Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach

---

Historia

W początkowych latach XX wieku w Katowicach, ówczesnym niemieckim mieście, władze lokalne postanowiły zaspokoić kulturalne potrzeby niemieckiej społeczności, a zwłaszcza wzmocnić ducha niemieckiego. W związku z tym podjęto decyzję o sfinansowaniu budowy Teatru Miejskiego, korzystając ze skromnej subwencji państwowej. Projekt w stylu neoklasycystycznym wykonał Carl Moritz, znany architekt odpowiedzialny za konstrukcje takie jak opera w Kolonii oraz teatry w Barmen, Dürrn i Bochum. Budowa tego impozantnego obiektu rozpoczęła się na terenie pierwszego katowickiego ratusza w 1905 roku, a teatru oddano do użytku w 1907 roku jako teatru niemieckiego, dysponującym 800 miejscami dla widzów. Koszt realizacji tej inwestycji wyniósł 500 tys. marek niemieckich. Budynek od zawsze znajduje się na katowickim rynku.

Fasada teatru została ozdobiona płaskorzeźbami po obu stronach tympanonu, nawiązującymi do fragmentów Pierścienia Nibelunga, a schody prowadzące do wejścia udekorowano imponującymi latarniami. Na tympanonie umieszczono inskrypcję w języku niemieckim głoszącą: Deutschem Wort – deutscher Art, co w tłumaczeniu oznacza Niemieckiemu słowu – niemieckiej sztuce. W ciągu lat zmieniała się architektura budynku; międzywojenny okres przyniósł usunięcie płaskorzeźb, natomiast w latach 60. XX wieku zlikwidowano rzeźby w niszach oraz zmodernizowano schody, co skutkowało zniknięciem ozdobnych latarni. W 1976 roku na tympanonie na miejsce niemieckiego napisu umieszczono nazwę Teatru im. St. Wyspiańskiego.

Po przeprowadzeniu znaczącego remontu na początku XXI wieku przywrócono ikonograficzne rzeźby do niszy, a również zmieniono kształt schodów w ramach modernizacji katowickiego rynku. Obok budynku utworzono Plac Teatralny, znany jako miejsce odbywania się różnorodnych wydarzeń artystycznych. Historia tego teatru zainaugurowana została w październiku 1907 roku premierą Wilhelma Tella Friedricha Schillera, kiedy to aktorzy złożyli obietnicę, że z tej sceny nigdy nie padną słowa w języku polskim.

Po zakończeniu I wojny światowej i włączeniu Katowic do Polski w 1922 roku władze miejskie przekazały teatr w nieodpłatną dzierżawę Towarzystwu Przyjaciół Teatru Polskiego. W dniu 12 października 1922 roku, dzięki staraniom Towarzystwa, zrealizowano pokaz Królewskiego jedynaka Lucjana Rydla, co oznaczało rozpoczęcie działalności sceny dramatycznej Teatru Polskiego; dzień później zaprezentowano premierę Halki Stanisława Moniuszki. W 1932 roku zredukowano działalność sceny operowej z powodu braku funduszy. Przez pierwsze lata, poczynając od 1923 roku, Teatr Niemiecki, na mocy umowy z niemieckim Towarzystwem Teatralnym, zyskiwał dostęp do sceny na 30% dni przedstawień. Jednakże frekwencja na polskich spektaklach była początkowo niska, a publiczność, nawet mówiąca po polsku, wolała kina wyświetlające filmy w języku niemieckim.

Polska prasa krytykowała takie podejście jako brak patriotyzmu. Teatr Polski otrzymał wsparcie od wojewody Michała Grażyńskiego, któremu powierzono polonizacyjną misję. Teatr organizował wiele przedstawień w niemieckiej części Górnego Śląska. W dniu 28 kwietnia 1929 roku, na jednej z premier, artyści oraz dyrekcja zostali zaatakowani przez niemieckie bojówki w Opolu, co skutkowało wieloma obrażeniami, z czego dwie osoby stały się inwalidami. Incydenty związane z atakami Niemców trwały nawet w późniejszych latach, aczkolwiek w mniejszym natężeniu. Dyrektorem teatru przez długi czas był Marian Sobański, utalentowany śpiewak operowy, który pełnił tę rolę do wybuchu II wojny światowej, a po wojnie ponownie objął dyrekcję teatru.

We wrześniu 1936 roku teatr przyjął nową nazwę – Teatr im. Stanisława Wyspiańskiego, co uświetniono premierą Wyzwolenia autora na dzień 17 września w reżyserii Leopolda Kielanowskiego. Po napaści III Rzeszy i ZSRR we wrześniu 1939 roku teatr ponownie powrócił do funkcjonowania jako niemiecki. Po wojnie, w 1945 roku, już pod kierownictwem Karola Adwentowicza i Wilama Horzycy, teatr stał się przystanią dla zespołu Polskiego Teatru Dramatycznego z Lwowa, wspierający nie tylko aktorów, jak Zygmunta Wilczkowskiego, ale także pozostałych pracowników.

Dyrektorem Teatru Śląskiego im. St. Wyspiańskiego w Katowicach został Bronisław Dąbrowski, a w okresie tym na scenie pojawiali się artyści tacy jak Krystyna Feldman czy Aleksander Bardini. Pierwszym po wojnie przedstawieniem stała się Zemsta Aleksandra Fredry. W latach 40. i 50. na scenie występowali również: Tadeusz Łomnicki, Irena Kwiatkowska, Gustaw Holoubek oraz Józef Para. W 1954 roku, kiedy nastąpił okres większej swobody repertuarowej, Gustaw Holoubek jako 31-letni aktor objął posadę dyrektora artystycznego, sprawując tę funkcję do 1956 roku. Krytycznie podchodząc do tzw. czwartej ściany oraz teatru realistycznego, zapraszał artystów plastyków spoza dominującego nurtu, a do współpracy przystąpił m.in. Tadeusz Kantor oraz Kazimierz Mikulski czy Wiesław Lange.

Teatr Śląski szybko zyskał miano jednego z najważniejszych polskich teatrów, które przyczyniły się do ideowo-artystycznych przemian w tamtym czasie. Jednak przez kwestie polityczne Gustaw Holoubek został usunięty z posady, a jego miejsce zajął niesformalizowany reżyser Teatru Narodowego w Warszawie, bliski współpracownik Leona Schillera, czyli Józef Wyszomirski. Ten skoncentrował się na współczesnej literaturze polskiej i światowej. W 1957 roku debiutem reżyserskim Jerzego Jarockiego było wystawienie Bal Manekinów Brunona Jasieńskiego. Jarocki był związany z Teatrem Śląskim do 1962 roku, tworząc 14 realizacji, w tym m.in. Policję, co było jego pierwszym spotkaniem z tekstem Sławomira Mrożka.

W latach 60. pozycja Teatru Śląskiego w polskim teatrze zaczęła słabnąć, na co wpływ miała polityka władz wojewódzkich promująca „teatr dla mas” i lekką formę repertuarową. Przykładem była realizowana „Akcja – milion”, mająca na celu zbieranie widzów z klasy robotniczej. Konsekwencją tego trendu były częste zmiany dyrektorów oraz kierowników artystycznych, a zbyt awangardowe realizacje były zdjęte z afisza, co negatywnie odbijało się na opinii krytyków. Mieczysław Górkiewicz, który kierował teatrem w latach 1967-71, podjął próbę odbudowy renomy, korzystając z dobrze ugruntowanej dyrekcji w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej. Pragnął stworzyć „śląską scenę narodową”, zapraszając wybitnych twórców, m.in. Józefa Szajnę, Jerzego Kreczmara oraz Lidię Zamkow.

Po Górkiewiczu dyrekcję przejęli kolejno Ignacy Gogolewski (1971-74) oraz Józef Para (1975-77), którzy ukierunkowali Teatr Śląski na tory literackie, stawiając na repertuar zrozumiały dla przeciętnego widza. Spektakle były podporządkowane przejrzystości tekstów i logice fabuły, co związane było z minimalizmem współczesnej literatury. Zespół aktorski pozostawał jednak silnym punktem, ciesząc się szacunkiem i uznaniem krytyków.

W epoce lat 80. i 90. kontynuowano literacką tradycję, a katowicką sceną kierowali Jerzy Zegalski (1981-92) i Bogdan Tosza (1992-2003), obaj dążąc do repertuaru dostosowanego do zamiłowań widowni, unikającego radykalnych eksperymentów. Wśród artystów, którzy przygotowywali spektakle, byli Kazimierz Kutz, Maciej Wojtyszko, Krzysztof Babicki i Anna Polony.

Henryk Baranowski, dyrektor w latach 2003-2006, starał się przełamać tę tendencję, poszukując nowoczesnych treści i odwołując się do surrealizmu, groteski oraz postmodernizmu. W 2005 roku dyrektorem naczelnym została Krystyna Szaraniec, która współpracowała z teatrem od 1979 roku, odpowiadając za szereg inicjatyw modernizacyjnych budynku. W 2007 roku Teatr Śląski uzyskał Nagrodę im. Wojciecha Korfantego.

W latach 2007-2013 Teatrem Śląskim kierował Tadeusz Bradecki (w latach 1990-96 dyrektor Starego Teatru w Krakowie). Zapraszał do współpracy twórców takich jak Rudolf Zioło, Katarzyna Deszcz, Tomasz Man, Gabriel Gietzky, Jarosław Tumidajski czy Attila Keresztes. W repertuarze pojawiły się nowoczesne polskie dramaty, ale nie zabrakło również klasycznych tytułów.

Od 2013 roku dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Śląskiego jest Robert Talarczyk, który wygrał Konkurs na tę posadę. Przez lata 2013-2015 realizował on cykl „Śląsk święty / Śląsk przeklęty”, odwołując się do tożsamości śląskiej oraz regionalnych problemów historycznych poprzez teatr. W tym celu korzystał z twórczości znaczących reżyserów, takich jak Jacek Głomb, Ewelina Marciniak, Ingmar Villqist czy Nikolaj Kolada. Od 2014 roku dramaturgiem teatru został także Artur Pałyga.

Sceny

Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach oferuje szereg interesujących przestrzeni do występów, które przyciągają szeroką publiczność. Wśród najważniejszych z nich wyróżniają się:

• Duża scena – przestrzeń ta jest w stanie pomieścić aż 447 widzów. Co miesiąc, w każdy wtorek, gościnnie prezentuje swoje produkcje Opera Śląska w Bytomiu, kontynuując tradycje operowe, które miały miejsce przed II wojną światową.
• Kameralna scena – powstała w 1981 roku jako kontynuacja Małej Sceny, która spłonęła. Już teraz, pomieści 88 osób, a jej głównym celem jest prezentacja spektakli o mniejszej obsadzie.
• Malarni – scena ta została utworzona w 1992 roku w budynku dawnej loży masońskiej, usytuowanej pod adresem ul. Teatralna 2. Po gruntownym remoncie została ponownie otwarta w marcu 2012 roku, w związku z przyznaniem doktoratu honoris causa Sławomirowi Mrożkowi przez Uniwersytet Śląski. Scena ta ma widownię na 96 miejsc.
• Galeria – nowa scena Teatru Śląskiego znajduje się w Galerii Katowickiej, gdzie została otwarta w 2015 roku. Stanowi część projektu Wyższy Poziom, który prowadzi Galeria Katowicka. Na tej scenie odbywają się premiery, spektakle, spotkania oraz warsztaty, a jej widownia ma pojemność 200 osób. Jest to jedyny teatr mieszczący się w centrum handlowym w Polsce.

Działalność teatru

Teatr Śląski w Katowicach to miejsce, które fascynująco łączy różnorodne formy sztuki. Organizuje on nie tylko swoje własne produkcje, ale również przyjmuje spektakle z Polski i z zagranicy, oferując mieszkańcom regionu bogaty wachlarz doświadczeń artystycznych. W teatrze regularnie odbywają się również spotkania oraz debaty, które poruszają istotne kwestie związane z lokalną kulturą, jak na przykład cykl „Puder i pył”.

Aby każde wydarzenie było dostępne dla jak najszerszej publiczności, Teatr Śląski dostosowuje swoją ofertę. Sprzedaje bilety na spektakle z napisami w języku angielskim, oferuje tłumaczenia w języku migowym oraz audiodeskrypcję, co jest istotne dla osób z różnymi potrzebami.

Od lat 90. w teatrze funkcjonuje również Galeria Foyer, w której można podziwiać twórczość współczesnych artystów wizualnych. Wśród prezentowanych twórców znajdują się m.in. Jerzy Duda-Gracz, Edward Dwurnik, Günter Grass, Pol Leurs, Jacek Rykała oraz Tomiyuki Sakuta, którzy swoją twórczością uświetnili to miejsce.

Od 2013 roku Teatr Śląski angażuje się w projekt „KatoDebiut”, który ma na celu wsparcie debiutujących twórców poprzez realizację profesjonalnych przedstawień. Wybrani artyści są wybierani w drodze konkursu, co pozwala na odkrycie nowych talentów w świecie teatru. Teatr jest także współorganizatorem Ogólnopolskiego Festiwalu Sztuki Reżyserskiej „Interpretacje”, a także Festiwalu Nowej Scenografii, które przyczyniają się do rozwoju teatru w regionie.

Na zakończenie warto wspomnieć o Studiu Aktorskim, które od 2004 roku działa przy Teatrze Śląskim. W 2016 roku przekształciło się w Szkołę Aktorską Teatru Śląskiego, oferując młodym artystom szansę na kształcenie swoich umiejętności aktorskich w twórczym otoczeniu.

Filatelistyka

Poczta Polska wypuściła na rynek znaczek pocztowy w dniu 5 października 2005 roku, który miał nominalną wartość 30 gr. Na tym znaczku znalazł się wizerunek gmachu Teatru Śląskiego im. Stanisława Wyspiańskiego, a jego projekt stworzyła Maria Dziekańska. Znak ten został zrealizowany techniką rotograwiury na papierze fluorescencyjnym i wydano go w ogromnym nakładzie, osiągającym wielomilionową liczbę egzemplarzy.

W 2007 roku miało miejsce szczególne wydarzenie związane z teatrem, a mianowicie obchodzono stulecie jego istnienia. Z tej okazji wydano kolejny znaczek, którego wartość wynosiła 1,35 zł. Także i tym razem autorką projektu była Maria Dziekańska. Ten znaczek, o numerze obiegu 500.000 sztuk, był drukowany w technice offsetowej i także wykonano go na papierze fluorescencyjnym. To znaczenie nie tylko dla filatelistyki, ale również dla regionalnej kultury, będącego pomnikiem teatralnej tradycji Katowic.

---

Oceń: Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach

---