Zespół zabudowy szybu „Poniatowski”

---

Historia

Początek XX wieku był czasem intensywnego rozwoju górnictwa węgla kamiennego w Górnym Śląsku. W tym okresie władze kopalni „Giesche”, należącej do koncernu Georg von Giesches Erben, postanowiły zagospodarować złoża z pola górniczego „Reserve”, nabytego w 1899 roku, co doprowadziło do powstania nowych szybów.

W latach 1903–1910 zrealizowano budowę podwójnego szybu „Carmer” (późniejszy Pułaski), osiągającego głębokość 450 m. Równocześnie, w latach 1904–1911, zbudowano szyb wentylacyjno-zjazdowy „Nickisch”, późniejszy „Poniatowski”, który miał głębokość 400 m. Co więcej, przy nowym szybie zrealizowano nadszybie z jednozastrzałową stalową wieżą szybową oraz maszynownię, w której w 1908 roku uruchomiono elektryczną maszynę wyciągową od firmy AEG, działającą do 2017 roku.

Początkowo zespół zabudowy szybu „Nickisch” obejmował również wentylatornię, stajnię, warsztaty oraz magazyny. Vis-a-vis szybu zbudowano budynek administracyjny, w którym znajdowały się m.in. cechownia z łaźnią dla robotników oraz kotłownia. Najstarsze elementy kompleksu szybu „Nickisch” zostały wzniesione w latach 1906–1912. Nazwa szybu upamiętnia barona Nickischa von Rosenegka, jednego z członków spółki Georg von Giesches Erben.

W 1908 roku, w pobliżu szybu „Nickisch”, rozpoczęto budowę drugiego po Giszowcu osiedla patronackiego dla pracowników kopalni „Giesche”, które nazwano Nickischschacht, co w języku niemieckim oznacza Szyb Nickisch. Z tej nazwy powstało polskie określenie – Nikiszowiec.

Podczas I wojny światowej przy szybie „Nickisch” zainstalowano dwa skraplacze do produkcji skroplonego powietrza, które były wykorzystywane do rozsadzania węgla. Po zakończeniu wojny, w 1922 roku, kopalnia „Giesche”, w tym szyb „Nickisch”, włączono do Polski. W 1935 roku zainicjowano polonizację nazw szybów, a szyb „Nickisch” zyskał miano „Poniatowski”. Kolejnym krokiem była budowa nowych urządzeń podsadzkowych, które zakończono 1 lipca 1940 roku. Z tej okazji powstał plac drzewny, z którego drewno transportowano do wyrobisk, a w 1956 roku funkcję tę przejął szyb „Giszowiec”.

W międzywojniu w rejonie szybu „Poniatowski” utworzono zakładową straż pożarną oraz nowoczesną siedzibę z remizą, w której działała również placówka ratownictwa górniczego. W latach 1939–1945 kopalnia „Giesche” była okupowana przez Niemców, a po wojnie, 31 stycznia 1945 roku, przejęła ją administracja radziecka, która przekazała ją Centralnemu Zarządowi Przemysłu Węglowego w Katowicach.

W okresie powojennym szyb „Poniatowski” pełnił funkcję wentylacyjną oraz podsadzkową. W 1967 roku łaźnię przekształcono w biura, a w 1973 zmodernizowano budynek cechowni. W 1976 roku zbudowano kruszarnie kamienia, wykorzystywanego podczas podsadzania wyrobisk. Na początku XXI wieku, szyb „Poniatowski” oraz szyb „Wschodni” były jedynymi szybami podsadzkowymi kopalni „Wieczorek”, podczas gdy szyby „Roździeński” i „Pułaski” pełniły rolę wydobywczych.

W 2017 roku rozpoczął się proces likwidacji kopalni „Wieczorek”, a szyb „Poniatowski” zakończył swoją działalność 22 grudnia tego samego roku, z zamknięciem jego części podziemnej. 31 marca 2018 roku kopalnia „Wieczorek”, wraz z szybem „Poniatowski”, została przekazana Spółce Restrukturyzacji Kopalń w celu likwidacji.

W dniu 7 sierpnia 2018 roku, został podpisany dokument przekazujący teren z zabudową szybu „Poniatowski” miastu Katowice. W planach władz miasta było, aby obiekt stał się łącznikiem pomiędzy zabytkowym Nikiszowcem a osiedlem Nowy Nikiszowiec, planując różnorodne zastosowania dla zabudowy, od gastronomicznych przez handlowe po kulturalne i muzealne.

W dniu 18 maja 2019 roku zespół zabudowy szybu „Poniatowski” po raz pierwszy otworzył swoje drzwi dla zwiedzających w ramach Nocy Muzeów, a 8 lutego 2023 roku miasto Katowice ogłosiło przetarg na inwentaryzację oraz ekspertyzę tego unikalnego miejsca.

Charakterystyka

Lokalizacja i układ przestrzenny

Zespół zabudowy szybu „Poniatowski”, który można znaleźć we wschodnim obszarze Katowic, jest ulokowany w malowniczej dzielnicy, znanej jako Janów-Nikiszowiec. Rozpościera się on wzdłuż obszaru o kształcie przypominającym prostokąt, gdzie ulica Szopienicka pełni rolę wschodniej granicy. Naprzeciw tej ulicy rozciąga się struktura dyrekcji kopalni „Wieczorek” wraz z założeniem osiedla patronackiego Nikiszowiec, co podkreśla przemysłowy charakter miejsca.

Zespół budynków szybu „Poniatowski” to przykład harmonijnego i klarownego układu architektonicznego. Większość obiektów skoncentrowana jest w obszarze środkowo-wschodnim, gdzie ciągną się one w pasie o układzie południkowym. Najważniejszy wjazd do kompleksu znajduje się w północno-wschodniej części, zlokalizowany pomiędzy rozciągniętymi budynkami łaźni i magazynu, usytuowanymi na osi wschód-zachód. Oddzielny wjazd prowadzi do budynków straży pożarnej.

Architektura

W przypadku architektury zespołu szybu „Poniatowski” można zauważyć znaczną różnorodność stylów. Dane archiwalne nie dostarczają informacji o projektantach większości budynków, wyjątek stanowi budynek dyrekcji, którego projekt został stworzony przez znanych architektów Emila i Georga Zillmannów. Bryły budynków są przeważnie zwarte z wyłączeniem bardziej rozbudowanych struktur jak siedziba straży pożarnej czy budynek dyrekcji.

Budynki należące do zespołu posiadają charakterystyczną architekturę z murami z cegły i dachami o zróżnicowanej konstrukcji – od płaskiej do wielospadowej, wykonanej ze stali, pokrytej papą oraz deskami. Zabudowa jest zazwyczaj wznoszona na planie prostokąta, z wyjątkiem budynku nadszybia o ośmiokątnym rzucie, a także straży pożarnej i dyrekcji, które nawiązują kształtem do litery „L”.

Wnętrza budynków charakteryzują się cementowymi podłogami, a cały kompleks jest zintegrowany z siecią elektryczną, wodno-kanalizacyjną oraz systemem centralnego ogrzewania. W jego skład wchodzą m.in. wieża wyciągowa zbudowana na planie ośmiokąta, maszynownia z historyzującymi elementami, a także Donnersmarckhütte w sąsiedztwie z zachowaną zabytkową maszyną, a także inne istotne budynki, jak wentylatornia, łaźnia górnicza, magazyn główny czy historyzujący warsztat mechaniczny.

Zespół odgrywa ważną rolę kulturową i historyczną. Niektóre budynki, jak dyrekcja w stylu neobarokowym, są wpisane do rejestru zabytków, stanowiąc tym samym obiekty chronione. Kompleks jest czasowo otwarty dla zwiedzających podczas wyjątkowych wydarzeń, takich jak Noc Muzeów lub festiwal Industriada, co czyni go jeszcze bardziej interesującym obiektem dla miłośników historii i architektury.

---

Oceń: Zespół zabudowy szybu „Poniatowski”

---