Nikiszowiec

---

Geografia

Nikiszowiec jest fascynującą dzielnicą, położoną we wschodnim rejonie Katowic, w obrębie granic Janowa-Nikiszowca. Ta niezwykła lokalizacja znajduje się w sąsiedztwie ulic Szopienickiej oraz Zamkowej. W kontekście fizycznogeograficznym, Nikiszowiec zlokalizowany jest na Wyżynie Katowickiej, będącej częścią szerszego makroregionu Wyżyny Śląskiej.

Obszar ten jest geologicznie umiejscowiony w niecce górnośląskiej, której podłoże składa się z utworów górno karbonowych, w tym łupków, piaskowców oraz zlepieńców, zawierających cenne pokłady węgla kamiennego. W kontekście geomorfologicznym, Nikiszowiec usytuowany jest na Płaskowyżu Murcek, zbudowanym z bardziej odpornych formacji karbońskich. W okolicy występują także znaczące fragmenty trzeciorzędowych spłaszczeń denudacyjnych, które znajdują się na wysokościach powyżej 300 m n.p.m., z wiodącą Mrówczą Górką jako jednym z prominentnych elementów terenu.

Klimat panujący w Nikiszowcu jest zbliżony do tego, jaki występuje w całych Katowicach. Można tu zauważyć klimat umiarkowany przejściowy. Analiza danych meteorologicznych ze stacji w pobliskim Muchowcu pokazuje, że w wieloleciu 1961-2005 średnia roczna temperatura wynosiła 8,1 °C, natomiast średnia roczna suma opadów w latach 1951-2005 wyniosła 713,8 mm.

Z perspektywy hydrograficznej, Nikiszowiec znajduje się w dorzeczu Wisły, a obszar miejscowości jest zasadniczo odwadniany przez Bolinę. Obok Nikiszowca rozciąga się dolina Boliny, będąca terenem otwartym, gdzie znaleźć można kilka rzadkich i chronionych gatunków roślin oraz zwierząt. W tym rejonie ustanowiono park Bolina. W samym Nikiszowcu wyróżniają się także dwa skwery: Emila i Georga Zillmannów (przy placu Wyzwolenia) oraz skwer Artystów Grupy Janowskiej znajdujący się przy ulicy Zamkowej.

Warto dodać, że w Nikiszowcu oraz jego najbliższej okolicy nie ustanowiono żadnych publicznych form ochrony przyrody ani pomników przyrody. Obszary leśne są zaś zlokalizowane na południowym wschodzie oraz północnym zachodzie od historycznego osiedla.

Nazwa

Warto zaznaczyć, że kiedy mówimy o nazwie osiedla Nikiszowiec, mamy do czynienia z niemiecką nazwą patronackiego osiedla – Nickischschacht. Jej źródło tkwi w pobliskim szybie kopalnianym, który nosił nazwę „Nickisch”. Później szybdostał nazwę „Poniatowski” w ramach Kopalni Węgla Kamiennego „Wieczorek”.

W obecnej formie, Nikiszowiec, stanowi spolszczoną wersję oryginalnej niemieckiej nazwy, gdzie „Nikisz” odnosi się do szybu, a przyrostek „-owiec” sugeruje przynależność lub związek z tym miejscem.

Co ciekawe, niemiecka nazwa szybu wywodzi się również od nazwiska barona Friedricha Nickisch von Rosenegka, będącego przedstawicielem spółki Georg von Giesches Erben, co dodatkowo podkreśla historyczne powiązania tego terenu z Niemcami.

Historia

Początki

Osiedle Nikiszowiec jest niezwykle interesującym miejscem, którego historia sięga początku XX wieku. To właśnie wtedy, na terenach leśnych Janowa, rozpoczęła swoją działalność kopalnia „Giesche”, znana później jako „Wieczorek”. Należała ona do koncernu Georg von Giesches Erben i miała za zadanie eksploatację nowych pokładów węgla. Chociaż sama kopalnia została formalnie uruchomiona w 1826 roku, to jej rozwój i ekspansja miały miejsce dopiero znacznie później.

Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na węgiel, spółka zaczęła łączyć okoliczne pola górnicze, co prowadziło do utworzenia głównego zakładu w 1883 roku. W 1903 roku rozpoczęto drążenie szybu „Carmer”, co pozwoliło na zainstalowanie nowego sprzętu wydobywczego. Dyrektor Anton Uthemann dostrzegł potrzebę budowy nowych osiedli robotniczych w pobliżu szybów, aby zapewnić górnikom dostęp do mieszkań w bliskiej odległości od miejsc pracy. Nowe zakłady musiały spełniać wymogi ustawy osiedleńczej z 1904 roku, co obejmowało budowę niezbędnej infrastruktury.

W dniu 13 maja 1907 roku stworzono obszar dworski Giszowiec, a niedługo potem rozpoczęto budowę osiedla górniczego dedykowanego dla pracowników kopalni „Giesche”. Pierwsze zaskoczenie nastąpiło, gdy okazało się, że liczba mieszkań dla górników jest niewystarczająca, co skłoniło władze do poszukiwania nowych terenów pod budowę.

16 grudnia 1908 roku Wydział Powiatowy w Katowicach zatwierdził projekt stworzenia nowego osiedla robotniczego w pobliżu szybu „Nickisch” (dzisiaj znanego jako szyb „Poniatowski”). Przeznaczono na to 20 hektarów terenu, a planowano, aby osiedle mogło pomieścić około 5000 mieszkańców. Zgoda na budowę obwarowana była kilkoma warunkami, w tym budową kościoła dla rzymskokatolickiej gminy w Mysłowicach, a także zapewnieniem dostępu do podstawowych usług.

Projekt stworzony przez architektów Emila i Georga Zillmannów z Charlottenburga ujrzał światło dzienne w 1908 roku. Od września 1911 roku mieszkańcy mogli korzystać z pierwszego bloku mieszkalnego, a od 1913 roku osiedle miało już swojego żandarma. Do zakończenia I wojny światowej powstało sześć bloków mieszkalnych, z ostatnim dostępnym od 1919 roku. Cały projekt nie został ostatecznie zrealizowany w pełni, gdyż pewne elementy, takie jak park osiedlowy, nie zostały zbudowane. Zamiast tego powstał w 1930 roku skwer, nazwany skwerem Emila i Georga Zillmannów.

W 1914 roku zainaugurowano budowę neobarokowego kościoła zlokalizowanego przy centralnym placu Nikiszowca, również zaprojektowanego przez Zillmannów. Chociaż prace budowlane zostały przerwane z powodu wybuchu I wojny światowej, witraże i organy pozostały do dziś z tamtych czasów. W obliczu wojny górnicy byli zmuszeni do przyjmowania nowych pracowników, w tym kobiet i młodych chłopców, a liczba załogi kopalni zmniejszyła się o 30% z powodu mobilizacji do wojska.

Brak zaopatrzenia w żywność doprowadził do protestów wśród mieszkańców, co objawiało się strajkami, które miały miejsce m.in. w 1916 i w 1918 roku, gdy górnicy domagali się lepszych warunków życia. Następstwa tych strajków były tragiczne – buntowników wysyłano na front lub skazywano na kary więzienia w twierdzy w Nysie. Mieszkańcy osiedla, w obliczu epidemii tyfusu, cierpieli z powodu złych warunków zdrowotnych i żywnościowych.

Okres międzywojenny

Po wojnie mieszkańcy osiedla, oczekując przyłączenia Górnego Śląska do Polski, zorganizowali i aktywnie uczestniczyli w walkach. W 1919 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa, której celem było przygotowanie członków do ewentualnych działań wojennych. Górnicy kopalni „Giesche” wzięli udział w strajku generalnym, co zaowocowało wybuchem I powstania śląskiego.

Podczas dwóch powstań (1919–1921), Nikiszowiec stał się obszarem intensywnych zmagań o przyłączenie do Polski. Wspomnienia z tamtych czasów można odnaleźć w filmie Kazimierza Kutza „Sól ziemi czarnej”. W dniu 20 marca 1921 roku w plebiscycie, który miał miejsce w Górnym Śląsku, mieszkańcy mieli dostosować swoje głosy – w Nikiszowcu 3056 osób opowiedziało się za przyłączeniem do Polski, w czym zapisało się 74,3% głosów. Jednak wyniki plebiscytu były niekorzystne dla Polaków, co doprowadziło do III powstania śląskiego, które rozpoczęło się 2 maja 1921 roku.

Nikiszowiec, zajęty bez walki, stał się częścią nowej Polski w maju 1922 roku, co przyniosło zmiany w nazewnictwie i administracji. Obszar dworski Giszowiec został zlikwidowany i połączony z gminą Janów, co przyczyniło się do intensyfikacji działań na rzecz kultury polskiej i aktywności lokalnych organizacji społecznych, takich jak Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” czy różnorodne chóry. Liczba mieszkańców rosła – w 1936 roku w Nikiszowcu mieszkało 7185 osób, w większości pochodzących z rodzin górniczych.

Rok 1937 przyniósł znaczne niezadowolenie wśród górników z powodu pogarszających się warunków życia, co zaowocowało strajkiem w kopalni „Giesche”. Był to ostatni głośny protest przed wybuchem II wojny światowej, który został ukazany w filmie „Perła w koronie” autorstwa Kazimierza Kutza.

II wojna światowa

Od 4 września 1939 roku, Nikiszowiec znalazł się pod rządami hitlerowskimi, co prowadziło do brutalnych prześladowań. Okupanci starali się wygasić wszelkie przejawy polskości, niszcząc polskie instytucje i symbole narodowe, w tym pomnik poświęcony powstańcom śląskim. Istotną zmianą była również zmiana nazw ulic oraz wprowadzenie niemieckich odpowiedników.

W wyniku akcji rekwizycji, w lutym 1942 roku zmieniono nazwę gminy Janów na Gieschewald, co odzwierciedlało niemieckie nadania. W 1943 roku usunięto cztery dzwony z kościoła św. Anny, pozostawiając tylko najmniejszy z nich, o wadze 581 kg. Mimo trudności, na terenie osiedla działały różne organizacje konspiracyjne, które podejmowały walki z okupantem.

Na początku wojny, rozpoczęto rejestrację ludności, co wymuszało na mieszkańcach ujawnianie swoich narodowości. Większość z nich wybierała śląski etnolekt, aby uniknąć represji, co sprawiło, że wiele osób zgłosiło się do niemieckiej armii. W obliczu problemu niedoboru rąk do pracy, zatrudniano w kopalniach dzieci, młodych ludzi oraz jeńców wojennych, co wiązało się z tragicznie niskim standardem życia.

25 stycznia 1945 roku z powodu ofensywy radzieckiej, Niemcy opuścili Nikiszowiec, co otworzyło drogę do odbudowy nowego porządku.

Lata powojenne

Po przejęciu Nikiszowca przez Armię Czerwoną, w dniu 28 stycznia 1945 roku powstała Tymczasowa Rada Gminna, której przewodniczącym został Józef Żymła. Natychmiast wprowadzono nowe polskie nazwy ulic oraz przywrócono porządek. W 1947 roku na stanowisko naczelnika gminy Janów powołano Emanuela Zieloskiego. Rok 1951 był datą, w której Nikiszowiec stał się częścią miasta Szopienice, a w 1959 roku, miasta Katowic.

Na przestrzeni lat zmieniało się również otoczenie osiedla. W latach 50. XX wieku budynek administracyjny kopalni przeszedł przekształcenia architektoniczne, nastąpiła nadbudowa budynku noclegowego, a w 1978 roku osiedle zostało wpisane do rejestru zabytków nieruchomych. W dniu 1 stycznia 1992 roku utworzono jednostkę samorządową „Nikiszowiec – Janów”, co dało nowe możliwości dla lokalnej społeczności.

W 1993 roku kopalnia „Wieczorek” stała się częścią Katowickiego Holdingu Węglowego, a następnie w 2017 roku została wchłonięta przez Polską Grupę Górniczą. Po wielu przejściach, w marcu 2018 roku kopalnia została przekazana do Spółki Restrukturyzacji Kopalń.

Nikiszowiec ożył w nowym stylu – od 1996 roku w budynku dawnego magla mieści się Dział Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic. Od 2006 roku staje się punktem na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

W 2008 roku dostęp do osiedla celebrano podczas obchodów 100-lecia Nikiszowca, w trakcie których zorganizowano m.in. 1. Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej „NIKISZ-FOR”. W 2009 roku odnowiono teren przy kościele św. Anny, nazwanego skwerem Emila i Georga Zillmannów, a w 2021 roku zainstalowano pierwsze figurki beboków. Postacie te, Michalino i Wincynt, stały się symbolem osiedla, czego autorem był Grzegorz Chudy.

Architektura i urbanistyka

Charakterystyka

Nikiszowiec, obok Giszowca, to jedno z najbardziej rozpoznawalnych osiedli patronackich w Katowicach. Tego rodzaju osiedla budowane były w bezpośrednim sąsiedztwie zakładów przemysłowych, w celu zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych pracowników. Nikiszowiec zyskał miano najbardziej znanego osiedla robotniczego w Polsce. Zabytkowa architektura tego osiedla, zaprojektowana przez Georga i Emila Zillmannów, odzwierciedla zamysł urbanistyczny z początku XX wieku. Osiedle położone jest na zachód od Janowa, a w przeciwieństwie do Giszowca charakteryzuje się zwartą zabudową blokową, gdzie ceglane obiekty mają nawiązywać do struktury miejskiej.

Pierwszy blok mieszkalny został oddany do użytku w 1911 roku, a ostatni – w 1919 roku. Miejsce dzisiejszego Nikiszowca przybrało ostateczny kształt w 1927 roku, kiedy zakończono budowę kościoła św. Anny. Całość osiedla obejmuje obszar o wielkości około 15 hektarów.

Centralnym punktem układu urbanistycznego osiedla jest długi plac Wyzwolenia, który stanowi kontynuację ulicy Janowskiej. W bezpośrednim sąsiedztwie tego placu znajdują się kluczowe obiekty usługowe, takie jak sklepy, restauracje i kościół. W północnej części osiedla rozmieszczono trzy kwartały, z których każda ulica wychodzi promieniście z placu Wyzwolenia.

Największy kwartał, sąsiadujący z dawnym szybem „Nickisch” (później „Poniatowski”), jest najważniejszą częścią osiedla. W jego obrębie zlokalizowano administracyjne budynki kopalni „Giesche” (także znanej jako „Wieczorek”), a także zaplecze socjalne, w tym budynek dyrekcji oraz dom noclegowy dla górników pomieszczający 504 łóżka. Przez ten kwartał biegła droga górników prowadząca do miejsca pracy, a także znajdowały się tutaj łaźnia oraz cechownia.

W północno-wschodniej części Nikiszowca wzniesiono wolnostojące szkoły z mieszkaniami dla nauczycieli. Poza granicami osiedla, przy ulicy Zamkowej, powstały dodatkowe obiekty takie jak szpital (barak zakaźny) czy też miejsce dla dzieci. Na południe od placu Wyzwolenia oraz ulicy Janowskiej umiejscowiono budynki mieszkalne, które składają się z bloków trzykondygnacyjnych, w których znajdują się po 12 mieszkań. Kwartały są zamknięte, a każdy z nich przeznaczony jest średnio na 165 mieszkań, co daje około tysiąca mieszkań całkowicie dostępnych dla mieszkańców.

Wnętrza kwartałów wzbogacono o zabudowania gospodarcze, takie jak chlewiki oraz piece do wypieku chleba (znane jako piekarnioki). Szerokie, sklepione przejścia (ajnfarty) prowadziły z ulic do podwórek, a brakujące ulice były podkreślone przez przewiązki wsparte na szerokich arkadach, tworzące unikalny charakter osiedla.

Fragmenty zabytkowej zabudowy Nikiszowca

Charakterystyczną cechą architektury Nikiszowca jest jego ceglana, surowa zabudowa. Aby uniknąć monotonii, Zillmannowie zadbali o różnorodność detali architektonicznych, takich jak: łukowe nadproża, wykusze o różnorodnych kształtach i wysokościach, a także namalowane ościeża w kolorze czerwonym. Nad wejściem do poczty przy placu Wyzwolenia 4 znajduje się wyjątkowa mozaika przedstawiająca czerwone róże, która nawiązuje do tradycyjnego stroju ludowego regionu Górnego Śląska.

Kościół św. Anny, również zaprojektowany przez Zillmannów, reprezentuje styl neobarokowy i nawiązuje do architektonicznych tradycji barokowych z dwoma wieżami. Niekonwencjonalne elewacje, szczególnie z use w surowych cegieł, nadają mu wyjątkowy charakter, zyskując jednocześnie spójność z innymi budynkami osiedla. Kościół ma kształt krzyża łacińskiego i składa się z niskich naw oraz prostej części transeptu.

Osiedle robotnicze Nikiszowiec zostało wpisane do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem A/1230/78, a poszczególne budynki otrzymały numery A/403/13. Adresy zabytków obejmują m.in. ul. A. Czechowa, ul. księdza A. Ficka, ul. Garbarską, ul. Giszowiecką, ul. Janowską, ul. B. Krawczyka oraz inne, w tym ul. Szopienicką oraz ul. św. Anny.

Budynki użyteczności publicznej i infrastruktura

Podczas projektowania Nikiszowca, twórcy mieli na uwadze zapewnienie mieszkańcom nie tylko dachu nad głową, lecz także dostęp do niezbędnych usług. Na terenie osiedla oraz w pobliskim Giszowcu funkcjonowały liczne punkty usługowe takie jak sklepy, piekarnia oraz estrada edukacyjna.

W Nikiszowcu zorganizowano obiekty, które obsługiwały całe osiedle. Zdołano tu wybudować kościół, aptekę oraz posterunek policji z aresztem, a regularny transport zapewniała kolejka wąskotorowa, popularnie zwana Balkanem. Opiekę medyczną zapewniał lekarz stacjonujący w Giszowcu. Wiele z budynków użyteczności publicznej zachowało swoje oryginalne kształty i przeznaczenie.

• Konsum – ciąg sklepów w podcieniach północnej części placu Wyzwolenia, w których mieszczą się zarówno sklepy, jak i restauracja z lokalem kulturalnym,
• Pralnia z suszarnią i maglem przy ul. Rymarskiej (aktualnie Dział Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic),
• Budynki gospody, w których znajdowały się również poczta oraz świetlica, zlokalizowany przy pl. Wolności 4,
• Apteka oraz posterunek policji, który wcześniej był zakładem fotograficznym „Niesporek”,
• Kościół św. Anny usytuowany na południu placu,
• Dom noclegowy dla samotnych górników przy ul. Szopienickiej (obecnie zrewitalizowany na budynek mieszkalny z restauracją),
• Szkoła Podstawowa nr 53 im. St. Żeromskiego w Katowicach,
• Barak dla osób z zakaźnymi chorobami oraz placówka opiekuńcza dla dzieci (przy ul. Zamkowej 2a, obecnie Szkoła Podstawowa nr 6 Specjalna w Katowicach).

Nikiszowiec od zawsze był zaopatrzony w energię elektryczną i przeszedł pełną kanalizację, a także zbudowano oczyszczalnie ścieków. Do mieszkańców dostarczano wodę pitną, a energię elektryczną zapewniała elektrownia św. Jerzego przynależna do kopalni (obecnie Dalkia Polska Energia – Zakład Produkcyjny „Wieczorek”). Obiekt ten pełnił również funkcję ochrony przeciwpożarowej.

Przykłady zabudowy użyteczności publicznej w Nikiszowcu

Pomniki i tablice pamiątkowe

Na terenie osiedla Nikiszowiec oraz w jego pobliżu znajdują się liczne pomniki i tablice pamiątkowe, które uczczą ważne dla regionu wydarzenia oraz postacie historyczne. Do najważniejszych z nich zalicza się:

• Pomnik ku czci bohaterów powstań śląskich (znajdujący się przy ul. Zamkowej),
• Pomnik Józefa Wieczorka (ul. Z. Nałkowskiej),
• Tablica upamiętniająca „Komitet 21”, który zarządzał strajkiem w latach 1923-1924 (ul. Szopienicka 21),
• „Miejsce Pamięci” dla górników, którzy stracili życie w kopalni „Giesche” (zwanej „Wieczorek”; pl. Wyzwolenia).

Gospodarka

Osiedle, które przypadło w udziale branży górniczej, zostało zbudowane z myślą o pracownikach kopalni „Giesche”, znanej później jako Kopalnia Węgla Kamiennego „Wieczorek”. Znane pierwsze informacje na temat wydobycia węgla w tej okolicy sięgają 1788 roku. To wtedy ordynat mysłowicki, Feliks Mieroszewski, uruchomił pierwszą kopalnię w regionie, znaną jako „Bergthal”. Jej działalność trwała od 20 grudnia 1788 roku do 1823 roku, z przerwami. Ponadto, 6 stycznia 1826 roku, w dniu nadania pola górniczego „Morgenroth” (czyli „Jutrzenka”) w Janowie, uznaje się za moment narodzin obecnej kopalni „Wieczorek”. W największym bloku osiedla, usytuowanym przy szybie „Nickisch”, zlokalizowano kluczowe budynki administracyjne i socjalne, takie jak siedziba dyrekcji, łaźnia, cechownia oraz noclegownia dla samotnych górników.

Po zakończeniu wydobycia węgla kamiennego, co miało miejsce 31 marca 2018 roku, kopalnia została przekazana do Spółki Restrukturyzacji Kopalń w celu jej likwidacji. Osiedle, od samego początku swojej historii, miało charakter mieszkalny, w którym umiejscowiono podstawowe usługi oraz placówki użyteczności publicznej, jak i budynki administracyjne związane z kopalnią. Sklepy najczęściej mieściły się w budynku z podcieniami (konsum), który stanowi część bloku II, położonego przy placu Wyzwolenia.

W sąsiednim bloku III z kolei znajdowała się restauracja, a obecnie funkcjonuje tam placówka Poczty Polskiej. W okolicach sklepów zaczęły powstawać także lokale usługowe, w tym zakład fotograficzny, który w 1919 roku otworzył Augustyn Niesporak w budynku dawnego posterunku policji. Pełniący zróżnicowane funkcje, Nikiszowiec zachował charakter lokalnego centrum usługowego i handlowego.

Na początku kwietnia 2023 roku, w Nikiszowcu nadal funkcjonują różne placówki handlowo-usługowe, w tym między innymi: Filia urzędu Pocztowego Katowice 14 Poczty Polskiej (pl. Wyzwolenia 4), Filia Nikiszowiec Śląskiego Banku Spółdzielczego „Silesia” w Katowicach (pl. Wyzwolenia 4), piekarnia-cukiernia Michalski (ul. B. Krawczyka 5), a także sklepy wielobranżowe oraz pracownie artystyczne.

Transport

Nikiszowiec znajduje się przy jednej z kluczowych dróg Katowic – ulicy Szopienickiej. Ta główna arteria komunikacyjna prowadzi w kierunku południowym do Giszowca, a na północ łączy osiedle z Szopienicami. Ulica ta wzdłuż północno-zachodniego boku Nikiszowca oraz od wschodu łączy się z ulicą Zamkową, która z kolei łączy Nikiszowiec z pobliskim Janowem.

Ulica Szopienicka ma status drogi powiatowej o klasie zbiorczej (Z), natomiast ulica Zamkowa to droga powiatowa o klasie lokalnej (L). Wewnętrzny układ transportowy Nikiszowca zaprojektowano w regularny sposób w układzie szachownicowym, gdzie ulice przecinają się pod kątem prostym. Układ ten graniczy z ulicą Z. Nałkowską od północy, ulicą Szopienicką od zachodu, Giszowiecką od południa oraz torami kolejowymi od wschodu. Kluczowym elementem komunikacyjnym osiedla jest ulica Janowska, która spotyka się z innymi ulicami wokół placu Wyzwolenia.

Transport autobusowy połączony z Katowicami, zainicjowany w latach 20. XX wieku, obecnie koordynowany jest przez Zarząd Transportu Metropolitalnego, co zapewnia mieszkańcom Nikiszowca dogodne połączenia z resztą Katowic oraz sąsiednimi miastami: Mikołowem, Mysłowicami i Siemianowicami Śląskimi. Na terenie Nikiszowca, według stanu z kwietnia 2023 roku, dostępne są cztery przystanki autobusowe: Nikiszowiec Kościół, Nikiszowiec Szpital, Nikiszowiec Szyb Pułaski oraz Nikiszowiec Szyb Wilson.

Dodatkowo, w osiedlu znajdują się trzy stacje miejskiego systemu wypożyczalni rowerów Metrorower: 27031 (skwer Zillmannów), 27143 (ul. Szopienicka / Oswobodzenia) oraz 27190 (ul. Szopienicka / Giszowiecka). Warto wspomnieć o istniejącej dawniej kolejce wąskotorowej nazywanej Balkan, która miała na celu zintegrowanie rozproszonych obiektów przemysłowych spółki Georg von Giesches Erben w jednej sieci kolejowej. Spółka uzyskała koncesję na prowadzenie ruchu wąskotorowego już 25 maja 1909 roku, a pierwsze transporty pasażerskie odbyły się 6 stycznia 1914 roku pomiędzy szybem „Carmer” a Giszowcem. Mimo starań o likwidację linii w latach 60. XX wieku, ostateczne zamknięcie kursów osobowych miało miejsce 31 grudnia 1977 roku.

Oświata

„Edukacja na terenie Nikiszowca zaczęła się w momencie, gdy rozpoczęto budowę osiedla, ponieważ właściciele majątku musieli zapewnić podstawową edukację mieszkańcom. W związku z tym, projektując osiedle, uwzględniono miejsca na dwie szkoły. Pierwszy budynek szkolny, który zawierał 16 sal lekcyjnych, został oddany do użytku 16 października 1911 roku. Na początku naukę w tej szkole rozpoczęto w czterech oddziałach, do których uczęszczało 217 uczniów. Jednak liczba mieszkańców Nikiszowca szybko rosła. Już w 1914 roku w szkole uczyło się 1047 dzieci, co skłoniło do budowy drugiej szkoły, której budowa rozpoczęła się w 1913 roku.

W czerwcu 1918 roku, dzięki wsparciu ks. Pawła Dudka, uruchomiono ochronkę dla dzieci, prowadzoną przez siostry jadwiżanki, które objęły opieką cztery dziewczynki. Po powstaniach śląskich, w styczniu 1921 roku, szkoły koedukacyjne zostały podzielone na męskie i żeńskie. Następnie, w roku 1922, przeorganizowano szkoły na polskie, nie otwierając przy tym szkoły niemieckiej. Dopiero pod naciskiem rodziców, 1 grudnia 1923 roku zaczęła funkcjonować niemiecka szkoła, która przyjęła 157 uczniów w czterech klasach i była zlokalizowana w budynku polskiej szkoły męskiej.

W lipcu 1924 roku, po przyłączeniu Nikiszowca do gminy Janów, wchodziły w skład jej zarządu trzy lokalne szkoły. W tym czasie szkoła powszechna żeńska otrzymała numer 3, męska numer 4, a niemiecka numer 5. W 1934 roku przywrócono szkolnictwo koedukacyjne, ale już po trzech latach zaczęli powracać do podziału na szkoły dla chłopców i dziewcząt. W dodatku w Nikiszowcu funkcjonowały trzy przedszkola – dwa prowadzone przez siostry jadwiżanki przy ulicy Zamkowej 10, a trzecie przedszkole, prywatne, było zarządzane przez Niemiecki Związek Szkolny i mieściło się w jednej z sal szkoły powszechnej nr 4. Od 1930 roku funkcjonowała też Doszkalająca Szkoła Wiejska, w której nauka trwała trzy lata.

Polskie szkoły wznowiły działalność w Nikiszowcu 28 lutego 1945 roku, tuż po zakończeniu II wojny światowej. W 1951 roku, po przyłączeniu Nikiszowca do Szopienic, szkoły zmieniły numerację. Kolejne zmiany miały miejsce w latach 1955 i 1960. Ostateczna zmiana numeracji nastąpiła w 1964 roku, kiedy to obie szkoły połączono w jedną instytucję – dzisiejszą Szkołę Podstawową nr 53 im. Stefana Żeromskiego w Katowicach. Siostry jadwiżanki prowadziły przedszkole do 1952 roku, kiedy to zostało przekazane w ręce osób świeckich przez władze państwowe.

W 2014 roku otwarto unikalne w Polsce miejsce dla młodzieży, integrujące edukację i spotkania – Centrum Zimbardo.

Kultura

Działalność kulturalna w Nikiszowcu ma długą i bogatą historię, która rozpoczęła się równocześnie z powstaniem tej wyjątkowej osady. Już w 1919 roku zainaugurował swoje funkcjonowanie chór mieszany „Wolność”, przekształcony później w „Halka” w 1927 roku. Dyrygentem zespołu był Wiktor Bara, który prowadził go aż do 1939 roku. W 1922 roku powstał również męski chór imienia Stanisława Moniuszki, który w szczytowym momencie, w 1939 roku, liczył aż 215 członków, pod przewodnictwem Wojciecha Bywalca.

Po zakończeniu II wojny światowej, w Nikiszowcu otwarto świetlicę zakładową przy kopalni, której lokalizacja znajdowała się w jednej z sal zlikwidowanego domu noclegowego. W początkowym etapie swojej działalności świetlica organizowała różnorodne sekcje takie jak teatr, turystyka, szachy oraz gimnastykę. Najbardziej owocny okres tej instytucji miał miejsce pod przewodnictwem Ottona Klimczoka, który w 1947 roku zainicjował powstanie zespołu plastycznego, znanego dziś jako Grupa Janowska. Poszukiwał on osób z kopalni, które wykazywały talent do malarstwa, dostarczając im potrzebne materiały oraz organizując wystawy. W 1956 roku zainspirowany Klimczokiem, Zygmunt Lis, student krakowskiej ASP, zaangażował się w prowadzenie koła plastycznego. Z czasem potrzebne stało się wybudowanie większej przestrzeni dla działania kultury, co zaowocowało adaptacją budynku łaźni kopalnianej na Zakładowy Dom Kultury. W latach 90. XX wieku, gdy kopalnia zaprzestała działalności kulturalnej, budynek został przekazany miastu Katowice i stał się siedzibą dla Szkoły Podstawowej nr 53.

W 1994 roku powstało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne dla Giszowca, Nikiszowca i Janowa, które miało na celu gromadzenie i wystawianie przedmiotów związanych z historią oraz życiem mieszkańców. W wyniku tej działalności, kopalnia „Wieczorek” przekazała budynek dawnej pralni i magla przy ulicy Rymarskiej 4, gdzie rozpoczęło działalność muzeum społeczne nazwane Galerią Magiel. Od 2011 roku obiekt jest w strukturach Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic, w którym prezentowane są różnorodne wystawy czasowe i stałe, takie jak Woda i mydło najlepsze bielidło. W pralni i maglu na Nikiszowcu oraz U nos w doma na Nikiszu. Muzeum zdobyło także uznanie, otrzymując nagrodę Wydarzenie Muzealne Roku „Sybilla 2013” w kategorii wystaw etnograficznych.

W 1998 roku, w pobliżu Nikiszowca, w obiektach dawnej cechowni i markowni szybu „Wilson” kopalni „Wieczorek”, zainaugurowano działalność prywatnej Galerii Szyb Wilson. Galeria szybko stała się miejscem wielu wystaw z zakresu malarstwa, rzeźby oraz fotografii, a także organizacji różnorodnych uroczystości. W 2008 roku w galerii odbył się 1. Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej „Nikisz-For”, w trakcie którego przyznano szansę artystom amatorom na zaprezentowanie sich dzieł.

Nikiszowiec w filmie

Tereny Nikiszowca zyskały uznanie jako interesujący plener dla wielu filmów, których twórcami są uznawani reżyserzy tacy jak Kazimierz Kutz, Radosław Piwowarski, Maciej Pieprzyca, Lech Majewski oraz Janusz Kidawa. Wśród filmów, które toczyły się w Nikiszowcu, można wymienić:

• Sól ziemi czarnej (1969),
• Perła w koronie (1971),
• Grzeszny żywot Franciszka Buły (1980),
• Kolejność uczuć (1993),
• Barbórka (2005),
• Angelus (2001).

Nikiszowiec w literaturze

Nikiszowiec, w parze z Giszowcem, został uwieczniony w książce „Czarny ogród” autorstwa Małgorzaty Szejnert, która zdobyła pierwszą nagrodę w ramach Nagrody Mediów Publicznych „Cogito” w kategorii literatury pięknej. Publikacja ta była nominowana do Nagrody Literackiej „Nike” 2008 oraz Nagrody Literackiej Gdynia 2008 i stanowi gruntownie udokumentowaną historię rodów zamieszkujących te tereny.

Nikiszowiec w sztuce

Od 1946 roku Nikiszowiec stał się inspiracją dla wielu nieprofesjonalnych artystów, którzy tworzyli w przyzakładowej świetlicy kopalni „Wieczorek”. Grupa artystów, określana przez Seweryna A. Wisłockiego jako Grupa Janowska, upamiętniała codzienne życie osiedla w swoich dziełach. Opisy i fotografie tego miejsca zyskały popularność w literaturze oraz publikacjach internetowych. Ewald Gawlik, znany jako Van Gogh z Nikisza oraz Mistrz Małej Ojczyzny, w swoich pracach uchwytywał pracę i życie mieszkańców Nikiszowca i Giszowca, podobnie jak Erwin Sówka, który tworzył akty kobiece w kontekście lokalnej architektury. Paweł Wróbel postrzegał Nikiszowiec jako kosmogoniczne centrum swojego świata. Wystawy Grupy Janowskiej, takie jak Grupa Janowska 1946–2016 oraz Wokół Mistrzów Grupy Janowskiej, miały miejsce w Dziale Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic w budynku przy ulicy Rymarskiej 4. Od 2000 roku Grupa Janowska ma swoją siedzibę w Miejskim Domu Kultury „Szopienice-Giszowiec”, zlokalizowanym w Katowicach przy ulicy gen. J. Hallera 28, gdzie artyści prowadzą stałą galerię.

Religia

Dominującą religią w Nikiszowcu jest kościół rzymskokatolicki. Na początku XX wieku, mieszkańcy tego osiedla byli związani z parafią w Mysłowicach, co wiązało się z koniecznością pokonywania sporej odległości.

Na przełomie XIX i XX wieku, w 1901 roku, powstało Towarzystwo Katolickich Obywateli, z inicjatywą budowy nowego kościoła na miejscu. Jego członkowie pragnęli zrealizować projekt, aby nie musieć codziennie pokonywać około 5 kilometrów do najbliższej świątyni.

W 1908 roku spółka Georg von Giesches Erben zdecydowała się wesprzeć tę inicjatywę, przeznaczając na budowę kościoła 60 tys. marek. Wsparcie to było jednak uzależnione od warunków dotyczących realizacji projektu zgodnie z wcześniej zatwierdzonymi planami oraz lokalizacji kościoła w Nikiszowcu.

Wkrótce po tym, zlecono sporządzenie niezbędnych planów i kosztorysu budowy. Nadzór nad tym przedsięwzięciem powierzyli Emilowi oraz Georgowi Zillmannom. Ponieważ prace budowlane z różnych przyczyn wydłużały się, spółka postanowiła zaadaptować budynek kotłowni przy szybie „Albert” („Wojciech”) kopalni „Giesche” na tymczasowy kościół.

Poświęcenie prowizorycznej świątyni miało miejsce w październiku 1910 roku. W 1912 roku, z parafii w Mysłowicach wydzielono samodzielną parafię w Janowie. Kamień węgielny pod nowy kościół został położony 5 lipca 1914 roku, jednak budowę przerwał wybuch I wojny światowej.

Po zakończeniu wojny prace budowlane zostały wznowione, a ostateczne zakończenie budowy ogłoszono dopiero w 1927 roku. W dniu 5 listopada 1992 roku, przy kościele miało miejsce poświęcenie domu katechetycznego, który zawierał pomieszczenia przekazane siostrom jadwiżankom, wcześniej zamieszkującym budynek probostwa.

Osobny artykuł na ten temat znajduje się pod linkiem: Parafia św. Anny w Katowicach.

Sport i rekreacja

Najstarsza znana organizacja sportowa w Nikiszowcu to Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które powstało w początkach XX wieku. W 1920 roku na terenie tego osiedla zainicjowano działalność piłkarską, tworząc klub pod nazwą Klub Sportowy „Nikisz 20”. Obiekt, na którym rozgrywano mecze piłkarskie, zorganizowano pomiędzy blokiem II a szybem kopalnianym w Janowie. Zaledwie osiemnaście lat później, w 1938 roku, nazwa klubu została zmieniona na Klub Sportowy „Pułaski”. W tym samym roku, miłośnicy palanta zarejestrowali Klub Sportowy „Nikiszowiec 23”, co świadczy o wzrastającej popularności sportów drużynowych w tym regionie.

Rok 1923 był znaczący również dla miłośników pływania, gdyż Jan Skupina zainicjował działalność Towarzystwa Pływackiego „Giszowiec-Nikiszowiec 23”, które zyskało wsparcie ze strony kopalni „Giesche” (znanej też jako „Wieczorek”). W Stawie Małgorzata w Giszowcu znalazła się baza dla tego klubu pływackiego. Dzięki wybitnej zawodniczce Rozalii Kajzer-Piesiur, stowarzyszenie to zyskało w Polsce niebywałą renomę i osiągnięcia. Rozalia była nie tylko wielokrotną mistrzynią, ale także rekordzistką na różnych dystansach, a w 1928 roku miała zaszczyt uczestniczyć w igrzyskach olimpijskich w Amsterdamie.

W okresie przed II wojną światową, na terenie Nikiszowca miała swoją siedzibę również wspólnota cyklistów, a konkretne działania prowadzono w ramach Klubu Cyklistów „Rekord” Janów. Po zakończeniu wojny, dawni członkowie Klubu Sportowego „Pułaski” zorganizowali nowy klub – Robotniczy Klub Sportowy „Naprzód” Janów, koncentrując się na piłce nożnej. W 1948 roku powstała przy kopalni „Wieczorek” nowa jednostka, Górniczy Związkowy Klub Sportowy „Janów”. Pod koniec tego samego roku, doszło do fuzji RKS „Naprzód” Janów i GZKS „Janów”, przyjmując wspólną nazwę Górniczy Związkowy Klub Sportowy „Naprzód” Janów.

Dwa lata później do GZKS „Naprzód” Janów połączył się „Siła” Giszowiec oraz „Katowiczanka”, co doprowadziło do zmiany nazwy na „Górnik” Janów. W 1957 roku klub przekształcił swój statut i przyjął nową nazwę Górniczy Klub Sportowy Naprzód Janów, jako instytucja współpracująca z kopalnią „Wieczorek”. W 1963 roku dla Naprzodu Janów wybudowano nowoczesną halę sportową z lodowiskiem Jantor. Klub jednak w 1997 roku ogłosił upadłość, ale powrócił do rywalizacji w sezonie 2002/2003. Kolejni zarządcy zadecydowali o reaktywacji klubu w lutym 2004 roku, a od sezonu 2006/2007 ponownie rozpoczął rozgrywki w ekstralidze.

Turystyka

Nikiszowiec, z jego fascynującą historią i architekturą, jest jednym z największych skarbów Katowic. Wraz z pobliskim Giszowcem, osiedle to stało się istotnym punktem na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, co podkreśla jego znaczenie w kontekście turystycznym. W uznaniu roli, jaką odgrywa w kultury i historii regionu, osiedle zostało ogłoszone pomnikiem historii. Końcem roku 2016, dostępna infrastruktura turystyczna była niewystarczająca, jednakże w ciągu kolejnych lat sytuacja uległa znacznemu polepszeniu.

Obecnie w Nikiszowcu można skorzystać z różnorodnych udogodnień turystycznych. Wśród nich znajdują się m.in. komfortowe apartamenty do wynajęcia, a także kilka popularnych lokali gastronomicznych, takich jak Śląska Prohibicja i MAOLA. Dodatkowo, do dyspozycji odwiedzających są urokliwe kawiarnie, takie jak Cafe Byfyj, oraz sklep z pamiątkami i gadżetami – Geszeft. Warto również odwiedzić Dział Etnologii Miasta – Oddział Muzeum Historii Katowic oraz Punkt Informacji Turystycznej, które oferują szereg informacji na temat regionu.

W Nikiszowcu funkcjonuje sieć lokalnych przewodników, którzy z chęcią oprowadzą turystów po urokliwych zakątkach osiedla. Z myślą o spacerowiczach opracowano również trasę spacerową, która została odpowiednio oznakowana. Informacje zawierają krótkie opisy lokalizacji w trzech językach oraz mapy, co znacząco ułatwia orientację w tym unikatowym miejscu.

Jednym z wyróżniających się elementów Nikiszowca są niewielkie figurki zwane bebokami, ulokowane w różnych punktach osiedla, które dodają mu specyficznego uroku i z pewnością przyciągają wzrok turystów.

Szlaki turystyczne

• Szlak Zabytków Techniki: Częstochowa – Nikiszowiec – Żywiec,
• nr 121: Janów – Nikiszowiec – Park Bolina – Giszowiec – Lasy Murckowskie.

---

Oceń: Nikiszowiec

---