Zespół zabudowy szybu „Pułaski”

---

Historia

Początek XX wieku był okresem sprzyjającym ekspansji górnictwa węgla kamiennego. W tamtym okresie zarząd kopalni „Giesche”, późniejszej „Wieczorek”, zadecydował o rozpoczęciu prac nad udostępnieniem złóż z pola „Reserve”. Rozpoczęto wówczas budowę nowych szybów, a jednym z kluczowych projektów był szyb „Carmer”, który powstawał w latach 1903–1910. Jego głębokość wynosiła aż 450 m, a nad nim wzniesiono stalową wieżę szybową. W tym czasie zbudowano także szereg budynków, w tym cechownię, łaźnię dla robotników, stolarnię oraz warsztat mechaniczny z kuźnią, co znacząco wpłynęło na organizację pracy w kopalni.

W hali zbornej postawiono mozaikowy ołtarz ku czci św. Barbary, patronki górników. Zmodernizowane budynki pomieściły nowoczesne maszyny wyciągowe zainstalowane w 1906 roku, które dostarczono z Berlina przez firmę Siemens-Schuckertwerke. Maszyny te wykazały imponujące możliwości, a ich moc oraz wydajność były nieocenione w procesie wydobycia. Pierwsza maszyna mogła przeciągać ładunki o masie 4,4 t, a maksymalna prędkość wynosiła 15 m/s. Druga maszyna była przeznaczona wyłącznie do wydobycia, dysponując mocą 1025 KM.

Szyb zyskał nazwę na cześć Friedricha von Carmera, członka Kolegium Reprezentantów spółki Georg von Giesches Erben. W 1904 roku do „Carmera” doprowadzono bocznicę kolejową, a jego rozbudowa miała miejsce w latach 1909–1911, kiedy to dodano dwie nowe sortownie. Od roku 1910 szyb zaczął funkcjonować jako część Ruchu II Wildensteinsegen Südfeld oraz III Morgenroth-Feld. W 1914 roku, na poziomie 350 m, utworzono dodatkowe podszybie i wybudowano nową stolarnię z suszarnią drewna.

W 1922 roku, po zmianach politycznych, kopalnia „Giesche”, w tym szyb „Carmer”, znalazła się w granicach Polski. Wówczas kontynuowano prace modernizacyjne. Szyb został pogłębiony do poziomu 521 m w 1924 roku, a w 1926 roku rozpoczęto projekt szybu 500 m, który jednak wstrzymano z powodu spadku popytu na węgiel. W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego, w 1932 roku, szyb został zamknięty. W 1935 roku jego nazwę zmieniono na „Pułaski”. Wydobycie węgla wznowiono w trakcie II wojny światowej, a od 1 lutego 1943 roku kopalnie podzielono na trzy ruchy, w tym Ruch Carmer.

W latach 60 XX wieku powstał taśmociąg, który połączył szyb „Pułaski” z nowopowstałym szybem „Roździeński” w Giszowcu. W następnej dekadzie rozbudowano kompleks o nowe budynki, w tym łaźnię i budynek administracyjny. Po likwidacji szybu „Wilson II” w 1986 roku, „Pułaski” pozostał jednym z ośmiu szybów należących do kopalni Wieczorek, a 20 marca 1989 roku zespół budowli szybu został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/1384/89.

W 2010 roku szyb „Pułaski” był już jednym z dwóch działających szybów kopalni, obok „Roździeńskiego”. Proces likwidacji kopalni „Wieczorek” rozpoczął się w 2017 roku, a 31 marca 2018 roku szyb „Pułaski” został przekazany Spółce Restrukturyzacji Kopalń.

W dniu 29 lutego 2020 roku, w ceremonii udział wzięli m.in. prezydent Polski Andrzej Duda, marszałek województwa śląskiego Jakub Chełstowski, wojewoda śląski Jarosław Wieczorek oraz prezydent Katowic Marcin Krupa. Podpisano list intencyjny w sprawie przekazania miastu Katowice kompleksu szybu „Pułaski” oraz przylegającego terenu. Planowane jest, aby w tym miejscu powstało centrum nowoczesnych technologii, gier komputerowych oraz edukacji. Obecnie prowadzone są prace związane z zasypywaniem szybu oraz wyburzaniem pozostałych budynków. We wrześniu 2021 roku Miasto Katowice ogłosiło konkurs mający na celu stworzenie koncepcji architektoniczno-urbanistycznej dla Dzielnicy Nowych Technologii, znanej jako Katowicki HUB Gamingowo-Technologiczny.

Architektura

Zespół zabudowy szybu „Pułaski”, należący do Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek”, został zaprojektowany w czasach od roku 1903 do 1911. Autorstwo tego projektu przypisuje się berlińskim architektom, Emilowi i Georgowi Zillmannom. Obiekt ten stanowi istotny przykład spójnej architektury przemysłowej, która przetrwała zaledwie drobne zmiany w strukturalnym układzie przestrzennym.

W skład zespołu zabudowy wchodzą różnorodne obiekty, w tym sortownia oraz wieża szybowa, które nie zostały zaprojektowane w wyraźnym stylu architektonicznym. Pozostałe budynki cechują się natomiast eklektyzmem z wyraźnym nawiązaniem do form secesyjnych oraz historyzujących. Teren kompleksu znajduje się przy ulicy Szopienickiej w Katowicach, w dzielnicy Janów-Nikiszowiec, w pobliżu zabytkowego osiedla Nikiszowiec Nikiszowiec. Zespół jest również wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/1384/89.

W ramach tego kompleksu wyróżniają się następujące obiekty:

• Nadszybie wraz z wieżą wyciągową – To trzykondygnacyjny budynek z żelbetonową konstrukcją, wypełniony cegłą, o kwadratowym planie i dwuspadowym dachu. W jego centralnej części wznosi się wysoce charakterystyczna 40-metrowa wieża szybowa, wykonana ze stali, na której szczycie umieszczono dwie głowice połączone pod kątem 45 stopni. Ta czterozastrzałowa wieża obsługuje klatkę przystosowaną do transportu ludzi i skipu.
• Sortownia – Budynek o trzech kondygnacjach, zbudowany w podobnym stylu jak nadszybie, ze stalową konstrukcją wypełnioną cegłą. Jego plan zbliżony jest do prostokąta i również pokryty jest dachem dwuspadowym.
• Maszynownia – Zespół budynków usytuowanych w centralnej części kompleksu. Składa się z dwóch jednokondygnacyjnych budynków o prostokątnym kształcie, pokrytych dachem mansardowym. Wewnątrz można znaleźć zabytkowe maszyny wyciągowe marki Siemens z 1906 roku. Budynek przetwornic ma mniejszą bryłę, jest murowany, jednokondygnacyjny i ma trapezoidalny plan, z dachem dwuspadowym.
• Kuźnia i warsztat mechaniczny – Jednokondygnacyjny, murowany budynek, który na zewnątrz przyozdobiono dekoracyjnymi fryzami i lizenami oraz glazurowanymi cegłami. Charakteryzuje się dachem mansardowym od zachodu oraz pulpitowym od wschodu.
• Stolarnia – To kolejny murowany, jednokondygnacyjny obiekt o prostokątnym planie, pokryty dachem dwuspadowym, który został wzbogacony o niewielkie naświetlenia.
• Cechownia i łaźnia – Budynek murowany, jednokondygnacyjny, z zegarową wieżą, zaprojektowany na planie wydłużonego prostokąta. Jego elewacja, licowana z cegłą glazurowaną w zielonym kolorze, jest bogato zdobiona elementami takimi jak lizenami, ceglane fryzy, łuki i belkowanie. Dachem budynku również jest dwuspadowy.

---

Oceń: Zespół zabudowy szybu „Pułaski”

---