Plac Pod Lipami w Katowicach

---

Historia

Powstanie placu i okres do 1922 roku

Plac Pod Lipami, znany obecnie, powstał równocześnie z budową osiedla patronackiego Giszowiec w latach 1907–1910. Inicjatywa ta wyszła od dyrektora spółki Georg von Giesches Erben – Antona Uthemanna, który pragnął stworzyć miejsce dla pracowników pobliskiej kopalni „Giesche” (później zwanej „Wieczorek”). W celu zaprojektowania osiedla, zlecono prace architektom Emilowi i Georgowi Zillmannom z Charlottenburga. W 1910 roku nadano mu nazwę Ring (rynek), choć na pocztówkach z tego okresu często znajdowała się także nazwa Marktplatz (plac targowy).

Wszystkie cztery główne ulice osiedla rozchodziły się z centralnego punktu, którym był Ring. Oświetlenie ronda zapewniało wówczas kilkanaście lamp łukowych rozstawionych na słupach. Od samego początku plac ten pełnił rolę centralnego miejsca zbiorowisk dla lokalnej społeczności. W jego sąsiedztwie znajdowały się istotne obiekty użyteczności publicznej: po stronie wschodniej przeznaczona dla mieszkańców gospoda z siedzibą stajni i wozowni, na północy dom nadleśniczego, na południu kompleks szkoły, a po zachodniej stronie konsum.

Okoliczne budynki, poza konsumpcją, otaczały parkanami z drewnianych sztachet, co jednocześnie stanowiło pierzeję placu z trzech stron, za wyjątkiem zachodniej, gdzie stał konsum. Celem budowy tych budynków było zapewnienie mieszkańcom osiedla samowystarczalności gospodarczej oraz kulturowej. Przemiany polityczne nastąpiły 13 maja 1907 roku po powołaniu nowego obszaru dworskiego, który zyskał imponujący gmach urzędu obszaru, zlokalizowany pomiędzy konsumem a domem nadleśniczego. Na elewacji gmachu umieszczono pomnik Ottona von Bismarcka, stylizowanego na rycerza Rolanda.

Od 1910 roku w każdą środę na giszowieckim rynku organizowano targ, na którym można było znaleźć różnorodne produkty, w tym mięso, ryby, świeże owoce, warzywa, kwiaty, nabiał oraz wyroby z drewna i konopi.

Lata międzywojenne i okres II wojny światowej

W wyniku przyłączenia części Górnego Śląska do Polski w 1922 roku, Ring otrzymał nową nazwę – plac Tadeusza Kościuszki, a później przekształcony został w Rynek. Polskie organizacje z Giszowca starały się o umieszczenie w niszy murze przy szkole obelisku dla upamiętnienia powstańców śląskich. Walczyli o fundusze od spółki Georg von Giesches Erben, a pomnik ostatecznie ustawiono w 1925 roku. W czerwcu tego samego roku, w budynku urzędu dworskiego przylegającym do Rynku, zorganizowano mieszkanie dla komisarza Policji Województwa Śląskiego.

W rezolucji Towarzystwa Czytelni Ludowych z 6 marca 1923 roku, postulowano usunięcie pomnika Bismarcka z fasady budynku administracyjnego. Do tego momentu pomnik tracił swoje elementy, a w 1933 roku zamieniono go na głowę Jana III Sobieskiego. W dniu 4 września 1939 roku, po inwazji niemieckiej, Giszowiec znalazł się pod okupacją, co wiązało się z likwidacją wszelkich śladów polskości, a z terenu placu zdemontowano obelisk ku czci powstańców śląskich. Lata okupacji (1939-1945) to czas, kiedy plac zmienił nazwę na Hermann Göringplatz.

Okres Polski Ludowej

Po II wojnie światowej i objęciu rządów przez władze komunistyczne w 1945 roku, na placu odbyła się repolonizacja życia publicznego. Na miejscu zniszczonego przez Niemców obelisku powstała tablica pamiątkowa poświęcona powstańcom śląskim oraz mieszkańcom Giszowca zamordowanym w II wojnie światowej. W 1955 roku tablica została zastąpiona granitowym monumentem. Plac najpierw przemianowano na Rynek, a następnie 2 marca 1945 roku przyjęła nazwę placu Czerwonych, którą nosił do 24 marca 1991 roku.

W 1960 roku dawny dom nadleśniczego przekształcono w przedszkole. Po utworzeniu kopalni „Staszic” w 1964 roku, lokalne władze postanowiły, aby budować nowe mieszkania dla górników w jej pobliżu. W końcu lat 60. XX wieku zadecydowano o wyburzeniu osiedla patronackiego na rzecz nowego kompleksu. Na terenie placu Czerwonych planowano także budowę kina i domu kultury. W połowie lat 70. XX wieku, konserwatorzy zabytków zauważyli nadciągające zmiany i 18 sierpnia 1978 roku plac Czerwonych wpisano do rejestru zabytków, co zapobiegło planowanemu wyburzeniu budynków. Zarejestrowano wówczas m.in. budynki szkolne, gmach administracyjny, dom nadleśniczego oraz gospodę. Niestety, to nie ochroniło przed zniszczeniem budynku administracyjnego obszaru dworskiego Giszowiec.

Według mapy z 1973 roku, przez ówczesny plac Czerwonych kursowały autobusy miejskie z kierunków północno-zachodnich i północno-wschodnich. Plac był także ostatnim punktem dla linii nr 163. W 1980 roku autobusy dojeżdżały już tylko z ulicy Ernsta Thälmanna. Były to linie 12, 72 oraz 163. Na placu znajdowały się także przystanki taksówek. Z mapy wynika, że w 1985 roku autobusy zaprzestały kursów, a postój taksówek pozostał. W 1986 roku otwarty został budynek Ośrodka Rehabilitacyjno-Wychowawczego im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej, będący pierwszą tego typu placówką w Polsce.

Okres po 1989 roku

Na podstawie uchwały Rady Miejskiej w Katowicach, 25 marca 1991 roku zmieniono nazwę placu na obecną – plac Pod Lipami. 12 października 1993 roku, przy ulicy Przyjaznej 7, otwarto nowy budynek szkoły, która przeniosła się z dotychczasowych lokalizacji. W 2001 roku postawiono pomnik poświęcony ofiarom powstań śląskich oraz mieszkańcom zamordowanym w II wojnie światowej, zaprojektowany przez Jacka Sarapatę. W 2002 roku budynek dawnej szkoły opuściły ostatnie rodziny, a nowy właściciel przeprowadził generalny remont kompleksu. W latach 2003–2005 miasto Katowice dokonało renowacji budynku dawnej gospody, a zmodernizowano również stajnię, w której obecnie mieści się Izba Śląska (Gawlikówka). 7 stycznia 2006 roku miała miejsce ceremonia otwarcia filii nr 2 Miejskiego Domu Kultury „Szopienice-Giszowiec” w sali dawnej gospody. W 2011 roku został przeprowadzony remont elewacji przedszkola.

17 listopada 2014 roku, Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach ogłosił przetarg na przebudowę placu Pod Lipami. Informacja o wyborze najkorzystniejszej oferty ukazała się 15 grudnia tego samego roku. Całkowity koszt robót wynosił blisko 3,1 mln złotych, a zakończyły się one do połowy 2015 roku. W ramach tego projektu wymieniono nawierzchnię jezdni i chodników oraz stworzono miejsca postojowe. Chodniki pokryto granitowymi płytami, a jezdnię i miejsca parkingowe z kostki granitowej oraz porfirowej. Zrealizowane zostało także nowe oświetlenie. 31 lipca 2017 roku przy placu Pod Lipami powstała stacja rowerów miejskich City by bike.

Opis

Plac Pod Lipami znajduje się w sercu osiedla patronackiego oraz w dzielnicy Giszowiec w Katowicach. Został on zaprojektowany na bazie prostokątnego planu. Jego obwód wynosi 410 m, a długość dłuższego boku to 135 m. Całkowita powierzchnia tego placu, obejmująca przyległe ulice, wynosi 9500 m². W północno-wschodniej części placu znajduje się ulica Gościnna, natomiast ulica Barbórki jest zlokalizowana w południowo-wschodnim kierunku.

Plac Pod Lipami charakteryzuje się nawierzchnią jezdni wykonaną z kostki granitowej, a miejsca parkingowe wyłożono kostką granitową oraz kostką porfirową. Chodniki są w dużej mierze z płyt granitowych. Jest on objęty systemem monitoringu w ramach Katowickiego Inteligentnego Systemu Monitoringu i Analizy, gdzie znajduje się jedna kamera obrotowa.

Plac jest sklasyfikowany jako droga gminna, która pełni funkcję dojazdową. Zarządza nim Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach. W systemie TERYT jest oznaczony numerem 50452, a wszystkie adresy związane z tym miejscem mają kod pocztowy 40-476. Zgodnie z danymi z końca 2014 roku, w obszarze placu na stałe zameldowanych było 11 osób, a w pierwszym kwartale 2015 roku siedzibę miało tutaj 19 firm. Mieszkańcy placu, którzy są wyznania rzymskokatolickiego, przynależą do parafii św. Barbary.

Mimo że nie kursują tu autobusy transportu zbiorowego ZTM, w okolicy znajduje się stacja miejskich rowerów Metrorower nr 27718. Przez północną część placu przebiega kawałek zielonego szlaku turystycznego, znanego jako Szlak Dwudziestopięciolecia PTTK. W bezpośrednim sąsiedztwie placu stoi pomnik upamiętniający poległych w powstaniach śląskich oraz ofiary obozów hitlerowskich z czasów II wojny światowej.

W okolicy placu znajdują się różnorodne obiekty użyteczności publicznej. W pobliżu usytuowana jest gospoda, która została zmodernizowana w latach 2003–2005 dzięki wsparciu finansowemu miasta. W sąsiedztwie mieści się także Gawlikówka, dawniej stajnia, obecnie galeria malarstwa Ewalda Gawlika. Przy placu można też spotkać trzy budynki szkolne, a także rozbudowany lokal z punktami handlowymi oraz wcześniejszą siedzibą nadleśnictwa, w którym obecnie znajduje się przedszkole. Od strony wschodniej sąsiaduje z placem park Giszowiecki. Ponadto, Plac Pod Lipami jest popularnym miejscem organizacji rozmaitych wydarzeń kulturalnych, takich jak Giszowiecki Jarmark Bożonarodzeniowy.

Temat ten można dalej eksplorować, sięgając do artykułu poświęconemu bukowi Anton. Plac służy jako teren zielony, pełni funkcję integrującą w kontekście urbanistycznym, którym jest Giszowiec. Lipy rosnące wokół placu zostały posadzone na początku XX wieku i obecnie otaczają jego środek. W 2006 roku ich łączna liczba wynosiła 51. Na placu rośnie także stary buk, który jest pomnikiem przyrody i którego obwód wynosi 345 cm. W 2010 roku buk zyskał imię Anton, na cześć jednego z projektantów budowy Giszowca – Antona Uthemanna.

Obiekty zabytkowe i instytucje

Plac Pod Lipami w Katowicach to miejsce, które szczyci się obecnością ważnych obiektów zabytkowych oraz instytucji. W jego sąsiedztwie możemy spotkać różnorodne budynki, z których każdy ma swoją unikalną historię oraz współczesne wykorzystanie.

Typ	Lokalizacja	Numer rejestracji	Opis / aktualne wykorzystanie	Obraz
Gospoda	pl. Pod Lipami 1	A/1229/78 z dnia 18 sierpnia 1978 roku	Niegdyś budynek gospody z pokojami gościnymi, salą, piwnicami oraz budynkiem gospodarczym. Teraz znajduje się w nim filia nr 2 MDK „Szopienice-Giszowiec” i restauracja „Dworek pod Lipami”.	_
Dom nadleśniczego	pl. Pod Lipami 2	A/1229/78 z dnia 18 sierpnia 1978 roku	Pierwotnie siedziba nadleśnictwa oraz dom dla nadleśniczego. Aktualnie jest to siedziba Miejskiego Przedszkola nr 64 w Katowicach.	_
Stajnia	pl. Pod Lipami 3, 3a	A/1229/78 z dnia 18 sierpnia 1978 roku	Początkowo funkcjonowała jako stajnia z pomieszczeniami dla woźniców oraz wozownią. Dziś Izba Śląska jest częścią Miejskiego Domu Kultury „Szopienice-Giszowiec”, gdzie znajduje się muzeum oraz galeria poświęcona Ewaldowi Gawlikowi.	_
Szkoła	pl. Pod Lipami 5	A/1229/78 z dnia 18 sierpnia 1978 roku	Pierwotnie działała tu powszechna szkoła katolicka. 1 września 1981 roku otwarto Szkołę Podstawową nr 51, która przeniosła się do nowej siedziby w 1993 roku. Obecnie kompleks starej szkoły jest centrum biurowo-konferencyjnym.	_
Konsum	pl. Pod Lipami 7-10	A/1290/82 z dnia 20 maja 1982 roku	W pierwotnym konsumie znajdowała się piekarnia, rzeźnik oraz inne sklepy. Aktualnie obiekt nadal pełni funkcje usługowo-handlowe, z piekarnią, serwisem AGD, przychodnią oraz salonem fryzjerskim otwartym w listopadzie 2020 roku.	_

---

Oceń: Plac Pod Lipami w Katowicach

---