, która sięga czasów do 1617 roku, kiedy to tereny te były w posiadaniu rodziny Salomonów. Otrzymali oni te ziemie w wyniku podziału dóbr mysłowickich. Z biegiem lat, poprzez małżeństwa plejady Mieroszewskich z Salomonami, rodzina Mieroszewskich stała się dominującą siłą na tym obszarze. W dniu 26 listopada 1678 roku wprowadzono statut ordynacji mysłowickiej, a pierwszym ordynatem został Jan Krzysztof Mieroszewski. Rządził on tym regionem aż do 1755 roku, a w międzyczasie, na skutek wojen śląskich, tereny te panowały przez Prusy po opuszczeniu przez Austrię.

W 1818 roku, do powstającego powiatu bytomskiego, włączono teren obecnego Janowa-Nikiszowca, a Aleksander Mieroszewski, ostatni z rodu Mieroszewskich, sprzedał swoje dobra rodzinie Wincklerów, zachowując tytuł ordynata. Rozwój przemysłu doprowadził do podziału powiatu, a w 1873 roku obszar Janowa-Nikiszowca stał się częścią nowo utworzonego powiatu katowickiego. W 1874 roku powstała gmina Janów z własnym herbem rodziny Taczała, przedstawiającym czaplę trzymającą kamień. Towarzystwo Georg von Giesches Erben, nabywając pole górnicze „Reserve”, zastrzegło prawo wydzielenia obszaru dworskiego, co doprowadziło do działań mających na celu jego utworzenie od 1905 roku, przy czym zarząd obszaru miał siedzibę w Janowie.

Po zakończeniu I wojny światowej, 15 maja 1922 roku, Janów i Nikiszowiec zostały włączone do odrodzonej Polski i stały się częścią autonomicznego województwa śląskiego. Giszowiec, już wcześniej osiedlony w obszarze dworskim, przez krótki czas funkcjonował jako samodzielna gmina z własną administracją, lecz wkrótce, po likwidacji dworskich struktur zarządu, przeszedł pod jurysdykcję gminy wiejskiej Janów, która obejmowała Janów, Giszowiec oraz Nikiszowiec. Aż 95,2% gruntów gminy było wówczas w rękach spółki Giesche.

W latach 1929-1930 skonstruowano nowy budynek Urzędu Gminy Janów, a II wojna światowa przyniosła szereg zmian. W dniu 8 października 1939 roku gmina Janów oraz cała Górny Śląsk zostały włączone do III Rzeszy, a administracyjne centrum gminy przeniesione do Giszowca. Po zakończeniu działań wojennych gmina Janów wróciła do Polski, a w 1947 roku Janów oraz Nikiszowiec znalazły się w granicach powiatu miejskiego Szopienice, a od 31 grudnia 1959 roku włączono je do Katowic jako jedną z dzielnic tego miasta.

Rada Miejska Katowic, w dniu 29 września 1997 roku, zatwierdziła nowy podział na jednostki pomocnicze, czyniąc z Janowa-Nikiszowca 16. jednostkę pomocniczą miasta, definiując jednocześnie jej granice. Przy wyborach do Rady Miasta Katowice, Janów-Nikiszowiec wchodzi w skład okręgu nr 2, razem z dzielnicami Dąbrówka Mała, Giszowiec oraz Szopienice-Burowiec. W latach 2006-2010 obszar ten miał reprezentantów w Radzie Miasta.

W Janowie-Nikiszowcu działa Rada Dzielnicy nr 16, która przyjęła swój statut 26 czerwca 2013 roku. Rada ta składa się z 15 członków wybieranych na czteroletnią kadencję. Odpowiedzialnym organem wykonawczym Rady jest Zarząd Dzielnicy, a siedziba Rady mieści się w pawilonie przy ul. Zamkowej 45. Przewodniczącą Rady Dzielnicy w II kadencji (lata 2019-2022) była Elżbieta Zacher, a Przewodniczącym Zarządu Piotr Żak.

Gospodarka

Obszar Janowa oraz Nikiszowca do lat 30. XIX wieku był przeważnie pokryty lasami, a sam Janów stanowił osadę rolno-leśną, w której uprawy rolnicze przeplatały się z działalnością leśną, wydobywaniem oraz wytopem żelaza. Do tego dochodziły także kamieniołomy oraz kuźnie, w których znajdowały się przesiewalnie potasu i huty szkła. Rozpoczęcie górnictwa węgla kamiennego w tym regionie miało miejsce w 1788 roku z nadaniem na założenie kopalni „Bergtal”, której działania trwały od 1792 do 1823 roku.

Wraz z rozwojem sektora górniczego oraz hutniczego, Janów-Nikiszowiec przeszedł dynamicznie przemiany. W tym czasie powstały cztery kopalnie, a ich nazwy to: „Agnes Amanda”, „Gute Amalie”, „Morgenroth”, oraz „Susanne”. W 1841 roku działalność rozpoczęła huta „Arnold”, a w drugiej połowie XIX wieku uruchomiono kolejne kopalnie, które wchodziły w skład koncernu Georg von Giesches Erben. Powstały wówczas „Guter Albert” oraz „Giesche”, a w 1883 roku połączono dziesięć okolicznych kopalń w jeden wielki zakład – „Giesche”. Po przejęciu pól górniczych „Reserve” przez tę samą firmę, przed rokiem 1904 zapoczątkowano dalszy rozwój kopalni, w tym drążenie szybu „Carmer” (szyb „Carmer”) oraz szybu pomocniczego „Nickisch” (szyb pomocniczy „Nickisch”), który uruchomiono w 1907 roku.

Okres międzywojenny przyniósł zmiany w związku z włączeniem części Górnego Śląska do Polski oraz utworzeniem nowej spółki Giesche S.A. w 1926 roku. Koncern Georg von Giesches Erben zawarł wtedy umowę z amerykańskimi przedsiębiorstwami, co zaowocowało między innymi rozbudową elektrowni przy szybie „Carmer”, która działała od 1935 roku. W czasie II wojny światowej, w odpowiedzi na zwiększone zapotrzebowanie na węgiel, wydobycie w kopalni „Giesche” intensywnie wzrosło – wzrosło zatrudnienie oraz otwarto wcześniej zamknięty szyb „Pułaski”. Po wojnie kopalnia została znacjonalizowana, a jej nazwa zmieniła się na „Janów”, aby w 1946 roku nadać jej nowe imię na cześć Józefa Wieczorka.

W 1989 roku rozpoczęła się w Polsce transformacja ustrojowo-gospodarcza, co przyniosło wiele zmian w sektorze górniczym. W 1990 roku nastąpił początek procesu restrukturyzacji kopalni, w wyniku którego wiele działalności przy kopalni zostało przekształconych w odrębne spółki. W 1995 roku z kopalni wydzielono elektrociepłownię „Jerzy”. W rezultacie tego procesu wydobycie węgla malało, spadając z 2,32 mln ton w 1990 roku do 1,75 mln ton w 2004 roku. Równocześnie, liczba zatrudnionych spadła z blisko 5900 osób w 1990 roku do 2840 w 2001 roku. Ostatecznie kopalnia „Wieczorek”, z powodu wyczerpania złóż, weszła w proces likwidacji 31 marca 2018 roku.

Zgodnie z danymi z 31 grudnia 2013 roku, w Janowie-Nikiszowcu zarejestrowane były 913 podmioty gospodarcze, co stanowiło 2% wszystkich firm w Katowicach. W 2013 roku 838 z tych podmiotów to mikroprzedsiębiorstwa, co daje wynik 80 na 1000 mieszkańców dzielnicy – najmniej w Katowicach, gdzie średnia dla miasta wynosiła 145 mikroprzedsiębiorstw na 1000 mieszkańców. W tym samym roku w Janowie-Nikiszowcu było 315 osób bezrobotnych.

Po procesie restrukturyzacji górnictwa, działalność gospodarcza w Janowie-Nikiszowcu skupiła się w północnej części dzielnicy, w obszarze ulic Lwowskiej, Szopienickiej, Surowcowej i Transportowców. Współcześnie, według danych z połowy sierpnia 2020 roku, w regionie tym funkcjonują różne branże, w tym: dystrybutor środków farmaceutycznych Farmacol (ul. Szopienicka 77), recykler złomu stalowego CMC Poland (ul. Surowcowa 30), zakład mblarski Komandor (ul. Transportowców 35), producent lin stalowo-gumowych SAG (ul. Szopienicka 58a), właściciel centrów danych 3S Data Center (ul. Gospodarcza 12), producent narzędzi Iscar Poland (ul. Gospodarcza 14), zakład rozbioru mięsa Arad (ul. Ociepki 17), a także przedsiębiorstwa związane z przemysłem maszynowym oraz budowlanym, w tym wytwórnia betonu Bosta-Beton i laboratorium Labotest (oba przy ul. Lwowskiej 38).

Pomimo intensyfikacji przemysłu, działalność rolna w Janowie-Nikiszowcu nadal jest kontynuowana. Z danych z stycznia 2008 roku wynika, że powierzchnia gruntów ornych wynosi 68,7 ha, natomiast faktyczne użytkowanie terenu wykazuje obszary rolne na poziomie 1,02 ha, głównie w rejonie ulicy Hodowców.

Na terenie całej dzielnicy zlokalizowano również punkty handlowo-usługowe różnej branży, w tym jedyny supermarket sieci Biedronka (ul. Oswobodzenia 66). Z czasem w Janowie-Nikiszowcu powstały trzy lokalne ośrodki usługowo-handlowe, z których każdy ma swój specyficzny charakter:

• rejon skrzyżowania ulic Lwowskiej, Oswobodzenia i Ociepki, charakteryzujący się usługami zlokalizowanymi wzdłuż głównej ulicy,
• rejon ulic Zamkowej i Grodowej, odcinek między ul. Zamkową a ul. Leśnego Potoku,
• Plac Wyzwolenia oraz przyległe ulice, tworzący centralny punkt w obrębie zaplanowanej kompozycji urbanistycznej Nikiszowca z okresu I połowy XX wieku.

Transport

Transport drogowy

W Janowie-Nikiszowcu występuje zróżnicowana infrastruktura drogowa, która odzwierciedla zarówno wiejskie korzenie Janowa, jak i zaplanowane koncepcje urbanistyczne Nikiszowca. Ul. Oswobodzenia, stanowiąca drogę zbiorczą, jest kluczowym elementem układu, natomiast w Nikiszowcu wyróżnia się regularny układ ulic z centralnym punktem, którym jest Plac Wyzwolenia.

Główne ciągi komunikacyjne w tym rejonie to ulice Lwowska, Oswobodzenia oraz Szopienicka. Ul. Lwowska, rozciągająca się w kierunku północ-południe, łączy Janów-Nikiszowiec z Szopienicami-Burowcem. Natomiast ul. Oswobodzenia przecina najstarszą część Janowa i spirala w kierunku Mysłowic na południowy wschód. W centralnej części dzielnicy ul. Szopienicka prowadzi również w kierunku północ-południe, łącząc się z ul. Bagienną oraz Szopienicami.

Na południowy zachód Szopienicka kieruje się do Nikiszowca oraz Kolonii Wysockiego, a po przekroczeniu autostrady A4 tworzy połączenie z Giszowcem. Inne istotne arterie w Janowie-Nikiszowcu to ulice: Gospodarcza (droga zbiorcza) oraz Górniczego Dorobku, Zamkowa, Grodowa, Leśnego Potoku i Teofila Ociepki (drogi lokalne).

Na terenie Janowa-Nikiszowca przebiega kilka dróg krajowych i międzynarodowych, takich jak:

• A4 – przecina południowo-zachodnią i południową granicę dzielnicy oraz znajduje się blisko węzła Murckowska, który łączy autostradę z trasą 86; zapewnia połączenia wewnętrzne oraz międzynarodowe w kierunkach zachodnich (Opole, Wrocław, Niemcy) oraz wschodnich (Kraków, Rzeszów, Ukraina),
• 79 (ul. Bagienna i Krakowska) – biegnie wzdłuż północnej granicy Janowa-Nikiszowca w kierunku wschód-zachód, zapewniając połączenie do Chorzowa i Bytomia na zachód oraz Mysłowic, Jaworzna, Chrzanowa i Krakowa na wschód.

Pod względem związku z innymi dzielnicami Katowic, Janów-Nikiszowiec wykazuje zadowalający poziom komunikacji szczególnie z ul. Bagienną, natomiast ma ograniczone połączenie z Ligotą i Brynowem. Brak jest alternatywnych dróg łączących Nikiszowiec z ul. Bagienna oraz al. Rozdzieńskiego. Średnie natężenie ruchu w godzinach szczytu popołudniowego we wrześniu 2007 roku na ul. Szopienickiej przy Nikiszowcu wyniosło 1068 pojazdów, z których 83,3% stanowiły samochody osobowe. Natomiast ul. Oswobodzenia w tym samym czasie obsługiwała średnio 1055 pojazdów, w tym 92,1% to pojazdy osobowe.

Transport kolejowy

Pierwsza linia kolejowa w rejonie Janowa-Nikiszowca powstała w ramach Kolei Prawego Brzegu Odry (obecnie 657). Jej otwarcie na przekraczającym Janów-Nikiszowiec odcinku (Szopienice Północne – Murcki oraz dalej do Dziedzic) miało miejsce 24 czerwca 1870 roku. W 1884 roku linia ta została upaństwowiona. Obecnie obsługiwany jest na niej tylko ruch towarowy.

Równolegle budowano zelektryfikowaną linię towarową oddaną do użytku 27 września 1953 roku, która łączy postojm Dorota z Dąbrową Górniczą przez Muchowiec (171), a w 1960 roku powstała linia łącząca Mysłowice z Murckami (655). Na powyższych trasach, przy szybie „Pułaski” KWK „Wieczorek”, zlokalizowany jest posterunek odstępowy Katowice Janów.

W pobliżu Nikiszowca przebiegały również koleje wąskotorowe, które obsługiwały zarówno transport towarowy, jak i pasażerski. W 1906 roku koncern Georg von Giesches Erben uzyskał koncesję na uruchomienie prywatnej kolei wąskotorowej, a od 6 stycznia 1914 roku zaczęto realizować transport osobowy. Nowa linia łączyła Giszowiec z szybem „Albert” w Szopienicach. Pierwszy przejazd pociągu pasażerskiego miał miejsce prawdopodobnie w 1916 roku, a tę kolejkę nazywano potocznie Balkanem, z bezpłatnym przejazdem. Oferowała ona kursy 28 razy w dni robocze i 21 w weekendy. Po II wojnie światowej sieć została zelektryfikowana. Ostatni kurs tej kolejki odbył się 31 grudnia 1977 roku.

Publiczny transport zbiorowy

Transport publiczny w Janowie-Nikiszowcu ma swoje korzenie w latach 20. XX wieku, kiedy Nikiszowiec połączono z Katowicami linią autobusową. Obecnie ten system zintegrowany jest z Zarządem Transportu Metropolitalnego, który oferuje dogodne połączenia z innymi dzielnicami Katowic oraz sąsiadującymi miastami jak Mikołów, Mysłowice oraz Siemianowice Śląskie.

Na stan z lipca 2020 roku autobusy kursują na wszystkich kluczowych arteriach dzielnicy (z wyjątkiem autostrady A4). W okolicy Janowa znajdują się 9 przystanków, z których 11 linii autobusowych (w tym jedna nocna) odjeżdża z przystanku Janów Lwowska Szkoła. Te linie łączą Janów z innymi dzielnicami Katowic oraz pobliskimi miastami. W Nikiszowcu zaś (w rejonie dawnego szybu „Wilson”) można korzystać z 6 przystanków, z czego przystanek Nikiszowiec Kościół obsługuje 7 linii autobusowych, również łączących ten obszar z innymi dzielnicami i miastami w okolicy.

Dodatkowo autobusy kursują wzdłuż ul. Bagiennej, a w obrębie dzielnicy znajdują się południowe przystanki trzech lokalizacji. Z przystanku na Wilhelmina Skrzyżowanie odjeżdża 12 linii (w tym 2 nocne) oraz linia PKM Jaworzno. Z tego przystanku są również połączenia do Dąbrowy Górniczej przez Sosnowiec, Chełmu Śląskiego przez Imielin, a także Bierunia przez Lędziny. Przystanki autobusowe umiejscowione są też przy dawnej Kolonii Amandy (ul. Gospodarcza) i Kolonii Wysockiego (2 przystanki przy ul. Szopienickiej).

Przy przystankach Janów Lwowska Szkoła i Nikiszowiec Szyb Pułaski zamontowane są nowoczesne elektroniczne tablice Systemu Dynamicznej Informacji Pasażerskiej.

Infrastruktura techniczna

Na terenie Janowa-Nikiszowca, podobnie jak w całych Katowicach, brak jest lokalnych ujęć wody pitnej. Mieszkańcy korzystają z wód powierzchniowych, które pochodzą ze zbiorników: Goczałkowickiego na Wiśle, Czanieckiego na Sole oraz ujęć znajdujących się w Dziećkowicach, Maczkach i Kozłowej Górze. Woda, która przechodzi przez Stację Uzdatniania Wody, trafia do mieszkańców za pośrednictwem sieci wodociągowej, składającej się z magistrali i rozdzielczych rur. Na terenie dzielnicy przebiegają sieci wodociągowe magistralne, które podlegają zarządzaniu Katowickich Wodociągów, a wśród nich można zidentyfikować sieć magistralną 500/400 Giszowiec-Janów. Dodatkowo, w obszarze tym, działa sieć wodociągowa pod zarządem Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów, w tym magistrala 1400 Murcki – Zagórze.

Jeżeli chodzi o system kanalizacyjny, jest on zarządzany przez Katowickie Wodociągi i wchodzi w skład zlewni oczyszczalni „Radocha” w Sosnowcu. Planowane jest, że w przyszłości zasili on zlewnię oczyszczalni „Dąbrówka Mała-Centrum”.

Pod względem energetycznym, mieszkańcy są zasilani przez wysokiego napięcia sieć 110 kV, która łączy Janów-Nikiszowiec z okolicznymi elektrowniami. Wyjątkową rolę pełni jedyna stacja elektroenergetyczna, która znajduje się przy ul. Szopienickiej, nieopodal byłej elektrociepłowni „Jerzy”. Jest to stacja o nazwie „Janów”, przekształcająca napięcie 110/6 kV, wyposażona w dwa transformatory o łącznej mocy 16 MVA. Równocześnie, w rejonie Kolonii Wysockiego oraz Nikiszowca, a także na północ wzdłuż Nowego Nikiszowca, przebiega sieć najnowocześniejszego napięcia, mająca moc 220 kV, zasilana z elektrowni Łagisza. Całość infrastruktury energetycznej jest zarządzana przez grupę Tauron. Warto dodać, że średnie zużycie energii elektrycznej na jedną rodzinę w Katowicach w 2006 roku wyniosło 865,7 kWh.

W zakresie zaopatrzenia w energię cieplną, forma dostaw zapewniana jest przez ciepłownię Dalkia Polska Energia – Zakład Produkcyjny Wieczorek, która zlokalizowana jest w Nikiszowcu, przy ul. Szopienickiej 58. Z kolei moc cieplna tej stacji, w sytuacji na wrzesień 2009 roku, wynosiła 131,1 MW.

Architektura i urbanistyka

Architektura Janowa-Nikiszowca wyróżnia się różnorodnością, co w szczególności przejawia się w zabudowie mieszkalnej, która rozciąga się głównie wzdłuż ulic: Oswobodzenia, Zamkowej, Grodowej, Leśnego Potoku oraz Nad Stawem. W tych rejonach można dostrzec zróżnicowaną zabudowę, od niskiej po wysoką, a także osiedla takie jak Nikiszowiec i Kolonia Wysockiego. Historia tej zabudowy sięga końca XIX wieku, a najstarsze jej części, zlokalizowane głównie przy ul. Oswobodzenia, powstały przed rokiem 1900, obejmujące m.in. numerowane budynki 40, 60, 67, 89, 96 oraz 116. Pozostałe, z nieco późniejszego okresu, również znajdują się przy Grodowej, Leśnego Potoku oraz Nad Stawem.

Warto zaznaczyć, że Janów przeszedł znaczną industrializację do 1922 roku, kiedy to powstało również osiedle Nikiszowiec. Lata międzywojenne obfitowały w budowy nowych obiektów, w tym kościoła św. Anny oraz nowej siedziby Urzędu Gminy Janów, która rozpoczęła działalność przed I wojną światową.

Najintensywniejszy rozwój urbanistyczny Janowa-Nikiszowca przypada na lata 1945-1972. Wówczas, szczególnie w latach 40. i 50. XX wieku, zrealizowano osiedle w bezpośrednim sąsiedztwie ul. Zamkowej, które doczekało się dalszej zabudowy w latach 1968–1970. Położona w tym rejonie Kolonia Wysockiego powstała w latach 1950–1952. Punktem zwrotnym były też lata 1960-1961, kiedy zakończono budowę bloków przy ul. Oswobodzenia 36 i 38 oraz osiedla jednorodzinnego przy ul. Bzów, a także bloków przy ul. Leśnego Potoku 31-35 w roku 1963. W tym czasie wybudowano również halę sportową Jantor oraz szereg domów jednorodzinnych w różnych częściach Janowa.

W latach 1972–1989 kontynuowano intensywną budowę nowych obiektów. Zrealizowano nowe bloki mieszkalne przy ul. Zamkowej, Grodowej i Leśnego Potoku, a także pawilon handlowy. Do końca lat 80. XX wieku powstały nowe domy jednorodzinne, głównie wzdłuż ulic: Boliny, Ruczajowej i Strumiennej. W rejonie Kolonii Wysockiego, nowe bloki mieszkalne zaczęły pojawiać się w latach 1974–1977 przy ul. Braci Woźniaków oraz w latach 1981–1983 przy ul. Szopienickiej 13-27. Po 1989 roku ilość nowo powstających obiektów znacznie zmalała. Powstały wtedy jedynie pojedyncze budynki mieszkalne, a także obiekty użyteczności publicznej, takie jak hala gospodarcza przy ul. Gospodarczej i Ociepki, szpital przy ul. Szopienickiej 65 w 2010 roku oraz sklep Biedronka w 2013 roku przy ul. Oswobodzenia.

Warto zaznaczyć, że nikiszowieckie osiedle robotnicze jest unikalnym przykładem urbanistyki w skali krajowej. Tworzą je dziewięć połączonych ze sobą ceglanych budynków, w tym neobarokowy kościół św. Anny. Zabudowę Nikiszowca zaprojektowali Georg i Emil Zillmannowie. Pierwszy blok został wygospodarowany w 1911 roku, a ostatni, IX blok, został ukończony w 1919 roku. Całe osiedle zyskało ostateczny wygląd w 1927 roku, kiedy to zakończono budowę wspomnianego kościoła. Obejmuje ono około 1000 mieszkań, park, budynek administracyjny, cechownię, łaźnię, dom noclegowy oraz inne istotne obiekty.

Zabytki

Na liście zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa znajdziemy następujące obiekty z Janowa-Nikiszowca:

• Układ urbanistyczno-przestrzenny osiedla robotniczego Nikiszowiec z lat 1908–1918, nr rej.: A/1230/78, uznanego za pomnik historii poprzez rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 roku,
• Zespół szybu „Pułaski” kopalni „Wieczorek” przy ul. Szopienickiej z lat 1903–1911, nr rej: A/1384/89, w tym: nadszybie z wieżą wyciągową oraz inne obiekty przemysłowe.

Zagospodarowanie przestrzenne

Janów-Nikiszowiec w obrębie Katowic jest jednostką osadniczą, która była częścią dawnej gminy Janów, a osiedle Nikiszowiec należy do osiedli patronackich związanych z kopalnią „Wieczorek” (wraz z Nikiszowcem). Procentowy udział powierzchni zabudowanej na terenie Janowa-Nikiszowca znacząco zbliża się do średniej dla całych Katowic, osiągając poziom około 23%.

W 2007 roku średnia liczba kondygnacji budynków w tej dzielnicy wyniosła 1,78, co jest wynikiem niższym od katowickiej średniej. Z danych na styczeń 2008 roku wynika, że znaczna część struktury użytkowanej w Janowie-Nikiszowcu to tereny zielone, których udział stanowił 36,86% całkowitej powierzchni urbanistycznej (287,45 ha na 779,86 ha). Udział terenów zieleni nieurządzonej wynosił 13,06%, tereny komunikacyjne 11,92%, a wolne tereny budowlane 10,87%. W porównaniu do pozostałych obszarów urbanistycznych, Janów-Nikiszowiec charakteryzuje się większym udziałem terenów zieleni, który ukazuje dwukrotną przewagę nad resztą Katowic, z wyjątkiem jednostek takich jak Osiedle Tysiąclecia, Zarzecze oraz Dąbrówka Mała.

W obrębie Janowa-Nikiszowca obszar przeznaczony na zabudowę jednorodzinną wyniósł w 2008 roku 24,88 ha, a dla zabudowy wielorodzinnej – 35,27 ha.

Oświata

W Janowie-Nikiszowcu edukacja ma bogatą historię sięgającą 1848 roku. Wcześniej dzieci z Janowa zmuszone były uczęszczać do szkoły w Mysłowicach. Jednakże, w związku z dynamicznym wzrostem ludności, już w 1844 roku rozpoczęto rozmowy na temat budowy nowej placówki edukacyjnej na terenie Janowa. W rezultacie, w 1848 roku, otwarto nowy budynek przy ul. Oswobodzenia, gdzie początkowo uczyło się 84 dzieci, a rok później liczba ta wzrosła do 116 uczniów.

Rozwój edukacji na tym terenie był ściśle powiązany z budową osiedla Nikiszowiec. Zaplanowano wówczas miejsce na dwie szkoły. Pierwszą z nich, dysponującą 16 salami lekcyjnymi, oddano do użytku 16 października 1911 roku. W początkowym okresie nauka odbywała się w czterech klasach, do których uczęszczało 217 uczniów. W miarę wzrostu liczby mieszkańców Nikiszowca, zadecydowano o budowie drugiej szkoły, której budowę rozpoczęto w 1913 roku. W czerwcu 1918 roku powstała również ochronka dla dzieci, zorganizowana przez siostry jadwiżanki.

W lipcu 1924 roku, w ramach administracyjnego przynależenia Nikiszowca do gminy Janów, zarząd gminy przejął trzy szkoły z osiedla. Wówczas szkoła powszechna dla dziewcząt otrzymała numer 3, szkoła dla chłopców numer 4, a szkoła niemiecka numer 5. Dodatkowo w Janowie-Nikiszowcu funkcjonowały trzy przedszkola: dwa prowadzone przez siostry jadwiżanki przy ul. Zamkowej 10, oraz trzecie, prywatne, zorganizowane przez Niemiecki Związek Szkolny w sali szkoły powszechnej nr 4. W 1930 roku uruchomiono Doszkalającą Szkołę Wiejską, której program trwał trzy lata.

W 1964 roku, podjęto decyzję o połączeniu obu podstawówek w jedną – Szkołę Podstawową nr 53 im. Stefana Żeromskiego, która działa do dziś. Siostry jadwiżanki prowadziły swoje przedszkole do 1952 roku, kiedy to serwis przekazano na ręce osób świeckich. W dniu 6 września 1980 roku do budynku przy ul. Oswobodzenia 92 przeniosła się z Bogucic Szkoła Życia, która w 1986 roku zyskała status Szkoły Podstawowej nr 6 Specjalnej, jednak początkowo budynek nie był dostosowany do potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami. W 1994 roku szkoła przeniosła się do obecnej lokalizacji przy ul. Zamkowej 2, przekazanej przez kopalnię „Wieczorek”. Na mocy reformy edukacyjnej, w dniu 23 listopada 2017 roku, do Szkoły Podstawowej nr 53 dołączono wygasające Gimnazjum nr 14 im. Juliusza Słowackiego, które znajdowało się przy ul. Oswobodzenia 47.

Według stanu na połowę sierpnia 2020 roku, w Janowie-Nikiszowcu działają następujące placówki edukacyjne:

• Żłobki:
• Żłobek Kraina Odkrywcy (ul. Leśnego Potoku 61),
• Żłobek Mały Szkrab (ul. Krawczyka 1),
• Przedszkola:
• Miejskie Przedszkole nr 32 (ul. Szopienicka 29),
• Miejskie Przedszkole nr 62 (ul. Oswobodzenia 61),
• Miejskie Przedszkole nr 63 im. Pluszowego Misia (ul. Zamkowa 10),
• Szkoły podstawowe:
• Szkoła Podstawowa nr 6 Specjalna (ul. Zamkowa 2a),
• Szkoła Podstawowa nr 53 im. Stefana Żeromskiego (trzy budynki: pl. Wyzwolenia 18; ul. Szopienicka 58a; ul. Oswobodzenia 47),
• Zespoły szkół:
• Zespół Szkół Zawodowych nr 3 im. Adama Kocura (ul. Szopienicka 66) – w skład którego wchodzi Technikum nr 14 oraz Branżowa Szkoła I Stopnia nr 4.

Religia

W Janowie-Nikiszowcu dominującą religią jest kościół rzymskokatolicki. Mieszkańcy tej osady na przełomie XIX i XX wieku byli związani z parafią Najświętszego Serca Pana Jezusa w Mysłowicach. W 1902 roku z inicjatywy społeczności lokalnej utworzono Towarzystwo Katolickich Obywateli, którego celem było zbieranie funduszy na budowę nowego kościoła. Choć pierwotnie planowano, aby kościół został wzniesiony w Janowie, plany uległy zmianie z powodu szkód górniczych oraz powstania dwóch nowych osiedli. W 1908 roku spółka Georg von Giesches Erben postanowiła przekazać na budowę kościoła kwotę 60 000 marek, pod warunkiem, że obiekt zostanie wzniesiony według określonych planów i w Nikiszowcu.

Nadzór nad projektem budowlanym zlecono Emilowi i Georgowi Zillmannom, którzy sporządzili odpowiednie plany oraz kosztorys. Z uwagi na opóźnienia w budowie, spółka udostępniła budynek kotłowni przy szybie „Albert” (“Wojciech”) kopalni „Giesche” jako tymczasowe miejsce kultu. W październiku 1910 roku miała miejsce ceremonia poświęcenia tej prowizorycznej świątyni, a w sierpniu 1912 roku z mysłowickiej parafii wydzielono samodzielną parafię w Janowie. Dnia 5 lipca 1914 roku wmurowano kamień węgielny pod nowy kościół, jednak po miesiącu budowa została wstrzymana z powodu wybuchu I wojny światowej. Po zakończeniu wojny prace budowlane wznowiono, a finalizacja miała miejsce w 1927 roku.

Kościół rzymskokatolicki stanowi największą wspólnotę religijną w Janowie-Nikiszowcu. Oprócz tego, przy ul. Oswobodzenia 4a znajduje się Sala Królestwa Świadków Jehowy, która obejmuje zbory z wschodnich dzielnic Katowic oraz z Giszowca i Zawodzia. Warto także wspomnieć, że przed II wojną światową w Janowie-Nikiszowcu mieszkała społeczność żydowska, która uczęszczała do domu modlitwy w Szopienicach.

Parafia św. Anny zarządza cmentarzem usytuowanym przy ul. Cmentarnej, którego powierzchnia wynosi około 2,6 hektara.

Kultura

W rejonie Janowa-Nikiszowca kształtowanie się kultury miało szczególnie dynamiczny przebieg, zwłaszcza po zakończeniu I wojny światowej. Intensywny rozwój działalności kulturalnej zaczął się w latach międzywojennych. W 1937 roku w gminie Janów działało aż 110 organizacji społeczno-politycznych oraz kulturalnych, co pokazuje zaangażowanie lokalnej społeczności. W tym kontekście warto wspomnieć o Towarzystwie Czytelni Ludowych, które istniało od czasów powstań śląskich; ich biblioteka była ulokowana w budynku męskiej szkoły w Nikiszowcu.

Wśród licznych organizacji kulturalnych na pierwszym planie znajdują się grupy muzyczne. W 1911 roku przy kopalni Giesche powstała dęta orkiestra strażacka, która po I wojnie światowej przekształciła się w górniczą orkiestrę, mającą na czołowej pozycji dyrygenta Wiktora Barę. Orkiestra ta funkcjonowała do czasów II wojny światowej. Warto wspomnieć również o chórze mieszanym „Wolność”, który w chwili założenia w 1919 roku liczył 62 członków i od 1927 roku występował pod nazwą „Halka”. Kolejną ważną formacją muzyczną stał się chór męski im. Stanisława Moniuszki, który ruszył 1 listopada 1922 roku. W tymże okresie działał również niemiecki chór – Mänergesang Verein Janow.

Po zakończeniu II wojny światowej, aktywność kulturalna w Janowie i Nikiszowcu była ściśle związana z kopalnią „Wieczorek”. Już w 1945 roku, pod egidą Związku Zawodowego Górników Oddziału w Janowie, zaczęła działać świetlica przyzakładowa. Zaraz po jej powstaniu uruchomiono sekcje teatralne, turystyczno-krajoznawcze, szachowe i gimnastyczne. Funkcjonowanie świetlicy kierował Stefan Śniorz, a w 1952 roku przeniesiono ją do budynku przy pl. Wyzwolenia w Nikiszowcu. Następnie dyrektorem został Otton Klimczok, który zasłynął organizowaniem spotkań z grupami malarzy-amatorów, złożonych głównie z górników. Tego rodzaju twórczość zaowocowała w postaci dzieł malarskich, które trafiły do muzeów oraz prywatnych zbiorów.

Wśród znanych malarzy związanych z tymi wydarzeniami znajdują się Teofil Ociepka, Erwin Sówka, Paweł Wróbel i Ewald Gawlik. Obok działalności artystycznej, Klub Górnika przygotowywał różnorodne zajęcia dla dzieci i dorosłych, obejmujące tematy związane z plastyką, modelarstwem i fotografią. W 1968 roku siedziba klubu przeniesiona została z budynku przy ul. Zamkowej do dawnej łaźni kopalnianej. Po tragicznej śmierci Ottona Klimczoka w 1969 roku, klub stracił na znaczeniu i ostatecznie zamknięto jego działalność.

W czasach PRL-u na nowo aktywizowały się zespoły muzyczne, w tym wkład wniosła reaktywowana w 1945 roku orkiestra dęta. Dyrygenci tak jak Wiktor Bara oraz Henryk Wilczek przyczynili się do licznych koncertów, festiwali oraz uroczystości. Po 1989 roku, w wyniku restrukturyzacji górnictwa, zdecydowano się na zamknięcie Zakładowego Domu Kultury.

W 1994 roku powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Giszowca, Nikiszowca i Janowa, które miało na celu propagowanie historii i dziedzictwa tych miejsc. Siedzibę utworzonego towarzystwa otrzymało z darowizny ze strony kopalni „Wieczorek” i zorganizowano tam izbę pamięci oraz wystawę malarstwa Grupy Janowskiej. Od 1 sierpnia 2003 roku budynek ten funkcjonuje jako filia Muzeum Historii Katowic, w którym powołano Dział Etnologii Miasta. Dodatkowo, w 1998 roku w przestrzeniach dawnego szybu „Wilson” otwarto prywatną galerię sztuki – Galeria Szyb Wilson, która wzbogaciła kulturalny krajobraz regionu.

Przy ul. Zamkowej 45 z kolei mieści się Filia nr 21 Miejskiej Biblioteki Publicznej w Katowicach, co podkreśla znaczenie literatury i wiedzy w życiu społeczności lokalnej.

Sport i rekreacja

Rozwój sportu w Janowie-Nikiszowcu ma swoje korzenie sięgające czasów międzywojennych. W owym czasie jednym z pierwszych stowarzyszeń sportowych było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które powstało 16 lutego 1919 roku w gniazdach Nikisz-Giszowiec. Na początku działalności było ono liczne, потому że skupiało aż 135 członków. Istotnym elementem programu były oczywiście ćwiczenia gimnastyczne, lecz rozwijano również inne dyscypliny, takie jak koszykówka oraz lekkoatletyka. W tym samym roku powstał także piłkarski klub, który po III powstaniu śląskim przyjął nazwę Klub Sportowy „Nikisz 20”, a potem w 1938 roku zmienił nazwę na Klub Sportowy „Pułaski”. Boisko, na którym odbywały się mecze, usytuowano w pobliżu bloku nr II na osiedlu Nikiszowiec.

Na terenie gminy Janów z inicjatywy Jana Skupina, Karola Fischera oraz Franciszka Wani powstało Towarzystwo Pływackie „Giszowiec-Nikiszowiec 23”, a sportowcy wykorzystywali staw Małgorzata zlokalizowany w Giszowcu do treningów. Z kolei w dniu 15 grudnia 1937 roku przy Nikiszowcu wybudowano kryty basen, który stał się miejscem, gdzie wychowano wielu uzdolnionych sportowców, w tym Rozalię Kajzer-Piesiur oraz Jana Jędryska. W 1931 roku narodził się Klub Cyklistów Rekord Janów, który popularyzował kolarstwo szosowe.

W 1945 roku na bazie KS Pułaski postanowiono stworzyć Robotniczy Klub Sportowy „Naprzód” Janów, który zajął się sekcją piłki nożnej. W 1948 roku, ponownie przy kopalni, powstał kolejny klub piłkarski, Górniczy Związkowy Klub Sportowy Janów. Rok później obie organizacje połączyły się, co doprowadziło do powstania Górniczego Związkowego Klubu Sportowego „Naprzód” Janów, a następnie do kolejnej fuzji, która dała początek Górnikowi Janów. Klub ten liczył na początku dziesięć sekcji, choć niektóre z czasem zlikwidowano.

W 1957 roku przekształcono go w Górniczy Klub Sportowy „Naprzód” Janów, który prowadził działalność przede wszystkim na terenie Janowa, Nikiszowca oraz Giszowca, organizując cztery sekcje: hokej, piłkę nożną, kajakarstwo oraz pływanie. W 1962 roku w okolicy boiska piłkarskiego uruchomiono budowę lodowiska, którego otwarcie miało miejsce w 1964 roku. Lata 1968–1970 przyniosły budowę kompleksu sportowego Jantor, na który składała się hala lodowiska, a także kawiarnia, restauracja oraz hotel sportowy. W 1982 roku obiekt został rozbudowany o salę gimnastyczną oraz siłownię.

Po 1989 roku GKS Naprzód Janów doświadczył znacznych trudności finansowych. Zlikwidowano kilka sekcji, a zarząd musiał poszukiwać nowych sposobów finansowania działalności klubu. Problemy z polityką zarządzania oraz rosnące zadłużenie doprowadziły do ogłoszenia upadłości w 1997 roku, a lodowisko zostało zamknięte. Jednakże władze Katowic przejęły sprawę klubu, i 24 września 2004 roku oddano do użytku zmodernizowane lodowisko Jantor, co doprowadziło do reaktywacji klubu Naprzód Janów. Siedziba Śląskiego Związku Hokeja na Lodzie znajduje się przy ul. Szopienickiej 66.

Oprócz hokeja na lodzie, w Janowie-Nikiszowcu działają także sekcje tenisa ziemnego. Ośrodek Tenisowy, który znajduje się w zarządzie katowickiego MOSiR, dysponuje halą sportową z dwiema kortami o wymiarach 38×40 cm, które są wyposażone w widownię oraz zaplecze gastronomiczne. Dodatkowo są dwa korty w balonach oraz sześć kortów zewnętrznych, a sam ośrodek zlokalizowany jest przy ul. Szopienickiej 70. Od 2015 roku działa tu także Katowickie Stowarzyszenie Tenisowe – Akademia Tenisa Katarzyny Pyka, która organizuje różnorodne zajęcia tenisowe.

Warto również wspomnieć o kompleksie sportowo-rekreacyjnym, któremu obecnie nadaje się miano Park Bolina. Utworzono go w latach 50. XX wieku dla pracowników kopalni Wieczorek oraz ich rodzin, tuż przy granicy z Giszowcem. W ośrodku tym zaprojektowano plac zabaw, muszlę koncertową oraz basen. Niewątpliwie w latach 2006–2007 nastąpiła modernizacja tego miejsca, w wyniku której stworzono nowe boiska, plac zabaw dla dzieci, stoły do gry w szachy oraz zmodernizowane ścieżki i ławki, co znacząco podniosło jakość tego Kulturalno-sportowego miejsca.

Bezpieczeństwo publiczne

Opieka zdrowotna w Janowie-Nikiszowcu ma swoje korzenie od pierwszych lat istnienia osiedla w Nikiszowcu. Jednak znaczący rozkwit tej opieki nastąpił po II wojnie światowej. W 1950 roku, w pobliżu kopalni „Wieczorek”, zainaugurowano działalność Zakładu Leczniczo-Zapobiegawczego, który początkowo mieścił się w dawnym baraku przeznaczonym dla pacjentów zakaźnych. Oprócz standardowej pomocy medycznej, w latach 1952-1953, w ramach tego zakładu istniała Izba Chorych, która dysponowała piętnastoma łóżkami. W ciągu następnych lat, w 1959 roku, Zakład został przeniesiony do nowego obiektu przy ul. Ociepki.

Na dzień 15 lipca 2020 roku w Janowie-Nikiszowcu zlokalizowane są następujące placówki opieki zdrowotnej:

• Przychodnia nr 4 EPIONE oraz Zakład Opieki Długoterminowej EPIONE (ul. Szopienicka 59) – oferująca gabinety podstawowej opieki zdrowotnej, cztery gabinety specjalistyczne, pracownię USG oraz EKG, a także gabinety rehabilitacji i laboratorium,
• Szpital Specjalistyczny Centrum Medycznego MAVIT (ul. Szopienicka 65) – placówka medyczna, która specjalizuje się w laryngologii, chirurgii szczękowo-twarzowej oraz okulistyce,
• Środowiskowy Dom Samopomocy przy Śląskim Stowarzyszeniu „Ad Vitam Dignam” (ul. Oswobodzenia 92) – instytucja opiekuńcza dla osób z zaburzeniami psychicznymi.

W kontekście bezpieczeństwa publicznego, Janów-Nikiszowiec w 2007 roku zajmował dziewiąte miejsce w rankingu bezpieczeństwa w Katowicach, wśród 22 dzielnic, z współczynnikiem przestępczości wynoszącym 2,70 przestępstw na 100 mieszkańców, co było wynikiem lepszym niż średnia dla całych Katowic, która wynosiła 3,08. Obserwowano także spadek przestępczości w latach 2004-2007, kiedy to współczynnik ten w 2004 roku wynosił 3,98 przestępstw na 100 osób. W roku 2007 odnotowano w tej dzielnicy 20 wypadków drogowych.

Warto zauważyć, że w Janowie-Nikiszowcu nie ma bezpośrednio zlokalizowanego posterunku policji ani straży pożarnej. Najbliższe jednostki znajdują się w dzielnicy Szopienice-Burowiec, gdzie mieści się Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr I Państwowej Straży Pożarnej w Katowicach (ul. Krakowska 130) oraz Komisariat V Policji (ul. Lwowska 7), który obsługuje także rejon Janowa-Nikiszowca.

---

Oceń: Janów-Nikiszowiec

---