Bazylika św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach

---

Historia

W XIX wieku franciszkanie z Góry Świętej Anny regularnie odwiedzali tereny dynamicznie rozwijającego się przemysłowo wschodniego Górnego Śląska. Panewniki, dzisiaj zlokalizowane na obszarze Katowic, oraz ich pobliskie osady, były wówczas częścią Cesarstwa Niemieckiego. Względy duszpasterskie stały się kluczowe dla osiedlenia się franciszkanów w Panewnikach z racji rosnącej liczby mieszkańców zarówno w tej miejscowości, jak i w pobliskiej Ligocie. W tej okolicy pełnił funkcję kościoła parafialnego temat świątynia w Mikołowie, która znajdowała się w odległości 7 kilometrów.

W celu zrealizowania planu budowy kościoła oraz klasztoru w Panewnikach, teren został zakupiony od Johanna Kopinioka za 12,5 tysiąca marek. Transakcja obejmowała nabycie ośmiu hektarów ziemi nad Kłodnicą, gdzie obecnie znajduje się kompleks klasztorny wraz z sąsiadującą kalwarią. Zaangażowanie w ten proces miał ks. Ludwik Skowronek z Bogucic, który przekazał zaliczkę w wysokości 1300 marek, wspierając w ten sposób misję franciszkańską. Pozostała część sumy została uregulowana przez wrocławską kurię diecezjalną, z funduszy, jakie pozostawił ks. Józef Raszek, pochodzący z Lipin.

Zgoda na budowę klasztoru oraz osiedlenie zakonników została wydana przez ordynariusza wrocławskiego, kardynała Georga Koppa, co potwierdza list skierowany do mikołowskiego proboszcza ks. Augustyna Schumanna z dnia 16 lutego 1901 roku. Również w tym samym roku dołożono kolejne 1,75 ha gruntów od Franciszka Kempskiego z Ligoty. Franciszkanie postanowili przekazać ziemię na rzecz kurii wrocławskiej. Dopiero w 1984 roku, za staraniem ówczesnego prowincjała o. Damiana Szojdy OFM, teren, gdzie stoi bazylika i konwent, stał się formalną własnością wspólnoty zakonną.

W 1902 roku franciszkanie przybyli do Starych Panewnik i przystosowali do potrzeb kultowych zakupiony dom przy ul. Panewnickiej 439. W 1905 roku powstała kopia Groty Lourdzkiej nad Kłodnicą, obecnie funkcjonująca na terenie Kalwarii Panewnickiej, gdzie odbywały się msze św. w sezonie letnim. Naczelnik powiatowy, Johann Bialetzki z Murcek, postawił opór ustanowieniu tego miejsca kultu, legitymując się współpracą z Richardem Holtzem, współzałożycielem Katowic. Ostatecznie orzeczenie starosty pszczyńskiego, hrabiego von Heykinga, spowodowało, że zarzuty Bialetzkiego zostały wycofane. Po zakończeniu budowy groty w 1905 roku, przystąpiono do konstrukcji klasztoru oraz kościoła zgodnie z projektem franciszkanina, br. Mansuetusa Fromma OFM, a w tym samym roku uzyskano zgody władz w Berlinie.

Budowa ruszyła 4 października, rozpoczynając się od mszy św. odprawionej przez przełożonego Kustodii Św. Jadwigi, o. Krystiana Kozubka OFM. Kamień węgielny przedsięwzięcia położono 1 lipca 1906 roku, jego wmurowania dokonał ks. Ryszard Stehr, dziekan z Mokrego. Prace budowlane, które rozpoczynały się modlitwą, angażowały około dwustu robotników, wśród których byli również ochotnicy z okolicy. Również mieszkańcy Panewnik, Piotrowic, Ochojca oraz Kostuchny włączyli się w ten proces, wspierając projekt swoimi zaprzęgami. Co ważne, podczas wydarzenia nie zanotowano żadnych wypadków przy pracy.

Stan surowy zarówno kościoła, jak i klasztoru osiągnięto na wiosnę 1907 roku, a na koniec roku założono dach, finalizując również pracę nad wieżami oraz kopułą, która została pokryta łupkiem kamiennym z Mozeli. Pięć nowych dzwonów, przeznaczonych dla klasztoru, poświęcił ks. Ludwik Skowronek w dniu 29 września 1907 roku, a wtedy również zakonnicy rozpoczęli życie w nowej siedzibie. Dzięki pobudowanym warsztatom przy klasztorze, roboty stolarskie, ciesielskie oraz kowalskie wykonywał zakonnik. W 1908 roku do kościoła wstawiono witraże z pracowni Victora Antona oraz Victora Johanna Forstów z Münsteru w Westfalii oraz położono podłogę. Wstawienie figurki św. Franciszka z Asyżu, ważącej 1,5 tony, na kopule zajęło półtora miesiąca.

Budowa całego kompleksu klasztornego pochłonęła 1,166,215 marek, nie uwzględniając pracy społecznej oraz ofiar materialnych od darczyńców, czyli drewna, piasku czy kamienia. Wśród najważniejszych darczyńców, wymienianych w klasztornej kronice, są m.in. Łazarz IV Henkel von Donnersmarck oraz jego żona Maria von Schweinitz, Franciszek II Xaver Graf von Ballestrem z Pławniowic oraz jego żona Jadwiga von Sauerma-Jeltsch, a także hrabia Hans Urlich von Schaffgotsch i Joanna Schaffgotsch z Kopic koło Grodkowa.

Kościół został konsekrowany 19 lipca 1908 roku przez kardynała Georga Koppa, a uroczystość zgromadziła około 80 tysięcy wiernych. Na potrzeby tego wydarzenia uruchomiono ponad 50 specjalnych pociągów do stacji w Ligocie. Tego dnia do Panewnik przybyli także posłowie z Górnego Śląska. W początkowych latach działalności franciszkanów w Panewnikach doświadczali intensywnych ataków prasowych; prasa niemiecka oskarżała zakonników o propagowanie polskości, podczas gdy prasa polska zarzucała im germanizację. Nabożeństwa i msze odprawiano w języku łacińskim, a ataki skupiały się także na kazaniach wygłaszanych w obydwu językach.

Ołtarz główny świątyni został ukończony w lipcu 1909 roku, a stacje drogi krzyżowej poświęcono 13 lutego 1910 roku. Niedługo potem planowano wprowadzenie oświetlenia elektrycznego, co jednak udało się zrealizować dopiero w okresie międzywojennym. Po soborze watykańskim II, prezbiterium uległo modyfikacjom zgodnym z zasadami reformy liturgicznej. Kościół ten zyskał status bazyliki mniejszej 12 listopada 1974 roku, a ten tytuł nadał mu papież Paweł VI.

Od 1908 roku (lub 1913) w bazylice tworzona jest szopka, która obecnie uznawana jest za największą ołtarzową szopkę w Europie.

Wygląd zewnętrzny i dzwony

Budowla bazyliki oraz cały zespół klasztorny odznaczają się elementami stylu romańskiego. Ciekawostką jest fakt, że kościół nie jest zorientowany w tradycyjny sposób – prezbiterium zwrócone jest na północ z niewielkim odchyleniem ku wschodowi wynoszącym 27 stopni. Zewnętrzne ściany budynku zostały skonstruowane z klinkierowej cegły, której surowa faktura nadaje całości charakterystyczny wygląd.

Koncept autorski br. Fromma przewidywał pojawienie się rzeźbiarskich ozdób z kamienia, takich jak portale, kolumny portyków i kolumienki w oknach biforiów. Ceglaste elementy architektoniczne wykorzystano do tworzenia fryzów arkadowych oraz gzymsów w różnych częściach fasady. Nawa główna, transept i prezbiterium pokryte są dwuspadowymi dachami z lukarnami. Warto zwrócić uwagę na dachy absyd, które mają formę dachu półstożkowego, podczas gdy główna kopuła jest przykryta osiem piłkami dachu namiotowego z lukarnami.

Wschodnia część naw oraz obejście przykryte zostały dachami pulpitowymi. Kruchty oraz krużganki, otaczające bazylikę, zwieńczone są dwuspadowymi dachami poprzecznymi. Intrygujące są również dachy wież znajdujących się w przedniej części budowli, które przyjmują formę ukośnych, romboidalnych połaci.

Wysokość fasady wynosi 28 metrów, a w jej dolnej części zlokalizowany jest trójdzielny portyk, który podtrzymują kolumny z piaskowca. Portyk jest ozdobiony fryzem z blend arkadowych, a w niszy w centralnej arkadzie umieszczono figurę św. Floriana. Boczne drzwi w fasadzie, znajdujące się pod wieżami, są dekorowane arkadowymi portalami. W centrum fasady znajduje się duża rozeta witrażowa, której średnica wynosi 7 metrów, otoczona fryzem z ceramicznych kształtek o czterolistowym motywie.

W narożnikach fasady wyróżniają się koliste blendy. Na szczycie budowli można dostrzec figurę Matki Bożej, z krzyżem umieszczonym powyżej. Po bokach fasady wznoszą się imponujące sześciokondygnacyjne wieże, osiągające wysokość 48 metrów. Ich szczyty są ostro ścięte i przykryte dachem. W 1913 roku w wieżach zamontowano zegary, co dodatkowo podkreśla ich znaczenie.

W dzwonach wieżowych zainstalowano pięć dzwonów, z których najmniejszy został odlany w Odlewni dzwonów Karola Schwabe w Białej. Pozostałe trzy, większe dzwony, wykonano w Odlewni Fr. Drożdż oraz Fr. Kubica, która zlokalizowana jest w Dąbrowie Górniczej. Największy z nich, jubileuszowy dzwon, ważący ponad 2 tony, powstał w ludwisarni Rudolfa Pernera w Pasawie. Dodatkowo, szósty dzwon został umieszczony w wieżyczce sygnaturki, znajdującej się nad prezbiterium. Całość dachów panewnickiej bazyliki pokrywa blacha miedziana, co dodaje elegancji i trwałości tej wyjątkowej budowli.

Wnętrze świątyni

Wnętrze bazyliki jest imponujące i składa się z trójdzielnego korpusu nawowego, transeptu oraz dwuczęściowego prezbiterium.
Długość budowli osiąga 76 metrów, a jej wewnętrzna szerokość wynosi 22,5 metra.

Nawa środkowa wyróżnia się wysokością 17,5 metra, podczas gdy nawy boczne mają wysokość 7 metrów. Sklepienie krzyżowo-żebrowe, wspierane na systemie filarów i kolumn, stanowi integralny element architektury.
Na konsole głowic filarów umieszczono ozdobne anielskie głowy, co dodaje wnętrzu niezwykłego charakteru.

W 1963 roku po obu stronach nawy środkowej, na galerii blend arkadowych, zrealizowano malowidła autorstwa Norberta Paprotnego, przedstawiające sceny z życia św. Franciszka z Asyżu.

W nawie głównej oraz transepcie znajdziemy stacje drogi krzyżowej, wykonane przez niemieckie firmy z Trewiru oraz Gladbach.
Dodatkowo, po lewej stronie nawy głównej umieszczono ambonę, a po prawej stronie znajduje się rzeźba św. Ludwika Króla, który jest pierwszym patronem tej panewnickiej świątyni.

Ołtarze i kaplice

Wnętrze bazyliki w Panewnikach zdobią liczne ołtarze oraz kaplice, które pełnią istotną rolę w codziennej liturgii. W czasach przed reformą soborową, każdy kapłan sprawował msze samodzielnie, co przyczyniło się do zwiększenia liczby ołtarzy w bazylice. Obecnie konwent panewnicki liczy osiemdziesięciu braci, w tym trzydziestu kapłanów, co pozwala na sprawowanie wielu ceremonii religijnych.

Dawna Kaplica Najświętszego Sakramentu

Kaplica ta usytuowana jest po lewej stronie głównego wejścia do bazyliki, zaaranżowana została w kruchcie lewej wieży. Poświęcenie miało miejsce 10 września 1988 roku, a dokonał go o. Damian Szojda OFM. W tej kaplicy każdego dnia wystawiano Najświętszy Sakrament. Oryginalny wystrój wykonany z blachy oraz okratowanie zaprojektował Eryk Złotoś. W kaplicy znajduje się obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, a nad klęcznikami umieszczone są krzyże: oświęcimski i z Monte Cassino. Warto również zwrócić uwagę na tablice upamiętniające zakonników oraz ofiary lat II wojny światowej i wojen stalinowskich. Kaplica straciła swoją funkcję po wprowadzeniu dwudziestoczterogodzinnej adoracji w kaplicy fatimskiej.

Ołtarz św. Barbary

Usytuowany w tylnej części lewej nawy bocznej, ołtarz ten zdobi rzeźba św. Barbary z Nikomedii, która ratuje górników. Został wykonany w Bawarii w 1920 roku, co nadaje mu historyczne znaczenie.

Ołtarz św. Franciszka z Asyżu

Znajdujący się w lewej absydzie transeptu, składa się z pięciu płaskorzeźb w kolorze kości słoniowej, stworzonych przez rzeźbiarza Georga Schreinera z Ratyzbony w 1920 roku. Fundacja ołtarza pochodzi od rodziny Szklorzów z Wełnowca. Zwieńczeniem ołtarza są witraże o wysokości 4,6 m, które przedstawiają sceny z życia świętego.

Kaplica świętych Romana i Ptolemeusza z Nepi

W przedłużeniu lewej nawy bocznej pierwotnie znajdował się ołtarz Najświętszego Serca Pana Jezusa. Nowy ołtarz, wykonany w 1914 roku we Wrocławiu, jest zdobiony relikwiarzem z dolomitowym cyborium. Warto wspomnieć o niefortunnym zdarzeniu z 12 stycznia 1970 roku, kiedy próbowano ukraść relikwiarz. Polichromię z św. Maksymilianem Kolbe w 1987 roku wykonali malarze ze Smoleńska, a Roman Pająk stworzył malowidła przedstawiające męczeństwo świętych, które odnowiono w 1988 roku.

Kaplica NMP Częstochowskiej

W prawej nawie bocznej znajduje się ołtarz, który został skonstruowany w Koblencji, a jego poświęcenie miało miejsce w 1910 roku dzięki fundacji parafii bogucickiej. Rodzina Szklorz z Wełnowca zakupiła kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, natomiast polichromię w absydzie namalował Otto Kowalewski w 1918 roku. W kaplicy przedstawiono także św. Franciszka proszącego o odpust Porcjunkuli, a polichromie były odnawiane przez Romana Pająka oraz Jana Gałaszkę.

Ołtarz św. Antoniego z Padwy

Ten ołtarz, zamówiony w 1919 roku u Georga Schreinera, dotarł do Panewnik dopiero w 1927 roku dzięki fundacji rodziny Lapskich z Bytomia. Ołtarz ukazuje sceny z życia świętego, a nad nim umieszczono witraże o wysokości 4,6 m, które również przedstawiają życie Antoniego Padewskiego.

Ołtarz NMP Bolesnej

W tylnej części prawej nawy bocznej znajduje się rzeźba Pieta, stworzona w 1920 roku przez Bruno Tschötschela z Wrocławia, a jej fundatorem było Bractwo Matek Chrześcijańskich z Panewnik.

Kaplica NMP Fatimskiej

Po przebudowie w 1987 roku utworzono Kaplicę Matki Boskiej Fatimskiej w krużganku okalającym wschodnią część bazyliki. W kaplicy znajduje się rzeźba, która została sprowadzona z Fatimy w 1960 roku. Otwarta przez całą dobę, kaplica pełni obecnie funkcję adoracyjną dzięki wprowadzeniu dwudziestoczterogodzinnej adoracji.

Prezbiterium

Prezbiterium, które jest wydłużeniem nawy głównej, można podzielić na dwa wyraźne obszary. Dolna część, w której mieści się ołtarz główny, jest obecnie miejscem sprawowania mszy świętych. Z kolei górna część kryje w sobie stary ołtarz, wyposażony w tabernakulum oraz baldachim. W dolnej strefie prezbiterium umiejscowiono przyścienne kaplice, poświęcone Najświętszemu Sercu Pana Jezusa oraz Niepokalanemu Sercu Maryi Panny.

W górnym prezbiterium zlokalizowany jest chór zakonny, który zawiera stalle. W skład dekoracji chóru wchodzą piękne drewniane sceny przedstawiające życie św. Franciszka, a także figury świętych oraz błogosławionych. Nadto, bardzo finezyjnie rzeźbione retabulum zostało stworzone z dębowego drewna. Ołtarz w górnym prezbiterium został poświęcony w 1908 roku i stanowi dar III zakonu franciszkańskiego.

Krypta

W podziemiach bazyliki, znajduje się krypta, która skrywa wiele interesujących elementów architektonicznych i sakralnych. Jest ulokowana poniżej prezbiterium oraz chóru zakonnego, a jej sercem jest kaplica św. Józefa.

Do tej wyjątkowej kaplicy można dotrzeć przez różne wejścia: od strony samej bazyliki, furty klasztornej, urzędu parafialnego, a także z zewnątrz, od strony zachodniej. Jej krzyżowe sklepienie podparte jest na dziesięciu solidnych filarach, co dodaje jej majestatyczności.

Krypta rozciąga się na długości 18 metrów, co stwarza odpowiednią przestrzeń dla wiernych. Ołtarz w kaplicy, na którym przedstawiono transitus św. Józefa, został zrealizowany w roku 1908 z fundacji rodziny Rogoszów z Nowego Browińca. To dzieło sztuki jest nie tylko elementem dekoracyjnym, ale również ważnym punktem liturgicznym.

Na uwagę zasługują również witraże, które zdobią kryptę, przedstawiające różnorodne sceny z życia św. Józefa, wzbogacając tym samym duchowe doświadczenie modlących się. Dodatkowo, w tym szczególnym miejscu zainstalowanych jest kilka konfesjonałów, gdzie odbywa się sprawowanie sakramentu pokuty, co czyni kryptę istotnym miejscem dla duszpasterskiej działalności.

Organy

Umowa dotycząca budowy organów w bazylice została podpisana w 1922 roku pomiędzy klasztorem a firmą Berschdorf z Nysy. Akt poświęcenia organów miał miejsce 13 kwietnia 1925 roku, a dokonał go administrator ks. August Hlond. W kolejnych latach instrument przeszedł kilka modernizacji. Pierwszą z nich w 1944 roku przeprowadziła firma Berschdorf, a następnie w latach 1962–1965 modernizację wykonała firma Franke z Rybnika, a w latach 1987–1988 odpowiedzialność za prace remontowe miała firma Biernacki z Warszawy. Po roku 2003 nad instrumentem czuwali organmistrzowie: Mirosław Klonowski oraz Jan Wyleżoł.

Dyspozycja

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Pedał
Pryncypał 16′ Pryncypał 8′ Doppelflöte 8′ Hohlflöte 8′ Gamba 8′ Gemshorn 8′ Dolce 8′ Oktawa 4′ Rohrflöte 4′ Kwinta 2 2/3′ Oktawa 2′ Cornett 2-3f Mikstura 3-5f Fagott 16′ Trąbka 8′ Cor anglais 4′	Rohrgedackt 16′ Geigen Principal 8′ Flöte 8′ Waldhorn 8′ Fugara 8′ Flauto cantabile 8′ Salicional 8′ Unda maris 8′ Praestant 4′ Flauto dolce 4′ Pryncypał 2′ Waldflöte 2′ Sesquialter 2f Mikstura 1 1/3 – 4 ch Klarinette 8′	Burdon 16′ Hornprincipal 8′ Gedeck 8′ Konzertflöte 8′ Violine 8′ Portunal 8′ Quintatön 8′ Aeoline 8′ Vox coelestis 8′ Pryncypał 4′ Flauto traverso 4′ Viola 4′ Echo Mixtur 2-3f Szpicflet 2′ Terz 1 3/5′ Kwinta 1 1/3 Septime 1 1/7′ Trompete 8′ Oboe 8′	Principal bas 16′ Wiolon 16′ Subbas 16′ Dulciana 16′ Zartbas 16′ Oktawbas 8′ Flautbass 8′ Cello 8′ Octave 4′ Quintbas 10 2/3′ Kornet Posaune 16′ Tuba 8′ Clairon 4′

W instrumentarium zainstalowane są dodatkowe urządzenia, które znajdują się nad III manuałem (dwie kombinacje), pod klawiaturą oraz przy pedale.

Organiści

Po oddaniu kościoła w Panewniku do użytku, bracia zakonni pełnili funkcje organistów. Jednym z najważniejszych muzyków, którzy koncertowali oraz akompaniowali śpiewom liturgicznym, był kompozytor o. Ansgary Malina. W latach 1956–1986 organistą w bazylice był Wiktor Pinkawa, urodzony 7 października 1917 roku w Gogolinie. Dzięki spotkaniu z o. Ansgarym Maliną w kolegium franciszkańskim w Kobylinie, zaczął grać podczas mszy świętej. Od 1928 roku zamieszkiwał z rodziną w Ligocie. W czasie II wojny światowej amputowano mu nogę, lecz mimo tego ukończył studia w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Katowicach. Początkowo pracował jako nauczyciel muzyki w VII Liceum Ogólnokształcącym w Ligocie, a następnie w Szkole Szafranków w Rybniku. Pinkawa był także akompaniatorem panewnickiego Chóru im. św. Grzegorza oraz komponował utwory chóralne, w tym znaną pieśń „Niepokalana”. Zmarł 5 czerwca 2007 roku w Katowicach i został pochowany na cmentarzu komunalnym w Ligocie.

Od 1986 roku organistą bazylice jest Zygmunt Pinkawa, urodzony 8 września 1944 roku w Katowicach. Jest on absolwentem Szkoły Szafranków w Rybniku oraz Wydziału Wychowania Muzycznego w Cieszynie. W trakcie swojej kariery zawodowej od 1970 do 2002 roku pracował jako nauczyciel w katowickich szkołach podstawowych. W latach 1982–1984 był dyrygentem katowickiego Chóru Męskiego „Hejnał”. Obecnie jest wykładowcą w WSD Franciszkanów w Katowicach oraz akompaniuje Chórowi im. św. Grzegorza przy bazylice panewnickiej.

---

Oceń: Bazylika św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach

---