Pomnik Harcerzy Września w Katowicach

---

Historia

Osobny artykuł: Krwawy poniedziałek w Katowicach. Pierwszym harcerzem, który został rozpoznany z imienia i nazwiska na Górnym Śląsku, a który stracił życie wskutek ran postrzałowych, był ćwik Ryszard Kot z Michałkowic. Postać ta stała się pierwowzorem dla pierwszego harcerza przedstawionego na upamiętniającym pomniku. W trakcie walk, które miały miejsce na ulicach Katowic oraz Chorzowa, harcerze byli brutalnie rozstrzeliwani, tak samo jak powstańcy oraz członkowie innych grup oporu. 4 września 1939 roku, na katowickim rynku, Niemcy wykonały egzekucję, w wyniku której zginęło aż 80 osób. Kolejne egzekucje miały miejsce w Lasach Panewnickich oraz w Pszczyńskich, Michałkowicach, Brzozowicach-Kamieniu i Gotartowicach. Spora część harcerzy została uwięziona i osadzona w obozach koncentracyjnych.

Przedwojenni harcerze organizowali się w Związek Walki Zbrojnej, a później w Armię Krajową. Po zakończeniu II wojny światowej, władze stalinowskie dążyły do zatarcia pozytywnej roli harcerstwa w historii ruchu oporu. W ten sposób ambicją tych władz było, aby etos harcerski został jak najmniej zauważalny w narracjach historycznych oraz w społecznym zbiorowej pamięci. Wyrażano sprzeciw wobec jakichkolwiek prób upamiętnienia harcerskiego czynu z września 1939 roku w przestrzeni publicznej. Osobami bezpośrednio odpowiedzialnymi za te działania byli Zdzisław Grudzień oraz Edward Gierek.

O zachowanie prawdy historycznej zabiegały rodziny bohaterów oraz przedwojenni instruktorzy harcerscy, w tym Jerzy Kret. O upamiętnienie harcerskich działań w przestrzeni publicznej postulował również pisarz Kazimierz Gołba, który wielokrotnie zwracał się z apelem do lokalnych władz. W miejscu, gdzie miały miejsce egzekucje na rynku katowickim, początkowo postawiono skromny pomnik, który zniknął podczas przebudowy rynku. Po usunięciu tego pomnika, jego tablica została umieszczona na ścianie budynku przy ulicy Skośnej, gdzie wisiała aż do rozbiórki tego obiektu, po czym powróciła na rynek. W 1967 roku władze planowały jej ponowne usunięcie, które zatrzymano po protestach lokalnej społeczności.

W latach 50. XX wieku zorganizowano w katowickich szkołach konkurs na projekt pomnika harcerzy. Mimo licznych zgłoszeń od młodzieży, władze nie przedsięwzięły żadnych działań ku budowie pomnika. Kolejny konkurs rzeźbiarski, który zorganizowano w 1964 roku, wygrała praca Teresy Rauszer-Michałowskiej. Miał on stanąć przy ulicy Bankowej, gdzie powstawał nowy budynek szkolny. Jednak sprawa budowy pomnika została jeszcze raz zaniechana.

Stowarzyszenie Architektów Polskich oraz Związek Polskich Artystów Plastyków podjęło kolejną próbę uhonorowania harcerzy września, ogłaszając w 1969 roku konkurs na projekt pomnika. Ostatecznie wpłynęło 51 różnych projektów, a nagrodę przyznano pracy autorstwa Ryszarda Trzcińskiego i Krzysztofa Majki z Krakowa. Informacje o tym konkursie były publikowane w „Trybunie Robotniczej”. Dokumentacja została jednak zatrzymana w biurze Józefa Grygiela. Dlatego powołany został społeczny komitet budowy pomnika, którego przewodniczącym został Paweł Podbiał, ówczesny przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej w Katowicach, późniejszy prezydent miasta. Społecznie zebrano 195 000 złotych oraz ponad tonę metali kolorowych, które zdeponowano na koncie Katowickiej Komendy Chorągwi ZHP. Niestety, pomimo zapału, do budowy pomnika nigdy nie doszło, a także nie doczekał się odpowiedzi wniosek ZBOWID-u, którego członkowie postulowali lepszą eksponowanie już istniejącej tablicy.

W latach 70. XX wieku kolejny konkurs na projekt pomnika został zorganizowany przez sekcję rzeźbiarską katowickiego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków, na którą wpłynęło aż 110 projektów. Wybór padł na pracę Tadeusza Ślimakowskiego z Chorzowa, a pomnik miał przybrać formę ściany stworzona z karabinów, z wplecionymi w nią harcerskimi lilijkami. Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych przyjęły zlecenie na odlew, ale ostatecznie wycofały się z wykonania tego zadania. Co więcej, zaginęła również cała dokumentacja konkursowa, w której znajdowały się przesłane projekty.

Nowy konkurs zorganizowano w 1979 roku przez Radę Artystyczną Sekcji Rzeźby przy katowickim Zarządzie Okręgu ZPAP. W jego organizację zaangażowane były także Katowickie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne oraz Komenda Katowickiej Chorągwi ZHP. Wybór padł na projekt Zygmunta Brachmańskiego, a po rozpatrzeniu wniosku Miejskiej Rady Przyjaciół Harcerstwa, 19 września 1979 roku władze miasta wydały akt lokalizacyjny. W marcu 1981 roku powstał Społeczny Komitet Budowy Pomnika, którego przewodniczącym był dh Juliusz Szaflik. W 1982 roku rozpoczęto drukowanie cegiełek, które rozprowadzano wśród uczniów lokalnych szkół oraz drużyn harcerskich. Pomnik Harcerzy Września został ostatecznie odsłonięty 4 września 1983 roku.

W ceremonii jego odsłonięcia uczestniczyli m.in. Zbigniew Messner (I sekretarz KW PZPR), gen. Roman Paszkowski (wojewoda katowicki), hm. Janusz Woźniak (komendant chorągwi ZHP), dh Juliusz Szaflik (przewodniczący Społecznego Komitetu Budowy Pomnika), Helena Gołbowa (żona Kazimierza Gołby), hm. Adela Korczyńska, hm. Wojciech Niederliński, Jadwiga Sołtysowa (matka zamordowanego harcerza), hm. Edward Nowak (komendant Zagłębiowskiej Chorągwi Szarych Szeregów), hm. Jan Grzbiela, oraz Rafał Kocik (uratowany z egzekucji na katowickim rynku). Obecny był również Alojzy Kot, brat zmarłego Ryszarda Kota, hm. Emilia Węglorz (była komendantka) oraz zuchy Katarzyna i Piotr Hańscy. Podczas uroczystości odczytano list od prof. Henryka Jabłońskiego (przewodniczącego Rady Państwa). W uroczystości brali również udział politycy, m.in. Waldemar Świrgoń, Jerzy Gała (wiceminister oświaty i wychowania), Józef Musioł (wiceminister sprawiedliwości), Wiesław Nowicki (WK PRON), Jerzy Jóźwiak (WK SD). Na uroczystości wystąpił zespół „Słoneczni”, który uświetnił wydarzenie koncertem Harcerska watra i otrzymał Krzyż „Za Zasługi dla ZHP”.

Pomnik poświęcił biskup Janusz Zimniak. Z okazji odsłonięcia pomnika katowickie Wydawnictwo „Śląsk” wznowiło książkę Harcerze wierni do ostatka autorstwa Józefa Kreta, z wstępem Krystyny Heskiej-Kwasniewicz. Wybity został też okolicznościowy medal pamiątkowy.

W 2015 roku, w związku z przebudową rynku oraz odsłonięciem rzeki Rawy, pomnik przeniesiono o kilka metrów. Rzeka przepływała bowiem podziemnym korytem dosłownie pod spoczywającym pomnikiem. Obecnie, Pomnik Harcerzy Września został ustawiony naprzeciwko gmachu przy alei Korfantego 3, gdzie do niedawna mieściło się Muzeum Śląskie.

Opis

Pomnik Harcerzy Września umiejscowiony jest w sercu Katowic, na placu Obrońców Katowic, które leży w pobliżu alei Wojciecha Korfantego oraz ulicy ks. Piotra Skargi. Pomnik zbudowany jest w miejscu, gdzie 4 września 1939 roku z rąk niemieckich oprawców zginęło wielu harcerzy oraz powstańców śląskich. Został zaprojektowany przez utalentowanego rzeźbiarza Zygmunta Brachmańskiego oraz architekta Michała Kuczmińskiego. Na brązowej powierzchni monumentu widnieje wzruszający napis: Wszystko co nasze Polsce oddamy. Upamiętnia on harcerzy, którzy polegli w latach 1939–1945, oddając hołd ich pamięci.

Pomnik przedstawia cztery postacie młodzieży w mundurkach harcerskich, które z wyraźnym zamyśleniem wyłaniają się z tła. Dwie z nich mają ręce związanę z tyłu, co symbolizuje utratę wolności i tragiczne losy tamtych dni.

Na tylnej stronie pomnika znajdują się nazwy miejsc, które stały się symbolami kaźni oraz heroicznych walk podczas II wojny światowej, w tym: Narwik, Oświęcim, Mauthausen, Tychy, Lenino, Ruda Śl., Chorzów, Mosty, Rybnik, Pszczyna, Gotartowice, Bielsko-Biała, Wrocław, Kielce, Brzozowice Kamień, Mysłowice, Gross Rosen, Berlin, Sucha Góra, Ravensbruck, Łaziska, Normandia, Katowice, Bytom, Godula, Warszawa, Michałkowice, Buchenwald, Katyń, Wyry, Monte Cassino, Kraków, Oranienburg oraz Dąbrowa Górnicza.

Warto zaznaczyć, że historia śląskich harcerzy, którzy bronili Katowic we wrześniu 1939 roku, została również ukazana w filmie Pawła Komorowskiego pt. Ptaki, ptakom z 1977 roku, zrealizowanym na podstawie książki Wilhelma Szewczyka noszącej tę samą nazwę. Pomnik ten, będący nie tylko dziełem sztuki, ale również istotnym symbolem pamięci narodowej, na zawsze pozostaje w sercach mieszkańców Katowic.

Konotacje w kulturze

W 1994 roku, Pomnik Harcerzy Września zyskał swoje miejsce w polskiej kinematografii, pojawiając się w filmie Zawrócony, reżyserii Kazimierza Kutza. W tej produkcji, kluczowym elementem jest postać Tomasza Siwka, który uczestniczy w ważnym wiecu zorganizowanym w pobliżu pomnika. To właśnie tam, w trakcie manifestacji, Siwek podejmuje odważny krok i wdrapuje się na monument, co stanowi symboliczne nawiązanie do jego wartości i idei, które pomnik reprezentuje.

---

Oceń: Pomnik Harcerzy Września w Katowicach

---