Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic”

---

Historia

Początki i powstanie kopalni

W XIX wieku, przed rozpoczęciem działalności kopalni „Staszic”, obszar górniczy znajdował się w rękach rodziny Wincklerów, jako część dóbr mysłowicko-katowickich. W 1896 roku, Franz Hubert von Tiele-Winckler zrealizował plan, który zakładał połączenie wielu małych kopalń i pól górniczych, tworząc duże pole górnicze o nazwie „Reserve”, którego powierzchnia wynosiła blisko 23 km². Z tego terenu, w 1899 roku, 17 km² zakupiła spółka Georg von Giesches Erben, która planowała zwiększyć wydobycie węgla w posiadanej przez siebie kopalni „Giesche” (późniejszej „Wieczorek”). Zdecydowano się jednak na budowę nowego osiedla patronackiego dla pracowników, znanego jako Gieschewald (niem. Las Gieschego), które obecnie nosi nazwę Giszowiec.

W latach 50. XX wieku, w dobie Polski Ludowej, nastąpił znaczny wzrost zapotrzebowania na węgiel kamienny. W odpowiedzi na to, Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego zorganizowało zespół do analizy zasobów, który zwrócił uwagę na nieeksploatowane pole górnicze „Reserve”, częściowo zlokalizowane w Giszowcu. Początkowo rozważano wykorzystanie jego zasobów poprzez szyby kopalni „Wieczorek”, jednak w 1956 roku zapadła decyzja o budowie nowej kopalni. Projekt został zatwierdzony przez Główną Komisję Oceny Projektów Inwestycyjnych Ministerstwa Górnictwa i Energetyki 5 lutego 1958 roku.

2 października 1958 roku, Ministerstwo Górnictwa i Energetyki ustanowiło dla nowej kopalni „Staszic” teren górniczy „Giszowiec” o powierzchni 11,987 km². Oprócz budowy kopalni, planowano również stworzenie osiedla mieszkaniowego dla przyszłych pracowników. Pierwszymi pracami były karczowanie lasu, niwelacja terenu, a także budowa dróg dojazdowych, w których uczestniczyli zarówno żołnierze, jak i więźniowie. Werbunek pracowników rozpoczął się z różnych rejonów kraju. 1 stycznia 1959 roku utworzono państwowe przedsiębiorstwo pod nazwą Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic” w budowie, a tymczasowa siedziba zakładu mieściła się w dawnej willi dyrektora kopalni „Giesche”.

Rozpoczęto wiercenie kolejnych szybów, w tym:

• I – (skip) wydobywczy o głębokości 795 m; służący do transportu urobku,
• II – zjazdowo-materiałowy o głębokości 751 m; utworzony obok szybu I,
• III – wydechowy o głębokości 500 m; znajdujący się w południowo-wschodniej części obszaru górniczego, przy obecnej ulicy Adama, w połowie drogi między osiedlem Adama a Starą Wesołą; obecnie zlikwidowany,
• IV – o głębokości 655 m; umiejscowiony w rejonie ulicy Kolistej, na obszarze górniczym sąsiedniej kopalni „Wieczorek”,
• V – o głębokości 571 m; ulokowany na północ od szybów głównych w rejonie dawnej kolonii Zuzanny w katowickiej dzielnicy Osiedle Paderewskiego-Muchowiec,
• VII – szyb wentylacyjny (wdechowy) do poziomu 900 m; położony na południe od szybów I i II.

Na właściwą budowę kopalni przystąpiono 3 lutego 1959 roku. Generalnym wykonawcą prac było Przedsiębiorstwo Budowlane Przemysłu Węglowego w Katowicach, a roboty górnicze realizowało Przedsiębiorstwo Budowy Szybów w Bytomiu. Szczególną uwagę poświęcono szybom I i II oraz budowie gmachu administracyjnego, który ukończono w 1960 roku. Wkrótce po tym rozpoczęto prace nad zakładem przeróbki węgla. Drążenie poziomu wydobywczego 500 m rozpoczęto w 1962 roku, a budowę sortowni w 1963 roku nad szybem II. W tym roku także zakończono budowę szybu wydobywczego na poziomie 500 m i oddano do użytku pierwszy segment bloku socjalnego. W 1964 roku zakończono prace nad łaźniami, lampownią oraz Stacją Ratowniczą.

20 lipca 1964 roku nastąpiło oficjalne otwarcie kopalni „Staszic” oraz rozpoczęcie wydobycia węgla kamiennego. W ceremonii otwarcia, która odbyła się w ramach obchodów 20-lecia PRL-u, wziął udział premier Piotr Jaroszewicz. Pierwszym dyrektorem zakładu został mgr inż. Tadeusz Lis, który zmarł 13 maja 1959 roku, przed oddaniem kopalni do użytku. Po nim kierownictwo objął mgr inż. Bogusław Roskosz – absolwent Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Kopalnia zyskała imię Stanisława Staszica, znanej w historii postaci, z którą związana jest nowoczesna myśl górnicza.

Eksploatacja i dalszy rozwój zakładu do 1989 roku

Po otwarciu kopalni kontynuowano intensywne prace budowlane. Rozpoczęto uruchamianie wydobycia z poziomu 720 m oraz budowę basztowej wieży szybu II, a także zagłębiano trzy dodatkowe szyby wentylacyjno-materiałowe III–V. W 1965 roku oddano do użytku dworzec kopalniany oraz pierwszy system zakładu przeróbczego. Na 5 grudnia 1970 roku zaplanowano oddanie do eksploatacji poziomu wydobywczego 720 m.

Na początku swojej działalności, kopalnia zatrudniała głównie mieszkańców Giszowca oraz pobliskich miejscowości. W miarę upływu czasu, aby pozyskać dodatkowych pracowników, prowadzono rekrutację w innych rejonach Polski, co wymagało zapewnienia miejsca noclegowego. Pierwsze mieszkania zaczęły powstawać pod koniec lat 50. XX wieku, jednak w tym okresie część załogi nadal korzystała z kwater Górnika. W 1965 roku fluktuacja zatrudnienia sięgała ponad 50%. W 1971 roku powstała pierwsza orkiestra dęta KWK „Staszic”. Niestety 5 lipca 1978 roku, kopalnia doświadczyła najtragiczniejszej katastrofy w swojej historii. Zwarcie instalacji elektrycznej spowodowało zapalenie metanu i wybuch, w wyniku którego zginęło czterech górników, a trzynastu zostało rannych. W tym samym roku tytuł honorowego górnika kopalni „Staszic” otrzymał znany pisarz, Jarosław Iwaszkiewicz.

W 1975 roku zapadła decyzja o rozbudowie zakładu. Planowano wydobycie z trzech nowych poziomów – 830, 900 oraz 1080 m, w perspektywie osiągnięcia wydajności wynoszącej 24 tys. ton węgla kamiennego dziennie. W latach 1977–1978 zbudowano dwie nowe łaźnie, a w okresie 1978–1982 zmodernizowano zakład przeróbczy, aby zwiększyć efektywność. W 1974 roku w kopalni pracowało 5,9 tys. osób. W 1979 roku wprowadzono czterobrygadowy system pracy, który został wycofany rok później po porozumieniach jastrzębskich. W czasie stanu wojennego, 15 grudnia 1981 roku, doszło do pacyfikacji górników strajkujących przeciwko jego wprowadzeniu.

Kopalnia stała się częścią Katowickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego, a od 1 września 1982 roku została włączona do Zrzeszenia Kopalń Węgla Kamiennego w Katowicach. W 1988 roku kopalnia osiągnęła najwyższe zatrudnienie w swojej historii, wynosząc 8,5 tys. osób. Wydobycie węgla osiągnęło wtedy 4,6 mln ton. W latach 1984–1986 przy udziale kopalni powstał pierwszy w Polsce Dzienny Dom Opieki dla Dzieci Specjalnej Troski, którego obecna nazwa to Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczego im. dr Marii Trzcińskiej-Fajfrowskiej.

Od 1989 roku

Rok 1989 przyniósł w Polsce zmiany ustrojowe oraz rozpoczęcie procesów urynkowienia. To z kolei wpłynęło na strukturalne modyfikacje w kopalni „Staszic”. Liczne działy, które wcześniej funkcjonowały w obrębie zakładu, przekształcono w samodzielne usługi oraz pozbywano się infrastruktury, która nie była związana z wydobyciem węgla kamiennego. Pierwsze takie przedsiębiorstwa wyodrębniono w 1992 roku. W 1993 roku kopalnia stała się częścią Katowickiego Holdingu Węglowego.

Niestety 24 listopada 1994 roku doszło do tragedii, kiedy to dyrektor kopalni „Staszic”, Mirosław Major, został zastrzelony przez byłego dzierżawcę w budynku dawnej gospody „Karczmy Śląskiej”. Natomiast w dniu 23 kwietnia 2007 roku miała miejsce kolejna tragedia, podczas której w wyniku podziemnego zawału zginęło dwóch górników, a trzech doznało obrażeń.

W związku z wyczerpywaniem się złóż na poziomach 400 i 500 m, od 2001 roku prowadzono prace nad udostępnieniem nowych poziomów wydobywczych na głębokości 690 i 900 m. W czerwcu 2004 roku zakończono likwidację szybu III, a poziom 900 m został uruchomiony w 2006 roku, co umożliwiło wydobycie z niego od maja 2008 roku. 31 grudnia 2009 roku kopalnia „Staszic” połączyła się z Kopalnią Węgla Kamiennego „Murcki”, co skutkowało utworzeniem nowego przedsiębiorstwa pod nazwą „Kopalnia Węgla Kamiennego „Murcki-Staszic”. Celem tych działań było obniżenie kosztów administracyjnych i dostosowanie zakładu do wymogów wolnego rynku.

W 2007 roku kopalnia „Staszic” została uhonorowana Złotym Laurem Umiejętności i Kompetencji w kategorii polskie przedsiębiorstwo. Otrzymała go za działania na rzecz ochrony środowiska, doskonałe wyniki finansowe, nieustanne modernizacje oraz wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań technicznych mających na celu poprawę bezpieczeństwa pracy i zwiększenie wydobycia węgla kamiennego. 1 lipca 2015 roku część ruchu „Boże Dary” weszła w skład Spółki Restrukturyzacji Kopalń. W grudniu 2020 roku podjęto decyzję o połączeniu kopalni „Murcki-Staszic” z kopalnią „Wujek”, co zaowocowało powołaniem 1 stycznia 2021 roku zakładu o nazwie Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic-Wujek”. Cały ruch „Murcki” został zlikwidowany, a kopalnia „Wujek” eksploatuje złoża węgla, które pierwotnie były przypisane do kopalni „Staszic”. Obecny docelowy poziom wydobycia ustalono na około 2,5 mln ton węgla energetycznego rocznie.

Wydobycie

Wydobycie węgla kamiennego w kopalni „Staszic” rozpoczęto 20 lipca 1964 roku, stanowiąc ważny moment w historii tej placówki. Na początku eksploatowano surowiec z jednej ściany, znajdującej się na głębokości 500 m. W tym czasie zatrudniano 621 pracowników, co z biegiem lat znacznie wzrosło. W początkowym okresie wydobycie wynosiło od 1 do 1,2 tys. ton węgla kamiennego dziennie, co stanowiło około 10% zakładanej wydajności kompleksu. Kopalnia była wyposażona w nowoczesne urządzenia, w tym płytkozabiorowy kombajn ścianowy, co miało na celu zwiększenie efektywności wydobycia.

Do końca roku 1964 z zakładu wydobyto łącznie 163,1 tys. ton węgla. Od samego początku istnienia kopalnia miała za zadanie stać się jednym z najnowocześniejszych zakładów wydobywczych w Polsce, korzystając przy tym z innowacyjnych technologii. Plany na 1971 rok przewidywały wydobycie 10 tys. ton dziennie, jednak z powodu braków kadrowych cel ten osiągnięto dopiero w 1974 roku, czyli po dekadzie od rozpoczęcia prac.

W grudniu 1970 roku rozpoczęto eksploatację z głębokości 720 m, a do wydobycia węgla wykorzystano zestaw nowoczesnych urządzeń, w tym siedem kombajnów ścianowych oraz obudowy zmechanizowane. Z roku na rok wydobycie zwiększało się w znaczny sposób; w 1970 roku osiągnięto już wartość 1,753 mln ton, a w 1979 roku wynosiło ono 3,869 mln ton. Wprowadzenie podwieszanych kolejek transportowych w 1973 roku oraz jednoszynowej kolejki spągowej dwa lata później przyniosło kolejny wzrost wydajności transportu materiałów.

Jednakże wzrost wydobycia nie był prosty. Utrudniały go problemy związane z wydzielaniem metanu, jak również zagrożenia takie jak samozapalenie węgla, pyłową atmosferą oraz przykre tąpnięcia. W odpowiedzi na wyzwania, w 1977 roku 20% pracowników było zaangażowanych w utrzymywanie chodników.

W latach 80. XX wieku rozpoczęto szereg działań mających na celu zwiększenie wydobycia, co było możliwe dzięki zastosowaniu nowoczesnych technologii oraz zmechanizowanych obudów. W 1980 roku z kopalni wydobyto już 4,4 mln ton węgla kamiennego. W tym czasie także zmaksymalizowano wydobycie na poziomach 500 i 720 m, zwiększając wydajność do 15 tys. ton dziennie. Węgiel pozyskiwano z siedmiu ścian na zawał oraz trzech z podsadzką hydrauliczną, a zakład dysponował już 12 kombajnami.

W 1975 roku wprowadzono automatyczny transport szynowy ASEA na poziomie 720 m. Na przełomie 1991 i 1992 roku zainstalowano wysokowydajnościowy kompleks ścianowy. Dodatkowo, umożliwiono zdalnie sterowaną automatyczną ścianę wydobywczą, zastępującą od 20 do 30 górników w miejscach narażonych na niebezpieczeństwo, gdzie przy stanowisku kontrolnym pracowały jedynie dwie lub trzy osoby.

W 1995 roku kopalnia osiągnęła wydajność wynoszącą 16 tys. ton węgla na dobę, przy zatrudnieniu 4,7 tys. pracowników. Pokłady węgla eksploatowano na głębokościach 760 m, a ogólne zasoby bilansowe oceniono na 637 mln ton. W 2000 roku wydobyto 2,9 mln ton, a w 2005 roku prace prowadzone były na czterech ścianach, z których w trzech stosowano zawały, a przy jednej podsadzkę hydrauliczną.

Do 2014 roku wydobycie z kopalni „Staszic” wyniosło łącznie około 155 mln ton węgla kamiennego. W tym czasie wykonano 4770 km szybów oraz 873 km wyrobisk korytarzowych. Eksploatacja prowadzona była na trzech poziomach: 500, 720 i 900 m. Zgodnie z danymi z końca 2004 roku, zasoby bilansowe wynosiły 596,683 mln ton, a operatywne 217,578 mln ton.

Całkowity obszar górniczy kopalni wynosił 16,61 km², z czego 6,81 km² to tereny zabudowane, a 9,8 km² zajmowały tereny leśne. W obrębie tego obszaru, filar ochronny obejmował teren o powierzchni 1,1 km². W 2013 roku węgiel wydobywano z poziomów 500, 720 i 980 m, osiągając wydajność na poziomie 16 tys. ton dziennie oraz wydobywając 3,2 mln ton węgla kamiennego.

Działalność okołozakładowa

Mieszkalnictwo

Budowa nowej kopalni, mającej na celu wspieranie wydobycia węgla, zainicjowała nie tylko aktywność na polu przemysłowym, ale również prowadziła do istotnych zmian w infrastrukturze mieszkalnej. W latach 60. zeszłego wieku podjęto decyzję o wyburzeniu unikalnego osiedla w celu postawienia nowoczesnych bloków mieszkalnych oraz obiektów dla pracowników. Dokładnie w latach 1969-1972 zrealizowano wyburzenia w Giszowcu, co groziło zniszczeniem całego osiedla, jednak podjęto działania ratunkowe. Ostatecznie zachowana została tylko jedna trzecia oryginalnej zabudowy.

Na początku, pierwsze domy górnicze powstawały w okolicy ulicy Pszczyńskiej, a ich standard był niezwykle skromny, co skutkowało tym, że pierwotnie zamieszkiwało je 700 osób. W 1966 roku, nowym domem górnika stały się budynki przy ulicy Mysłowickiej 66, które później zostały przekształcone w internat dla uczniów Zasadniczej Szkoły Górniczej. Również inne bloki, jak te przy ulicy Mysłowickiej 37 i 39, po pierwotnym przeznaczeniu na domy górnika, ostatecznie zostały przydzielone na mieszkania.

Między 1977 a 1979 rokiem wzniesiono cztery domy górnicze przy ulicy Kolistej, które mogły pomieścić 1800 osób, a ich wyjątkowym atutem były dodatkowe udogodnienia takie jak łazienki, kuchnie, czy świetlice, co znacząco podniosło standard życia mieszkańców. W latach 1960-1965 w Giszowcu powstały mieszkania dla górników z 340 jednostkami mieszkalnymi, a w 1965 roku świeżo powstały budynek z 173 mieszkaniami pojawił się przy alei Wojciecha Korfantego. W 1966 roku ukończono wieżowiec mieszkalny z 166 mieszkaniami przy ulicy Uniwersyteckiej, a w kolejnych latach, nowe lokale mieszkalne systematycznie powstawały przy ulicy Mysłowickiej oraz Karliczka, zaspokajając potrzeby górników.

Kultura, sport i rekreacja

W 1966 roku, w przekształconej willi dyrektora kopalni „Giesche” zainaugurowano działalność Klubu Zakładowego, będącego miejscem spotkań dla pracowników. W latach 1969-1972 utworzono Pracownicze Ogródki Działkowe Barbara, oferujące relaks i rekreację dla górników. Dla staszickich górników, w 1968 roku zbudowano dom wczasowy „Smrek”, a w 1977 roku stanął Górniczy Ośrodek Żeglarski w Ogonkach. Kolejnym krokiem była budowa ośrodka w Krempnej, zakończona w 1979 roku. W sąsiedztwie, w latach 70., zainaugurowano również ośrodek wypoczynkowy Barbara–Janina.

W 1971 roku, na skutek inicjatywy Anzelma Siwca oraz Bolesława Poloka, powstała zakładowa orkiestra dęta KWK Staszic, co podkreśla rosnące znaczenie kultury w środowisku górniczym. Również w 1972 roku przy ulicy Mysłowickiej w Katowicach-Giszowcu uruchomiono Zakład Leczniczo-Zapobiegawczy, który zapewniał m.in. konsultacje specjalistyczne oraz opiekę zdrowotną. W 1984 roku przy ulicy Pszczyńskiej powstała Hala Widowiskowo-Sportowa, stanowiąca centrum sportowe dla lokalnej społeczności. Trzy lata później, górnicy ufundowali Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjno-Wychowawczy, którego dyrektorem była dr Maria Trzcińska-Fajfrowska, angażując się w poprawę jakości życia i edukacji w regionie.

---

Oceń: Kopalnia Węgla Kamiennego „Staszic”

---