Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach

---

Historia

Geneza i budowa kościoła

W Katowicach parafia ewangelicka została utworzona w 1854 roku, a w jej skład wchodzili m.in. znaczący mieszkańcy, wśród których można wymienić właściciela dóbr Hubert von Tiele-Wincklera, zarządcę ich majątku Friedricha Wilhelma Grundmanna oraz Richarda Holtze. Pierwsze nabożeństwo miało miejsce w hali huty „Martha” 24 grudnia tego samego roku, a przewodniczył mu ks. Gotthold Christian Clausnitzer, przybyły z Tarnowskich Gór. Niestety, adaptowana hala nie spełniała oczekiwań lokalnej społeczności ze względu na panujący tam hałas oraz pył, co nie sprzyjało odświętnej atmosferze.

W listopadzie 1855 roku Hubert von Tiele-Winckler przekazał teren do budowy zarówno kościoła, jak i szkoły. Wybrano działkę usytuowaną kilkaset metrów od późniejszego Rynku, na drodze prowadzącej do Mysłowic (obecna ulica Warszawska). Kamień węgielny został położony 17 lipca 1856 roku w fundamenty ołtarza, w kapsule czasowej umieszczono akt erekcyjny oraz dokument dotyczący historii Katowic, którego autorem był Richard Holtze. Uroczystość zyskała rozgłos dzięki aktywnemu uczestnictwu gości, a przemówienia odbyły się w języku niemieckim oraz polskim.

Budową świątyni pokierował mistrz murarski Julius Haase, pod bezpośrednim nadzorem Heinrich Moritza Augusta Nottebohma. Aby przyspieszyć postęp prac, piaskowiec przetransportowano z kamieniołomów Tiele-Winklerów w Orzeszu, gromadzono go także w Miechowicach, gdzie z inicjatywy wdowy po Franzu von Wincklerze, Marii, budowano kościół rzymskokatolicki pw. Świętego Krzyża. Wizyty na budowie dokonywał również król Prus Fryderyk Wilhelm IV.

Prace ziemne rozpoczęły się w kwietniu 1856 roku, a sama budowa i wyposażenie kościoła zakończono na początku września 1858 roku. Poświęcenie odbyło się 29 września 1858 roku, nadając budowli wezwanie Zmartwychwstania Pańskiego. Koszt całej budowy przekroczył 18,7 tys. talarów; w finansowaniu projektu wzięli udział m.in. Hubert von Tiele-Winckler oraz Friedrich Wilhelm Grundmann, którzy wsparli inwestycję kwotami 5 tys. oraz 2 tys. talarów.

Projekt tej wyjątkowej świątyni przygotował berliński architekt Richard Lucae, przy konsultacjach z Friedrichiem Augustem Stülerem. Kościół wzniesiono w stylu neoromańskim, w jego arkadowej odmianie, zwanej również stylem okrągło-łukowym (niem. Rundbogenstil). To salowa budowla z dwuspadowym dachem, masywną wieżą nad chórem, półkolistą apsydą oraz kruchtą wejściową z trzema smukłymi arkadami. Świątynia miała 304 miejsca siedzące, będąc pierwszym murowanym kościołem w Katowicach.

Ołtarz w nowym kościele był skromny, zdobiony obrazem Zmartwychwstania Pańskiego, wykonanym przez malarza Friedricha Augusta Bouterweka w Paryżu. W 1865 roku na wieży umieszczono zegar od Carla Weissa z Głogowa oraz 15-głosowe organy dostarczone przez firmę Carla Volkmanna z Gliwic. Świątynia stała się nie tylko miejscem modlitwy, lecz także przestrzenią dla koncertów. W 1872 roku na zaproszenie Katowic Oskara Meistera, który założył instytut muzyczny, organizowano tu występy wybitnych muzyków.

Rozbudowa kościoła i dalsza historia

W 1883 roku miała miejsce uroczystość związana z 25-leciem istnienia parafii. W trakcie przemówienia proboszcza ks. Franciszka Kralika zwrócono uwagę na potrzebę rozbudowy kościoła, który pierwotnie miał pomieścić 1,2 tys. wiernych, a w tamtym czasie liczba ta wzrosła do 3,5 tys. (w 1866 roku w Katowicach żyło 888 ewangelików, zaś w 1880 roku już około 2,2 tys.). Prace budowlane rozbudowy trwały od 1887 do 1889 roku, podczas których przedłużono nawę o 8,25 m, dodano dwie wieże od strony zachodniej, a także powiększono główne wejście i przebudowano boczne. Projekt rozbudowy przygotował Paul Jackisch z Bytomia, a liczba miejsc siedzących wzrosła do 582.

Jednakże rozbudowa okazała się jedynie tymczasowym usprawnieniem, co spowodowało potrzebę kolejnej, przeprowadzonej w latach 1899–1902. W wyniku tego procesu dobudowano dwa boczne skrzydła, transept oraz zakrystię. Wewnątrz kościoła utworzono empory oraz miejsce dla chóru przy organach, co zwiększyło liczbę miejsc do 1 250. Projektantem tej rozbudowy był Friedrich Mettegang z Kolonii, a nowy ołtarz wykonał rzeźbiarz Fink, również z Kolonii. Kościół, po tej przebudowie, zyskał ostateczny kształt, a kluczowym celem projektu było zwiększenie przestrzeni dla wiernych oraz podkreślenie prestiżu parafii.

W 1922 roku zrealizowano generalny remont świątyni oraz przeprowadzono rozbudowę organów. Po zakończeniu II wojny światowej wierni, z uwagi na przejęcie kościoła przez katolików w kwietniu 1945 roku, musieli uczęszczać na nabożeństwa do sali konfirmacyjnej. Decyzję o przejęciu podjął wojewoda gen. Aleksander Zawadzki, a kościół miał być używany na czas remontu kościoła Mariackiego. Niestety, po remoncie świątynia nie została zwrócona ewangelikom i zorganizowano w niej parafię szkolną św. Andrzeja Boboli. Starania parafii ewangelickiej o odzyskanie kościoła trwały przez dwa lata i zakończyły się sukcesem dopiero w 1947 roku, dzięki zabiegom proboszcza ks. Adama Hławiczki, chociaż wiązały się z oddaniem trzech innych kościołów ewangelickich w Bytomiu, Siemianowicach Śląskich oraz Hołdunowie.

W 1951 roku przeprowadzono prace renowacyjne wnętrza kościoła, w trakcie których zamalowano wstęgi z niemieckimi napisami oraz dokonano modernizacji oświetlenia. W latach 1955 i 1980 poddano rewitalizacji organy. Dnia 2 lutego 1982 roku, kościół został oficjalnie wpisany do rejestru zabytków nieruchomych. W okresie lat 1997–2000 wykonano kompleksowy remont, w tym oczyszczono zewnętrzną fasadę oraz przywrócono pierwotne malowanie wnętrza, a także zrealizowano zewnętrzną iluminację bryły budowli.

W 2001 roku, wraz z powołaniem ks. Tadeusza Szurmana na biskupa diecezji katowickiej, kościół zyskał tytuł kościoła biskupiego. W 2017 roku, z okazji 500-lecia reformacji, przy południowym wejściu do świątyni odsłonięto pomnik upamiętniający 14 wybitnych ewangelików związanych z Katowicami.

Architektura

Architektura

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach został wzniesiony na fundamentach krzyża łacińskiego, ze szczególnym uwzględnieniem transeptów po stronie północnej i południowej oraz z wydzielonym prezbiterium. To ostatnie jest zwieńczone dostawioną od wschodu apsydą. Do budynku przylega zakrystia oraz kilka niewielkich wieżyczek ze schodami, co dodaje mu charakterystycznego wyglądu.

Jest to obiekt murowany z piaskowca. Nawa i transept pokryte są dachami dwuspadowymi, wieżyczki dachem namiotowym, a prezbiterium stożkowym. Ganek również ma dach dwuspadowy, a większość dachów została pokryta blachą. Powierzchnia użytkowa tej świątyni wynosi 1 304,5 m², a jej kubatura to 13 450 m³.

Fasada kościoła, rozplanowana w trzech osiach, umiejscowiona jest od strony zachodniej i flankowana dwoma wieżami, które posiadają spiralne kamienne schody prowadzące na empory. Wieże otoczone są lizenkami w narożach, a ich górne kondygnacje wyróżniają się gzymsem. Centralnie między wieżami znajduje się kruchta, do której prowadzą jednobiegowe schody granitowe i trzy okrągłołukowe otwory drzwiowe. Główne drzwi są potrójne, drewniane i dwuskrzydłowe, z dodatkowym nadprożem, gdzie znajduje się tablica inskrypcyjna, pierwotnie w języku niemieckim, zawierająca informacje o poświęceniu kościoła.

Na elewacji frontowej kruchtę wieńczy trójkątny szczyt, który ozdobiony jest arkadowym gzymsem. Nad nim umieszczono rozetę oraz małe biforium. Elewacje boczne, zarówno północna, jak i południowa, mają dziewięć osi i są bogato rozczłonkowane, co wtapia je w okolice. Gzyms koronujący wieńczą całość, a na zewnętrznych elewacjach transeptu znajdują się dekoracyjne krzyże z koroną cierniową oraz monogramem „IHS”. Okna dolne elewacji przykryte są pełnym łukiem, co nadaje im metalowy, stały wygląd i są wykonane witraży. Górne okna posiadają podobną konstrukcję.

Elewacja tylna (wschodnia) charakteryzuje się wielobryłowością, z centralnym trzyosiowym prezbiterium zamkniętym apsydą. Dominującą nad nim wieżą zdobią biforia, zegary i glorieta z iglicą. Obok niej znajdują się kaplice boczne z niższymi czteroosiowymi bryłami, flankowane wieżyczkami przylegającymi do transeptu. Okna w elewacji wschodniej są podobne do tych z bocznych elewacji, a wieżyczki przylegające do transeptu mają prostokątne otwory.

Wnętrze i wyposażenie

Wnętrze tego kościoła jest jednoprzejrzyste i jednonawowe, z emporami umieszczonymi wzdłuż obu stron nawy. Transept, który weszły z zachodu, otacza prospekt organowy. Empory wspierają podtrzymujące filary drewniane, a decydujące balustrady są pełne z rzeźbionymi dekoracjami. Prezbiterium oddzielone jest łukiem tęczowym, opartym na pilastrach łączonych archiwoltą.

Ta świątynia oferuje 1250 miejsc siedzących. Brązowy strop jest ozdobionym motywami liturgicznymi. W okolicy, gdzie strop styka się ze ścianami znajduje się fryz z motywem lilii, a na sklepieniu prezbiterium symbole chrystologiczne, takie jak Alfa i Omega.

Kościół zdobią witraże w prezbiterium, które przedstawiają różne sceny biblijne i były ufundowane przez Tiele-Wincklerów. Zostały one wykonane przez firmę Reuter i Reichart z Kolonii w drugiej połowie XIX wieku i ilustrują pięć witraży, które z kolei odwzorowują sceny ze Starego i Nowego Testamentu. Układ witraży odzwierciedla idee reformacji, przemycając Tablice Prawa oraz Łaski.

Witraże w transepcie ufundowane były przez rodzinę Zimmermanów oraz radcę miejskiego Forchmana, pochodzą z 1901 roku i powstały w pracowni Ferdinanda Müllera z Quedlinburga. W prezbiterium znajduje się również drewniany ołtarz z 1949 roku, wykonany przez rzeźbiarza Artura Cienciałę, który składa się z mensy oraz nadstawy w formie tryptyku. Na ołtarzu ukazany jest wizerunek Chrystusa Zmartwychwstałego, symbolizujący zwycięstwo ewangelików.

Po lewej stronie ołtarza zlokalizowana jest oryginalna ambona, ozdobiona płaskorzeźbami Chrystusa i symbolami ewangelistów. Z kolei na prawo znajduje się chrzcielnica z mosiężną misą, umieszczoną na kamiennym postumencie z datą „1858. 29 września 1883” oraz cytatem z Pisma Świętego. Fundatorem był Maria Renate Grundmann oraz Carl Mauve.

Organy pierwotnie zamontowane w 1865 roku zostały wykonane przez Carla Volkmanna. W kolejnych latach wykonywano ich rozbudowę: w 1889, 1907 i 1922 roku. Ostatnia przebudowa polegała na wmontowaniu do starszej szafy organów z firmy Sauer z Frankfurtu nad Odrą. Instrument ten jest największy wśród wszystkich ewangelickich kościołów diecezji katowickiej.

W południowej części prezbiterium znajduje się kaplica chrztów imienia ks. Rudolfa Barona, zdobiona ciemnoniebieskimi motywami roślinnymi oraz drewnianym stropem kasetonowym. Na tej samej ścianie wisi tabliczka z biografią patrona. W północnym ramieniu transeptu utworzono niewielką salę muzealną, w której odsłonięto tablicę upamiętniającą księży ewangelickich, którzy zginęli w czasie II wojny światowej. W muru północnego transeptu znajduje się tablica ku czci bp. Tadeusza Szurmana.W przedsionku umieszczono tablicę z listą proboszczów ewangelickiej parafii, do której odnosi się link.

Kościół szczyci się trzema dzwonami, które poświęcono 23 września 1901 roku. Ich wagi wynoszą odpowiednio 1286 kg, 640 kg i 375,5 kg, w tonacjach es, g i b oraz wyprodukowane zostały w firmie Ulrich z Apoldy. Jednak jeden z dzwonów stracił pierwotne brzmienie w trakcie walk o Katowice 4 września 1939 roku.

Otoczenie

Kościół Zmartwychwstania Pańskiego znajduje się w malowniczej lokalizacji przy ulicy Warszawskiej 18 w Katowicach, w obrębie centralnej dzielnicy miasta, jaką jest Śródmieście. Budowla jest starannie orientowana oraz otoczona zielenią, co sprzyja atmosferze spokoju i kontemplacji.

W pobliżu świątyni znajduje się ewangelicki kościół, tuż przy ulicy Szkolnej 5. Przy tej samej ulicy stoi budynek szkolny, który został poświęcony 27 sierpnia 1860 roku. Z kolei w 1873 roku placówka ta zaczęła pełnić funkcję komunalną. Zarówno ten gmach, jak i kościół, reprezentują styl okrągłołukowy, co dodaje im niezwykłego charakteru.

W dniu 28 września 1875 roku oddano do użytku plebanię, która znajduje się pod tym samym adresem, co kościół, przy ulicy Warszawskiej 18. Natomiast w 1908 roku wzniesiono kolejny budynek parafialny, zlokalizowany przy ulicy Bankowej 8. Przez wiele lat w jego wnętrzach mieściły się ważne instytucje edukacyjne, takie jak Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz później Wyższa Szkoła Zarządzania i Ochroną Pracy w Katowicach.

---

Oceń: Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach

---