Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach

---

Historia

Początki i budowa świątyni

Kościół Mariacki, mający status najstarszej zachowanej katolickiej świątyni w Śródmieściu Katowic, zyskał miano najstarszego murowanego kościoła w tym mieście. Historia jego powstania sięga połowy XIX wieku, kiedy to Górny Śląsk przeżywał intensywną industrializację oraz niebywały wzrost liczby mieszkańców. W związku z tym lokalni katolicy musieli korzystać z drewnianego kościoła w pobliskich Bogucicach.

W 1858 roku rozpoczęły się rozmowy dotyczące przeniesienia drewnianej konstrukcji z Biskupic do Katowic. Ruch w sprawie utworzenia katowickiej parafii nabrał tempa w roku 1860, kiedy to Heinrich Knappe, księgowy Tiele-Wincklerów, uzyskał zgodę biskupa wrocławskiego, Heinricha Förstera, na wydzielenie z bogucickiej parafii terenów Katowic oraz Brynowa. Dzięki determinacji mieszkańców zebrano niemal 2,5 tys. talarów, co pozwoliło na wzniesienie tymczasowej świątyni, której poświęcenie miało miejsce 11 listopada 1860 roku.

Prowizoryczna konstrukcja, wykonana z muru pruskiego i pokryta dwuspadowym dachem, powstała w pobliżu późniejszego placu Wolności, a jej budowniczym był Julius Haase. Tymczasowego zarządcy, pochodzącego z Tarnowskich Gór, pełnił ks. Teodor Kremski.

Decyzja o budowie większej świątyni z zaplecziem architektonicznym należała do biskupa wrocławskiego Heinricha Förstera, który wiosną 1861 roku mianował architektem Alexisa Langera. Wprowadzenie projektu w życie spoczęło na Juliusie Haase, a nadzór nad pracami budowlanymi objął Heinrich Moritz August Nottebohm.

Warto zaznaczyć, że planowano, aby monumentalna świątynia katolicka zastała wybudowana naprzeciw kościoła ewangelickiego. Działkę przekazali Waleska i Hubert Tiele-Wincklerowie, właściciele dóbr katowickich, a prace budowlane ruszyły pełną parą. Kurację w Katowicach powołano 8 stycznia 1862 roku, a już 31 sierpnia święcono kamień węgielny kościoła.

W 1864 roku mury osiągnęły wysokość okien, natomiast w 1868 roku założono więźbę dachową. W kolejnym roku urządzano wnętrza. Plac budowy, kamień i wapno ofiarowali Tiele-Wincklerowie, a piaskowiec pozyskano z kamieniołomu, bliskiego huty cynku „Henriette”. Na miejscu zwożono zasoby, którymi zarządzali kamieniarze, na czele z Janem Wenzlem.

Po chorobie ks. Teodora Kremskiego nowym kuratusem został ks. Viktor Schmidt, kończąc budowę kościoła w listopadzie 1870 roku. Była to inwestycja dofinansowana przez biskupa wrocławskiego, lecz głównie finansowana z podatków kościelnych oraz datków.

Poświęcenie kościoła i dalsze dzieje

Data 20 listopada 1870 roku była wyjątkowa, bowiem to wtedy kościół został poświęcony. Konsekracji dokonał bp Adrian Włodarski, sufragan wrocławski, a jego przybycie do Katowic miało miejsce dzień wcześniej. Witał go ks. Viktor Schmidt oraz księża z okolic, w tym ks. Leopold Markiefka z Bogucic oraz ks. Antoni Stabik z Michałkowic.

Po uroczystości, tymczasowy kościół został sprzedany przez założyciela parafii starokatolickiej, ks. Pawła Kamińskiego, a w 1874 roku przeniesiony na ulicę Sokolską. Na podstawie dekretu, 14 czerwca 1873 roku erygowana została osobna parafia przy kościele Mariackim, której proboszczem został ks. prałat Viktor Schmidt, obejmująca obszar Katowic i Brynowa.

Na przestrzeni lat, wystrój świątyni ulegał licznym zmianom. W 1868 roku zwrócono się do Carla Volkmanna o projekt organów, które wzniesiono w 1871 roku. Pierwsze dzwony poświęcone w 1870 roku zostały niestety zarekwirowane podczas I wojny światowej.

Ks. Emil Szramek, który objął parafię w 1926 roku, podjął starania o wzbogacenie wyposażenia kościoła, ostatecznie sprowadzając sześć dużych obrazów maryjnych autorstwa Józefa Unierzyskiego w latach 1928-1930. Renowacje wnętrz miały miejsce także w późniejszych latach, m.in. w 1969 roku budując nowe organy oraz zmieniając estetykę całego kościoła pod kątem przystosowania do zmian posoborowych.

Kościół Mariacki został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych 2 lutego 1982 roku. Po okresie eksploatacji górniczej, w XXI wieku przeszedł gruntowną renowację, zaczynając od konserwacji witraży Adama Bunscha w 2001 roku. Po latach zakres prac obejmował również modernizację dachu, renowację elewacji oraz wnętrza, które zostały odświeżone w latach 2016-2017.

Architektura

Architektura zewnętrzna

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach to imponujący obiekt, który zbudowano w stylu neogotyckim, wzbogaconym o elementy charakterystyczne dla szkoły nadreńskiej, według wizji architekta Alexisa Langera. Jest to jego największa i najbardziej monumentalna świątynia na Górnym Śląsku, a według Łukasza Konarzewskiego, obiekt ten odzwierciedla wczesną fazę gotyku francuskiego. W szczególności wyróżniają go jednoczęściowe formy łuków przyporowych oraz detale, takie jak maswerki okienne i unikalne wykończenia zewnętrznych ścian.

Budowla ta wykonana jest w całości z murowanej cegły, przy czym jej elegancja podkreślona jest licowaniem piaskowcem. Jej konstrukcja oparta jest na systemie przyporowym, a dominuje ją plan krzyża łacińskiego. Kościół posiada trójnawowy układ z transeptem oraz trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Dodatkowo, między prezbiterium a północnym ramieniem transeptu znajduje się prostokątna zakrystia, a po stronie północno-zachodniej – kwadratowa kaplica.

Na szczególną uwagę zasługuje zachodnia fasada z wysoką, sięgającą 71 m, oktagonalną wieżą, która jest niezwykle zdobna w stylu typowym dla Langera. Wysoką wieżę pokrywa ostrosłupowy kamienny hełm, a czworoboczna dolna część wieży jest zwieńczona elegancką balustradą. Cztery, wyciągnięte okna rzucają światło na wnętrze, a pod nimi umieszczono po dwa zegary. Dolne partie wieży zdobią szkarpy z łukami przyporowymi, co dodaje jej monumentalności. Całość zwieńczona jest ośmioboczną iglicą, która wznosi się ponad kwiatonem z krzyżem w wierzchołku.

Dach kościoła składa się z dwuspadowych dachów nad korpusem, transeptem oraz zakrystią. Natomiast nawy boczne przykryte są dachami pulpitowymi, podczas gdy kaplica boczna zyskuje charakter dzięki dachu namiotowemu. Wszystkie dachy są pokryte naturalnym kamiennym łupkiem, co nadaje im klasyczny wygląd. Główny portal, ozdobiony bogato profilowanymi kamiennymi odrzwiami, zamknięty jest w ostrołukowym kształcie. W jego tympanonie umieszczono mozaikę przedstawiającą Jezusa Chrystusa jako Dobrego Pasterza, co stanowi dodatkowy akcent artystyczny.

Okna kościoła, z których wiele ma wielopoziomową konstrukcję, zdobią piękne, ostrołukowe maswerki oraz bogate kamienne obramienia. Wykazują one zróżnicowane formy dekoracyjne, zwłaszcza te wykorzystane w narożach transeptu. Ponadto, zewnętrzną elewację zdobią rzeźby przedstawiające Maryję oraz świętych Piotra i Pawła, a także dekoracje w postaci zoomorficznych rzygaczy i demonów.

Architektura wnętrz i wyposażenie

Wewnątrz kościoła Mariackiego znajduje się czteroprzęsłowy korpus nawowy, przykryty delikatnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Przestrzeń ta poprzedza jednoprzestrzenną kruchtę, a nawy boczne są przedzielone masywnymi ścianami, które prowadzą do ostrołukowych arkad otwierających się na nawę główną. Część zachodnia nawy głównej skrywa chór z prospektem organowym, który wykonano w 1969 roku przez znaną firmę Bronisława Cepki.

Ramię transeptu ma jednoprzęsłowy układ, a prezbiterium jest nieco węższe i wyżej usytuowane, co odzwierciedla jego sakralny charakter. Całość podkreślają ostrołukowe drzwi w ścianie północnej, nad którymi znajdują się kolejne ozdobne przeźrocza. Nad wystrojem wnętrza czuwało wielu twórców, co sprawia, że każde miejsce zachwyca swoją wyjątkowością i estetyką.

Z pierwotnego wystroju kościoła przetrwał jedynie obraz Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia, który obecnie jest umiejscowiony w domu parafialnym. Z zachowanego cyklu witraży z 1885 roku, stworzonych przez firmę F. Kliem, oraz witraży zaprojektowanych przez Adama Bunscha w latach 1936–1939, można podziwiać różnorodne symbole cnót chrześcijańskich i grzechu. Witraże te, wyróżniające się intensywnymi barwami oraz kontrastami, nadają wnętrzu wyjątkowy charakter.

Na ścianach umieszczono również sześć malowideł o tematyce maryjnej, stworzonych przez Józefa Unierzyskiego, zięcia Jana Matejki, w latach 1928–1930. Przyciągają wzrok neogotyckie rzeźby króla Dawida i św. Cecylii w części chóru oraz figura Chrystusa Przyjaciela, stworzona w 1937 roku przez Bogusława Langmana. Przedstawienia w transepcie, z kolei, nawiązują stylistyką do konwencji Sacra Conversazione i przypominają nam o niemieckim malarstwie gotyckim.

Kaplicę Najświętszego Sakramentu zaprojektowała Teresa Michałowska-Rauszer, a wraz z Henrykiem Piechaczkiem stworzyła również kamienną monstrancję.

W kościele upamiętniono wiele istotnych postaci, w tym ks. Emila Szramka, który został ogłoszony błogosławionym przez papieża Jana Pawła II. Do bibliach należą tablice upamiętniające pierwszego proboszcza parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny – ks. Viktora Schmidta oraz tabliczka ku czci Pasterzy Kościoła Katowickiego z lat 1925–2000. Dzwony kościoła, poświęcone w 2001 roku, zawisły u stóp świątyni 30 listopada 2007 roku, a ich masy, wahaniają się od 130 kg do 970 kg. Ich odlew zrealizowano w ludwisarni Felczyńskich w Taciszowie, co sprawia, że każdy z nich jest nie tylko muzycznym akcentem, ale i dziełem sztuki.

Otoczenie

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny usytuowany jest przy placu ks. E. Szramka, w obrębie katowickiego Śródmieścia. Stanowi on wschodnie zakończenie znanej ulicy Mariackiej, będącej atrakcją tej dzielnicy. Na południowej stronie świątyni mieszczą się inne budynki należące do parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, podczas gdy na północy rozciąga się zieleń urządzona, estetycznie wypełniająca południowo-zachodni róg skrzyżowania ulic K. Damrota oraz Warszawskiej.

Rok 1871 zaznaczył się przybyciem ks. Victora Schmidta do nowego budynku probostwa, który przeszedł rozbudowę w latach 20. XX wieku. W okresie 1874–1875 powstał kolejny obiekt, znany jako „organistówka”. 24 czerwca 1894 r. miało miejsce poświęcenie kaplicy Ogrójca, która zyskała swoje miejsce na placu przy kościele. Z kolei w 1914 roku oddano do użytku tzw. „dom związkowy”, a nowy dom parafialny został poświęcony 20 września 1997 roku.

Kaplica Ogrójca, wzniesiona w stylu neogotyckim, przekształcono w kaplicę Golgota Ojczyzny. Jej uroczyste poświęcenie miało miejsce 12 czerwca 2015 roku. Wewnątrz kaplicy ściany pomalowane są na niebiesko, a posadzka wykończona jest ceramicznymi płytkami. Centralnym punktem kaplicy jest krzyż stworzony z 26 tablic, które zawierają inskrypcje dotyczące istotnych miejsc w historii Polski. W rozecie umieszczonej nad wejściem do kaplicy znajduje się witraż z wizerunkiem bł. ks. Emila Szramka, na którym umieszczono datę i miejsce jego śmierci – „13.01.1942 DACHAU”.

---

Oceń: Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach

---