Erich Przywara

---

Życiorys

Erich Przywara był postacią o fascynującym pochodzeniu, które łączyło różnorodne kulturowe wpływy. Jego ojciec pochodził z polskiej rodziny chłopskiej, natomiast matka była Niemką z rodziny pruskich urzędników. Przywara sam zauważał, że jego śląskie korzenie mogą być określane jako „jedność przeciwieństw”, łącząc w sobie elementy polskiego i niemieckiego dziedzictwa, a także rolników i przemysłowców. Taka złożoność kulturowa miała istotny wpływ na jego myśl filozoficzną. W swoich pracach często odnosił się do pojęcia „jedności w napięciu” (niem. Spannungseinheit), co wskazuje na jego złożoną refleksję na temat dualizmu w życiu społecznym.

W dniu 2 czerwca 1908 roku Przywara wszedł w nowicjat w zakonie jezuitów, gdzie mógł rozwijać swoje zainteresowania i naukę. Jego nauczycielem był Joseph Fröbes, co wpłynęło na jego późniejsze podejście do nauki i filozofii. W 1920 roku przyjął święcenia prezbiteratu, a od 1922 roku był częścią redakcji jezuickiego czasopisma Stimmen der Zeit, które zostało zamknięte przez Gestapo w 1941 roku. To zamknięcie wpłynęło na jego losy, a wojenne przeżycia przyczyniły się do jego poważnej choroby. W 1950 roku schorzenie zmusiło go do wycofania się z życia wspólnotowego i przeprowadzki na wieś, gdzie znalazł spokój.

Erich Przywara pozostawił po sobie ważne dziedzictwo intelektualne. W bibliografii, sporządzonej na kilka lat przed jego śmiercią, zebrał 46 książek i około 700 artykułów. Jego twórczość obejmowała prace filozoficzne oraz teologiczne, a także wiersze i rozważania dotyczące duchowości. Był spowiednikiem Edyty Stein oraz nauczycielem wielu wybitnych uczniów, w tym Hansa Ursa von Balthasar.

Jego grób znajduje się na cmentarzu jezuitów w Pullach, co podkreśla jego związki z tym zakonnym zgromadzeniem oraz znaczenie, jakie miał dla szerokiego kręgu myślicieli i wierzących.

Znaczenie w historii filozofii i teologii

Analogia Entis

Jednym z najbardziej wpływowych dzieł Ericha Przywary jest jego rozprawa nosząca tytuł Analogia Entis, która została pierwotnie napisana w języku niemieckim i przetłumaczona na szereg innych języków, w tym francuski, włoski, hiszpański oraz angielski. Przywara definiuje pojęcie analogii jako sytuację, w której nie występuje ani wieloznaczność (łac. aequivocatio), ani jednoznaczność (łac. univocatio); oznacza to, że to samo pojęcie przybiera różne znaczenia w zależności od kontekstu.

Rozprawa ta zaczyna się od analizy metafizyki, w ramach której Przywara wydobywa dwa kluczowe aspekty: oby wat to jest analiza bytu, która w jego terminologii nosi nazwę metaontyki, oraz analiza aktu poznania, nazywana przez niego metanoetyką. Autor podkreśla, że refleksja nad poznaniem nie może pomijać bytowego charakteru Poznającego; natomiast analiza bytu musi być współczesna z refleksją nad poznawaniem, aby nie być uważana za nienaukową. W skrócie, metafizyka, która bazuje tylko na analizie stworzeń (niem. kreatürliche Metaphysik), jest zawsze niepełna, gdyż nie daje sobie absolutnej podstawy.

Przywara zmierza w kierunku jedności bytu i poznania, która jest jedynie osiągalna w Bogu. Różnice między metodami filozoficznymi a teologicznymi Przywara opisuje jako skrajny rozziew między „metodologicznym ateizmem” a teologiczną koncepcją archetypu, co prowadzi do stwierdzenia, że w filozofii „stworzenie” jest miarą „Boga”, a w teologii przeciwnie – „Bóg” jest miarą „stworzenia”.

Analogia bytu jest zatem nieustannym napięciem pomiędzy Stwórcą a stworzeniem, a także pomiędzy istotą a istnieniem w ramach stworzenia. W sensie teologicznym, to napięcie odnosi się zarówno do objawienia się Boga w świecie, jak i do Jego transcendencji. Przywara, w odniesieniu do tego pojęcia, ujmuje je jako dynamikę wewnętrzną stworzenia. We wstępie do Analogia Entis, sam Przywara podsumowuje swój cel, określając ją jako ideę, która od zawsze wpływała na jego twórczość, przywołując Augustynowe „Boga w nas i Boga ponad nami”, co wskazywało na podstawowe powiązanie między naturą boską a stworzeniem.

Przywara inspiruje się także pojęciem „rytmu”, pochodzącym z muzyki, aby opisać napięcie między uwielbieniem Boga obecnego we wszechświecie a uwielbieniem Boga, który objawia się w wydarzeniach Chrystusa, podkreślając jednocześnie, że muzyka stanowi dla niego pierwotne źródło „jedności w napięciu”, a także „analogii”.

Antropologia i teologia publiczna

Niezdolność do pojęciowego uchwycenia Boga jako „zawsze większego” (łac. Deus semper maior) sprawia, że kluczową drogą do poznania Jego istoty staje się relacja z innym człowiekiem. Zdolność dostrzegania Bożego śladu w każdym człowieku staje się sposobem na przyjęcie drugiego człowieka z szacunkiem dla jego podmiotowej odmienności.

W swoim dziele Idee Europa, Przywara zwraca uwagę, że w odróżnieniu od współczesnego rozumienia obywatelstwa, starożytne pojęcie przynależności do polis opierało się na uczestnictwie oraz przyczynianiu się do wspólnego dobra. W rzeczywistości polityka powinna być więc postrzegana jako wspólne służenie sobie nawzajem, przyjmując formę quasi-liturgiczną, która odzwierciedla służbę Królowi, który „nie przyszedł, aby Mu służono, ale aby służyć” (Mt 20, 28). Wobec tego, prawdziwe oblicze Kościoła nie może skupiać się na sobie samym oraz ochronie własnych interesów, lecz powinno być służebne w relacji do świata.

Przywara a inni filozofowie i teologowie

Dyskusje w okresie największej aktywności Przywary

Przywara krytycznie odnosił się zarówno do nowoczesnej filozofii, zarzucając jej zaniedbanie odniesień teologicznych, jak i do scholastyki, która pomijała konkretne aspekty życia, kultury oraz ludzkiego pojmowania rzeczywistości, co można określić jako „faktyczność” (niem. Sachliche).

Jednym z najbardziej znanych krytyków jego myśli był Karl Barth. Nazwał Przywarę „wcielonym Goliatem”, w przeciwieństwie np. do „karłów”, reprezentujących innych adwersarzy szwajcarskiego teologa. Barth uznawał ideę analogii bytu za „wynalazek Antychrysta” i wystarczający powód do odrzucenia katolicyzmu.

Odbiór Przywary później

Myśliciele, którzy zajmowali się dziełem Przywary w późniejszych latach, podkreślali niezwykłą rozległość jego filozoficznych założeń. Hans Urs von Balthasar zauważył, że „zarówno zamierzenie [Ericha Przywary], jak i jego realizacja wydają się zbyt wielkie dla współczesnych czasów”. Z kolei filozof Philibert Secretan wskazał, że „Erich Przywara należy do tych, którzy, mimo swego geniuszu, padli ofiarą złożoności ich dzieła”.

Co do aktualności myśli Przywary, pojawiały się różne opinie. Amerykański teolog Kevin M. Vander Schel wskazał (2017) na ponadczasowość jego teologii, podkreślając, iż Przywara dostrzegał możliwość twórczego oraz otwartego podejścia w katolicyzmie, które wykraczałoby poza banalne sprzeczności między modernizmem a integryzmem.

Natomiast Denis Biju-Duval, wykładowca Uniwersytetu Laterańskiego, stwierdził (1999), że system myślowy Przywary jest głęboko zakorzeniony w intelektualnym klimacie jego czasów. Zauważył, iż jego myśli są obciążone wpływami jego suarezowskiego wychowania, nawiązując do dążenia do wyczerpania wiedzy ludzkiej w kategoriach pojęciowych. Jego analityczne podejście, choć często genialne, nieraz prowadziło do nadmiernej komplikacji. Podkreślał, iż Przywara zmagał się z wyzwaniem uwzględnienia rzeczywistych doświadczeń istnienia oraz przeżywanego życia.

W końcu, 6 maja 2016 roku, na uroczystości przyznania Nagrody Karola Wielkiego, papież Franciszek odniósł się do teologii publicznej Przywary, zauważając, iż „Erich Przywara w swoim wspaniałym dziele Idee Europa zaprasza nas do postrzegania miasta jako miejsca, gdzie współistnieją różne instytucje i różne poziomy”.

---

Oceń: Erich Przywara

---