Ewa Starowieyska

---

Życiorys

Ewa Starowieyska przyszła na świat 2 grudnia 1930 roku w Katowicach. Jej tata, Tadeusz Łobos, pracował jako architekt. W latach 1949–1955 odbyła studia na wydziale Scenografii Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, które zakończyła w 1956 roku. W tym samym czasie, podczas wystawy projektów dyplomowych, zwróciła na siebie uwagę Arnolda Szyfmana, który zlecił jej przygotowanie scenografii do przedstawienia „Gburzy” Carlo Goldoniego w Teatrze Polskim. Niestety, ten projekt ostatecznie nie miał miejsca, dlatego Ewa zyskała możliwość pracy jako asystentka Andrzeja Pronaszko na wydziale reżyserii w Warszawskiej Szkole Teatralnej.

Debiutowała w 1959 roku w Teatrze Dramatycznym w Białymstoku, gdzie zaprojektowała scenografię do „Przygody Florenckiej” Ludwika Morstina w reżyserii B. Krassowskiego. W trakcie pracy nad spektaklem Teatru Telewizji „Do niedzieli niedaleko” poznała reżysera Konrada Swinarskiego. To on zaproponował jej wspólną pracę nad sztuką Arianno Suassuny „Testament psa” w Teatrze Ateneum. Ta współpraca była początkiem ich długoterminowego partnerstwa, które przyniosło wiele spektakli, jak np. „Frank V” Friedricha Dürrenmatta, wystawiony w warszawskim Teatrze Dramatycznym (1962) oraz „Zabawa” i „Czarowna noc” Sławomira Mrożka w warszawskim Teatrze Współczesnym (1964).

W 1965 roku zrealizowała scenografię do „Pluskwy” Włodimira Majakowskiego, która miała miejsce w Schillertheater w Berlinie Zachodnim. Dodatkowo, w 1975 roku, w Teatrze Narodowym musiała przejąć kierownictwo prób po tragicznej śmierci reżysera. Dzięki Swinarskiemu, przy pracy nad „Kariery Artura Ui” Bertolta Brechta (1962), Ewa miała okazję zaprezentować swoje umiejętności na scenie Teatru Współczesnego, który w tamtych czasach był jedną z najważniejszych scen w Polsce, zarządzaną przez Erwina Axera. Starowieyska oraz Axer stworzyli zgrany artystyczny duet przez prawie 40 lat. Wspólnie zrealizowali m.in. „Trzy siostry” Antoniego Czechowa (1963) czy „Androklesa i lwa” George’a Bernarda Shawa (1964).

Następnie przyszedł czas na „Tangiem” Sławomira Mrożka (1965), „Po górach po chmurach” Ernesta Brylla (1969) i „Marią Stuart” Fryderyka Schillera (1969). Starowieyska pracowała również nad „Matką” Stanisława Ignacego Witkiewicza (1970), „Dawnymi czasami” Harolda Pintera (1972) oraz „Macbettem” Eugene’a Ionesco (1972). Jej projekty były także prezentowane za granicą, w tym „Tango” Mrożka (1966) i „Portret pewnej planety” Dürrenmatta (1969) w Schauspielhaus w Düsseldorfie. W międzyczasie Teatr Gorkiego z Leningradu pokazał także „Karierę Artura Ui” Brechta (1963) oraz „Dwa teatry” Jerzego Szaniawskiego (1969).

W latach 80. XX wieku Ewa Starowieyska nawiązała współpracę z Maciejem Englertem w Teatrze Współczesnym, gdzie zrealizowała „Sen nocy letniej” Szekspira (1983) oraz „Mistrza i Małgorzatę” inspirowaną powieścią Michaiła Bułhakowa (1987). W tym samym okresie współpracowała z Axerem nad „Komediantem” Thomasa Bernharda (1990) oraz „Wdowami” Mrożka (1992). Wraz z Antonim Liberą zrealizowała projekty do utworów Becketta, w tym „Komedii” oraz „Ostatniej taśmy” w Teatrze Studio (1985) i „Szczęśliwych dni” (1995).

Czuwała także nad oprawą plastyczną spektaklu „Zapasiewicz gra Becketta” przygotowanego przez Liberę w warszawskim Teatrze Powszechnym (2004). Oprócz tego projektowała przestrzeń dla wielu uznawanych reżyserów, m.in. Zygmunta Hübnera, Aleksandra Bardiniego, oraz Andrzeja Wajdy. Wspólnie z Jerzym Jarockim i Jerzym Kreczmarem pracowała nad wieloma projektami, a z Krzysztofem Zanussim współtworzyła 21 spektakli zagranicznych.

Wśród najważniejszych z nich były „Juliusz Cezar” Szekspira w Teatro Romano w Weronie oraz „Straszni rodzice” Cocteau w Teatro Eliseo w Rzymie. Ewa realizowała również opery takie jak „Król Roger” (Teatro Massimo w Palermo) oraz „Antygona” Honeggera. Ponadto miała swój wkład w scenografię operową, na przykład do „Czarnej maski” Ryszarda Peryta w poznańskim Teatrze Wielkim (1987).

Poza tym zaprojektowała także „Mojżesza” Gioacchino Rossiniego (1989) i „Quo vadis” Feliksa Nowowiejskiego w Operze Narodowej (1994). Współpracowała także z Teatrem Telewizji, gdzie zajmowała się kostiumami do „Popiołów” (1965) i „Gates to Paradise” (1967), które wyreżyserował Andrzej Wajda oraz filmem „Lokis. Rękopis profesora Wittembacha” Janusza Majewskiego (1970).

Wraz ze swoim pierwszym mężem Franciszkiem Starowieyskim, Ewa stworzyła scenografię do filmu „Upał” Kazimierza Kuca. W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat zaprojektowała ponad 200 scenografii dla teatru dramatycznego i operowego. Swoje sztuki oraz projekty kostiumów przekazała Muzeum Historii Katowic.

Twórczość

Debiut Ewy Starowieyskiej miało miejsce w czasach, gdy Polska Szkoła Scenografii dynamicznie się rozwijała. Po roku 1956, kiedy to ujęcia socrealistyczne zostały w końcu przełamane, twórcy zaczęli eksplorować nowe kierunki, starając się nawiązać kontakt z zachodnią sztuką. Szkoła scenografii w tym okresie mogła pochwalić się malarskim dynamizmem i spektakularnością formy, które doskonale odzwierciedlały ówczesną dramaturgię, inspirowaną dziełami takich autorów, jak Witkiewicz, Różewicz, a także Ionesco, Dürrenmatta, Mrożka i Becketta.

W miarę upływu czasu, źródła inspiracji ewoluowały, wkraczając na teren nowych prądów artystycznych, które czerpiąc z dorobku Czechowa i Strindberga, zaczęły wymagać innych środków wyrazu. W twórczości Starowieyskiej, podobnie jak w całym okresie, widoczne były na początku projekty, które miały typowo malarski styl. Jednak z biegiem lat zyskały one na złożoności, wplatając w siebie elementy architektoniczne i przestrzenne.

W jej pracach dominowały intensywne kolory, co można zaobserwować w takich przedstawieniach jak „Maria Stuart” Schillera z 1969 roku czy „Potęga Ciemności” Tołstoja z 1971 roku. Typowym elementem scenografii Starowieyskiej była również umiejętność komponowania przemyślanych, nastrojowych faktur, co doskonale widać w inscenizacji „Trzy Siostry” Czechowa z 1963.

Niezwykłym znakiem rozpoznawczym jej stylu było również surrealistyczne podejście do aranżacji realistycznych elementów, co skutkowało m.in. wyolbrzymianiem przedmiotów typowych dla danej epoki czy stylu, jak ma to miejsce w dziełach „Tango” Mrożka z 1965 roku czy „Matka” Witkiewicza z 1970 roku. Starowieyska w swoich scenografiach dążyła do zawarcia fabuły spektaklu, przekształcając ją w system plastycznych symboli.

Ważnym aspektem jej twórczości było także eksperymentowanie z organizacją przestrzeni, wykorzystując teatralną iluzję, aby rozbudować niewielkie, reliefowe sceny, takie jak w „Lir” Bonda z 1974 roku czy „Mistrz i Małgorzata” Bułhakowa z 1986 roku. Kluczowym punktem odniesienia dla Starowieyskiej był tekst źródłowy oraz reżyserskie podejście do jego interpretacji.

Nie stawiała sobie ona za cel jedynie artystycznego popisu, lecz dążyła do tego, by scenografia stała się integralnym elementem dzieła teatralnego, harmonijnie wpisującym się w reżyserską koncepcję i podpowiadającym widzowi klimat oraz treść utworu.

Jej plastyczne kompozycje, na pierwszy rzut oka mogą wydawać się mało atrakcyjne, jednak po ich zintegrowaniu z wizją sceniczną, nabierały nowego wyrazu i charakteru. Kostiumy przez nią projektowane nie tylko odzwierciedlały charakter postaci, ale dzięki swojej konstrukcji wprowadzały także optyczne zmiany w fizjonomii aktorów. Prace Starowieyskiej były pełne przestrzennego ładu, dyscypliny oraz harmonii.

Nie posiadały nadmiaru ornamentów i zdobień, czerpiąc inspirację z emocjonalnie przetworzonych nurtów plastycznych, takich jak impresjonizm, pop-art, surrealizm, kolaż i taszyzm. Połączenie elementów realizmu z abstrakcjonizmem nadawało jej dziełom wymiar uniwersalny oraz wieloznaczny.

Nagrody i odznaczenia

Lista osiągnięć Ewy Starowieyskiej jest imponująca i różnorodna. W 1963 roku otrzymała Nagrodę II stopnia za scenografię do sztuki „Trzy siostry” Antoniego Czechowa, która miała miejsce w reżyserii Erwina Axera w Teatrze Współczesnym w Warszawie. Wydarzenie to odbyło się podczas Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach. Dodatkowo, w tym samym roku, została wyróżniona przez Ministra Kultury i Sztuki za swój wkład w wystawę scenograficzną „Polskie dzieło plastyczne” z okazji XV-lecia PRL.

W 1964 roku otrzymała nagrodę od radia i telewizji za doskonałą scenografię do sztuki „Córki zmarłego Porucznika” w reżyserii Ludwika René. Kolejnym znaczącym wyróżnieniem była nagroda Złota ręka, która została jej przyznana w 1975 roku przez Barbarę Hoff za wyjątkowe osiągnięcia w dziedzinie mody i kostiumologii, w szczególności za kostium striptizerki w sztuce „Pluskwa” Mayakowskiego.

W 1977 roku Ewa Starowieyska zdobyła Złoty Krzyż Zasługi, a w 1989 roku przyznano jej nagrodę miasta Poznania (zespołową) dla realizatorów opery „Czarna maska” Krzysztofa Pendereckiego w reżyserii Ryszarda Peryta, która miała miejsce w poznańskim Teatrze Wielkim.

W 2001 roku Ewa Starowieyska otrzymała Nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za swoje osiągnięcia w roku 2000. Ostatnim znaczącym wyróżnieniem, jakie zdobyła, był Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” w 2008 roku.

Wybrane spektakle

W ciągu swojej kariery Ewa Starowieyska wystąpiła w wielu znaczących przedstawieniach teatralnych, które wpisały się w historię polskiej sceny. Oto niektóre z nich:

• „Anioł wstąpił do Babilonu” w reżyserii Swinarskiego z 1960 roku, Teatr Dramatyczny,
• „Frank V” Dürrenmatta, również w reżyserii Swinarskiego, z 1962 roku, Teatr Dramatyczny,
• „Murzyni” Geneta w reżyserii Hubnera, Teatr Ateneum z 1961 roku,
• „Ożenek” Gogola w reżyserii Swiderskiego, Teatr Dramatyczny z 1961 roku,
• „Zamek w Szwecji” Francois Sagana, reżyseria Łapickiego, Teatr Współczesny z 1961 roku,
• „Fizycy” Dürrenmatta w reżyserii Ludwika Rene, Teatr Dramatyczny z 1963 roku,
• „Letnicy” Gorkiego, także w reżyserii Ludwika Rene, 1964 roku,
• „Demony” Whittinga w reżyserii Andrzeja Wajdy, Teatr Ateneum z 1963 roku,
• „Czerwone Róże dla mnie” O’Cassey’ego w reżyserii Aleksandra Bardiniego, Teatr Dramatyczny z 1964 roku,
• „Zjazd rodzinny” Eliota w reżyserii Bohdana Poręby, 1963 roku,
• „Cymbelin” w reżyserii Jarockiego, Teatr Stary w Krakowie z 1968 roku.

Współpraca z Axerem

• „Trzy siostry” Czechowa, 1963,
• „Androkles i Lew” Shawa, 1964,
• „Tango” Mrożka, 1965,
• „Dochodzenie” Weisa, 1966,
• „Pieszo w powietrzu” Ionesco, 1967,
• „Dwa teatry” Szaniawskiego, 1968,
• „Wielki człowiek do małych interesów” Fredy, 1968,
• „Po górach po chmurach” Brylla, 1969,
• „Maria Stuart” Schillera, 1969,
• „Matka” Witkiewicza, 1970,
• „Potęga ciemnoty” Tołstoja, 1971,
• „Dawne czasy” Pintera, 1972,
• „Macbett” Ionesco, 1972,
• „Szczęśliwe wydarzenie” Mrożka, 1973,
• „Lir” Bonda, 1974.

Spektakle zagraniczne

• „Pluskwa” Majakowskiego w reżyserii Swinarskiego, Schillertheather, Berlin Zachodni z 1964 roku,
• „Wassa Żelaznowa” Gorkiego w reżyserii Litzaua, Schillertheather, Berlin Zachodni z 1964 roku,
• „Pokojówki” Geneta w reżyserii Balchausena, Wuppertal z 1964 roku,
• „Liedermann” Mozarta, Wuppertal z 1964 roku,
• „Symfoniczne tańce” Hindemitha, Wuppertal z 1965 roku,
• „Święto” Borysa Bernhardta w reżyserii Fruchtmanna, Schauspieltheater, Zurych 1971,
• „Rewizor” Gogola w reżyserii Roolfa von Sidov, Zurych z 1972 roku,
• „Wszystkie bogactwa świata” O’Neilla w reżyserii Karla Strouxa, Renaissance Theater, Berlin Zachodni z 1971 roku,
• „Katarzyna Ismaiłowa” Szostakowicza, Gartnerplatz Theater, Monachium z 1973 roku,
• „Stworzenie świata i inne sprawy” Millera w reżyserii Lindtberga, Zurych z 1974 roku.

Z Erwinem Axerem

• „Kariera Artura Ui”, 1963,
• „Dwa teatry” w teatrze im. Gorkiego, Lenningrad 1969,
• „Tango”, 1966,
• „Trzy siostry”, 1968,
• „Portret pewnej planety” Dürrenmatta, 1970,
• „Matka” w Schauspielhaus Düsseldorf, 1971,
• „Androkles i lew” w Amsterdamie, 1967,
• „Wujaszek Wania” w Monachium, 1972,
• „Święta Borysa” w Burghtheater, Wiedeń 1973.

---

Oceń: Ewa Starowieyska

---